ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਸੰਤਸੰਗਤਿ ਦਾ ਸੰਕਲਪ

ਵਾ. ਪ੍ਰਿਸੀਪਲ ਮਨਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ- 94175-86121

ਸਤ ਸੰਗਤਿ ਮਨੁੱਖੀ ਆਚਰਨ ਦਾ ਥੰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪਾਵਨ ਵਾਕ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਊਤਮ ਸੰਗਤਿ, ਊਤਮੁ ਹੋਵੈ॥’’ (ਮ:੧/੪੧੪) ਸਤ ਸੰਗਤਿ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ, ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਸਿੱਖ ਅਰਦਾਸ ਵਿਚ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਇਹੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਸੇਈ ਪਿਆਰੇ ਮੇਲ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਿਲਿਆਂ ਤੇਰਾ ਨਾਮ ਚਿਤ ਆਵੇ।’ ਪਰ ਸਤ ਸੰਗਤਿ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਇਹ ਵੀ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਇਉਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ‘‘ਸਤਸੰਗਤਿ ਕੈਸੀ ਜਾਣੀਐ॥ ਜਿਥੈ ਏਕੋ ਨਾਮੁ ਵਖਾਣੀਐ॥ ਏਕੋ ਨਾਮੁ ਹੁਕਮੁ ਹੈ, ਨਾਨਕ! ਸਤਿਗੁਰਿ ਦੀਆ ਬੁਝਾਇ ਜੀਉ॥’’ (ਮ:੧/੭੨) ਭਾਵ ਗੁਰਮੁਖ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦਾ ਉਹ ਇਕੱਠ ਜਿੱਥੇ ਮਿਲ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਆਰਾਧਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅਕੱਥ ਮਾਲਕ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਵੀਚਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ‘ਸਤਸੰਗਤਿ’ ਹੈ।

ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵਸਾਵੇ, ਪਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਸੋਝੀ ਕੌਣ ਦੇਵੇ? ਮਾਲਕ ਦੇ ਗੁਣ ਕਿੱਥੋਂ ਸਿੱਖੇ ਜਾਣ? ਚੌਥੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸਮਝਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਕੇ ਹੀ, ਹਰੀ ਦੇ ਗੁਣ ਸਿੱਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ ਸਤਿਗੁਰ ਚਟਸਾਲ ਹੈ, ਜਿਤੁ ਹਰਿ ਗੁਣ ਸਿਖਾ॥’’ (ਮ: ੪/੧੩੧੬)

ਪੰਚਮ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵੀ ਸਮਝਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’ ਰੂਪੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਕਿਵੇਂ ਹੈ? ਉੱਥੇ ਜਾ ਕੇ ਕਰਨਾ ਕੀ ਹੈ?, ਇਸ ਦਾ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕੀ ਲਾਭ ਹੋਵੇਗਾ? ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਗੁਰ ਦੁਆਰੈ, ਹਰਿ ਕੀਰਤਨੁ ਸੁਣੀਐ॥ ਸਤਿਗੁਰੁ ਭੇਟਿ, ਹਰਿ ਜਸੁ ਮੁਖਿ ਭਣੀਐ॥ ਕਲਿ ਕਲੇਸ ਮਿਟਾਏ ਸਤਿਗੁਰੁ, ਹਰਿ ਦਰਗਹ ਦੇਵੈ ਮਾਨਾਂ ਹੇ॥’’ (ਮ:੫/੧੦੭੫) ਭਾਵ ਸਤਸੰਗਤਿ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਮਾਲਕ ਦਾ ਜਸ ਆਪ ਵੀ ਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਪਾਪ ਨਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਰੱਬੀ ਦਰਗਾਹ ਵਿਚ ਮਾਣ ਮਿਲੇਗਾ।

ਰੱਬ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਜੰਗਲਾਂ ’ਚ ਜਾ ਵੜਿਆ, ਪਰਬਤਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾ ਡੇਰੇ ਲਾਏ, ਇਕਾਂਤਵਾਸ ਹੋ ਕੇ ਤਪ ਤੇ ਸਮਾਧੀਆਂ ਲਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਪਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਤੇ ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਸੇਧ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਕੇ, ਨਾ ਹੀ ਰੱਬ ਮਿਲੇਗਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਚਰਨਕ ਉਸਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਜੋ ਥੋੜੀ ਬਹੁਤ ਸਫਲਤਾ ਮਿਲੇਗੀ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਨਿਜੀ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਤਾਂ ਸਭ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਣਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਜਮਾਤੀ ਆਚਰਨ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿਓ ‘‘ਆਇ ਮਿਲੁ, ਗੁਰਸਿਖ ਆਇ ਮਿਲੁ, ਤੂ ਮੇਰੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਪਿਆਰੇ॥’’(ਮ:੪/੭੨੫), ਹਰਿ ਨਾਮੈ ਕੇ ਹੋਵਹੁ ਜੋੜੀ; ਗੁਰਮੁਖਿ, ਬੈਸਹੁ ਸਫਾ ਵਿਛਾਇ॥ (ਮ:੫/੧੧੮੫), ਆਵਹੁ ਸੰਤ ਪਿਆਰਿਹੋ! ਅਕਥ ਕੀ ਕਰਹ ਕਹਾਣੀ ॥ (ਮ:੩/੯੧੮), ਆਵਹੁ ਸਿਖ! ਸਤਿਗੁਰੂ ਕੇ ਪਿਆਰਿਹੋ, ਗਾਵਹੁ ਸਚੀ ਬਾਣੀ॥’’ (ਮ:੩/੯੨੦) ਜਾਂ ‘‘ਘਰਿ ਘਰਿ ਅੰਦਰਿ ਧਰਮਸਾਲ, ਹੋਵੈ ਕੀਰਤਨੁ ਸਦਾ ਵਿਸੋਆ।’’ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ (ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੨੭)

ਇਹ ਸਭ ਰੱਬੀ ਪੈਗ਼ਾਮ, ਸਾਨੂੰ ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’ ਵਿਚ ਰੱਬ ਵਸਦਾ ਹੈ ‘‘ਵਿਚਿ ਸੰਗਤਿ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭੁ ਵਰਤਦਾ..॥’’ (ਮ:੪/੧੩੧੪), ਮਿਲਿ ਸਤਸੰਗਤਿ ਖੋਜੁ ਦਸਾਈ, ਵਿਚਿ ਸੰਗਤਿ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭੁ ਵਸੈ ਜੀਉ॥’’ (ਮ:੪/੯੪)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਭਗਤ ਨੇ, ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਰੱਬ ਜੀ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ‘ਸਾਧ ਸੰਗਤਿ’ ਹੀ ਮੇਰਾ ਅਸਲ ਘਰ ਹੈ, ‘ਸਾਧ ਸੰਗਤਿ’ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੀ ਮੇਰੇ ਨਿਜ ਸਰੂਪ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ, ਸਤ ਸੰਗਤਿ ਹੀ ਮੇਰੀ ਮਾਤਾ, ਪਿਤਾ, ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਮਿੱਤਰ ਹੈ। ਸਤ ਸੰਗਤਿ ਮੇਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਪੁੱਤਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਪਮਾ ਕੀਤੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ, ਮੇਰੀ ਜਿੰਦ-ਜਾਨ ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’ ਹੀ ਹੈ। ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਹੀ ਮੇਰੇ ਲਈ ਧੂਪ ਤੇ ਦੀਵੇ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਆਰਤੀ ਹੈ। ਜੇ ਤੇਰਾ ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਪੈ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸਮਝ ਕਿ ਤੈਂ ਮੈਨੂੰ ਖੱਟੇ-ਮਿੱਠੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਭੋਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਵੱਡੀ ਹੈ, ਉਸ ਸਮਾਨੰਤਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਨਿਜ ਘਰ ਮੇਰੋ ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਨਾਰਦ ਮੁਨਿ, ਦਰਸਨ ਸਾਧਸੰਗ ਮੇਰੋ ਨਿਜ ਰੂਪ ਹੈ। ਸਾਧਸੰਗਿ ਮੇਰੋ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਅਉ ਕੁਟੰਬ ਸਖਾ, ਸਾਧਸੰਗਿ ਮੇਰੋ ਸੁਤੁ ਸ੍ਰੇਸਟ ਅਨੂਪੁ ਹੈ। ਸਾਧਸੰਗ ਸਰਬ ਨਿਧਾਨੁ ਪ੍ਰਾਨ ਜੀਵਨ ਮੈ, ਸਾਧਸੰਗਿ ਨਿਜੁ ਪਦ ਸੇਵਾ ਦੀਪ ਧੂਪ ਹੈ। ਸਾਧਸੰਗਿ ਰੰਗ ਰਸ ਭੋਗ ਸੁਖ ਸਹਜ ਮੈ, ਸਾਧਸੰਗਿ ਸੋਭਾ ਅਤਿ ਉਪਮਾ ਅਉ ਊਪ ਹੈ॥ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ/ਕਬਿੱਤ ੩੦੩)

ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ‘ਸਤਿ ਸੰਗਤਿ’ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਫੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ! ਜੇਕਰ ਭਲੇ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਬਿਨਾਸ਼ੀ ਧਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ। ਮੈਂ ਵੇਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੰਗਤਿ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੁੱਛ ਕਿਣਕਾ ਪੂਰੇ ਜਹਾਨ ਦਾ ਸੂਰਜ ਬਣ ਕੇ ਚਮਕ ਉੱਠਿਆ। ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਸੁਹਬਤੇ ਨੇਕਾਂ ਅਗਰ ਬਾਸ਼ਦ ਨਸੀਬ॥ ਦੌਲਤੇ ਜਾਵੀਦ ਯਾਬੀ, ਐ ਹਬੀਬ॥ ਜ਼ਰੱਹ ਰਾ ਦੀਦਮ ਕਿ ਖ਼ੁਰਸ਼ੀਦੋ ਜਹਾਂ॥ ਸ਼ੁਦ ਜ਼ਿ ਫ਼ੈਜ਼ੇ ਸੁਹਬਤੇ ਸਾਹਿਬ ਦਿਲਾਂ॥’’ (ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਮਹ)

ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਗਤਾਵਲੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਮਹਾਂਰਾਜ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦੇ ਚਾਰ ਦੁਆਰੇ ਹੈਨ- ਪਿ੍ਰਥਮ ਸਤ ਸੰਗਤ ਹੈ, ਬਹੁੜੋ ਸਤ ਹੈ, ਤੀਸਰਾ ਸੰਤੋਖ ਹੈ ਅਰ ਚੌਥਾ ਸਮ ਦਮ ਹੈ।’ ਇਹ ਪਰਮ ਸਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਦਰਵਾਜੇ (ਸਤ, ਸੰਤੋਖ ਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਗਿਆਨ) ਵੀ ਸਤਸੰਗਤਿ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਹੀ ਪਤਾ ਲਗਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ‘ਸੰਗਤਿ’ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਹਰੀ ਦਾ ਜਸ ਸੁਣਾਂਗੇ ਤਾਂ ‘‘ਸੁਣਿਐ ਸਤੁ ਸਤੋਖੁ ਗਿਆਨੁ॥’’ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦਾਤਾਂ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਪੈ ਜਾਣਗੀਆਂ।

ਗੁਰ ਸ਼ੋਭਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ‘ਧਰਮਸਾਲ ਸੰਗਤ ਜਬ ਆਵੈ॥ ਦਰਸ਼ਨ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਕੋ ਪਾਵੈ॥’ ਦਾ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਇਹੀ ਸੱਚਾਈ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੱਬੀ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ‘ਸਤਿਸੰਗਤਿ’ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੀ ਐਸਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪਾਪਾਂ ਨਾਲ ਗੰਦਾ ਹੋਇਆ ਮਨੁੱਖ ਇੱਥੇ ਸਾਫ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਔਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਮਨੁੱਖ ‘‘ਸੁਣਿਐ ਸਰਾ ਗੁਣਾ ਕੇ ਗਾਹ॥’’ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਤਿਤ ਤੇ ਆਚਰਨਹੀਣ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ, ਜੇ ਕੋਈ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈ ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’।

ਚੌਥੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਬੜੀ ਸੋਹਣੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਪਲਾਸ ਦਾ ਤੁੱਛ ਜਿਹਾ ਬੂਟਾ, ਚੰਦਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿ ਕੇ ਸੁਗੰਧੀ ਬਖੇਰਨ ਵਾਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਵੇਂ ਹੀ ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਡਿੱਗਿਆ (ਆਚਰਨਹੀਣ) ਹੋਇਆ ਮਨੁੱਖ ਭਗਤੀ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਜਿਉ ਚੰਦਨ ਨਿਕਟਿ ਵਸੈ ਹਿਰਡੁ ਬਪੁੜਾ, ਤਿਉ ਸਤਸੰਗਤਿ ਮਿਲਿ ਪਤਿਤ ਪਰਵਾਣੁ॥’’ (ਮ:੪/੮੬੧)

ਗੁਰਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬਚਨ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਸੰਗਤਿ ਸੰਤ ਸੰਗਿ ਲਗਿ ਊਚੇ, ਜਿਉ ਪੀਪ ਪਲਾਸ ਖਾਇ ਲੀਜੈ॥’’ (ਮ:੪/੧੩੨੫) ਭਾਵ ਜਿਵੇਂ ਪਿੱਪਲ, ਛਿਛਰੇ (ਢੱਕ, ਕੇਸੂ ਦਾ ਬਿ੍ਰਛ, ਪਲਾਹ) ਨੂੰ ਖਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਅਭੇਦ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ‘ਸ਼ੁਭ ਸੰਗਤਿ’ ਪਾਪੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਕਰਕੇ, ਉਸ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਕਰਕੇ ਮਹਾਨ ਉਚਾਈ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਚਾਈਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ,ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੱਜਣ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਤਲ ਸਨ, ਲੁਟੇਰੇ ਸਨ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡੇਰੇ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ, ਸਤਸੰਗ ਹੋਇਆ, ਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹੀ ਗਈ ਤਾਂ ਸੱਜਣ ਜੀ ਵਿੱਚ ਠਗ ਤੇ ਕਾਤਲ ਦੀ ਬਿ੍ਰਤੀ ਮਰ ਕੇ, ਇੱਕ ਸੰਤ ਨੇ ਜਨਮ ਲੈ ਲਿਆ। ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਪਹਿਲਾਂ ਚੋਰ ਸਨ, ਮੱਝਾਂ ਚੋਰੀ ਕੀਤੀਆਂ, ਲੋਕ ਮਗਰ ਪੈ ਗਏ, ਛੁਪਦੇ-ਛੁਪਾਉਂਦੇ ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਗਏ, ਜੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹੀ ਮਾਰ ਪੈਣੀ ਸੀ ਪਰ ‘ਸਤ ਸੰਗਤਿ’ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਦੇ ਐਸੇ ਅਣੀਆਲੇ ਤੀਰ ਲੱਗੇ ਕਿ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤਾਂ ਕੁਛ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਪਰ ਅੰਦਰ ਬੈਠਾ ਚੋਰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ, ਚੋਰ ਬਿਰਤੀ ਮਾਰੀ ਗਈ ਤੇ ਇੱਕ ਦਰਵੇਸ਼ ਨੇ ਜਨਮ ਲੈ ਲਿਆ ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਦਿਨ‘ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਛੀਨਾ, ਗੁਰੂ ਕਾ ਸੀਨਾ।’ ਦੀ ਪਦਵੀ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ‘‘ਸੰਤਨ ਸੰਗਿ ਕਬੀਰਾ ਬਿਗਰਿਓ॥ ਸੋ ਕਬੀਰੁ, ਰਾਮੈ ਹੋਇ ਨਿਬਰਿਓ॥’’ (ਭ. ਕਬੀਰ/੧੧੫੮) ਦੀ ਕਲਾ ਵਰਤ ਗਈ।

ਆਓ, ਉੱਤਮ ਹੋਣ ਲਈ ‘‘ਊਤਮ ਸੰਗਤਿ, ਊਤਮੁ ਹੋਵੈ॥’’ (ਮ:੧/੪੧੪) ਤੋਂ ਸੇਧ ਲੈ ਕੇ ਸਤ ਸੰਗਤਿ ਦਾ ਪੱਲਾ ਫੜੀਏ।

ਭੋਲਿਆ ! ਹਉਮੈ ਸੁਰਤਿ ਵਿਸਾਰਿ॥

ਵਾ. ਪ੍ਰਿਸੀਪਲ ਮਨਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ- 94175-86121

ਇਹ ਰੱਬੀ ਪੈਗ਼ਾਮ ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਬਸੰਤ ਰਾਗ ਅੰਦਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਅੰਕ 1129 ’ਤੇ ਸ਼ੁਭਾਇਮਾਨ ਹੈ।

ਇਹ ਪੰਕਤੀ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ (ਰਹਾਉ) ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਉੱਪਰ ਉਪਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਨਸੀਹਤ ਦੇਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਮੇਰੇ ਕਮਲੇ ਮਨ ! ਮੈਂ ਮੈਂ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਬਿਰਤੀ ਭੁਲਾ ਦੇ। ਹੋਸ਼ ਕਰ, ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਮੁਕਾ ਦੇ, ਇਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਗੁਣ ਹੈ ਇਸ (ਨਸੀਹਤ) ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ (ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ) ਸੰਭਾਲ ਲੈ : ‘‘ਭੋਲਿਆ ! ਹਉਮੈ ਸੁਰਤਿ ਵਿਸਾਰਿ ॥ ਹਉਮੈ ਮਾਰਿ ਬੀਚਾਰਿ ਮਨ ! ਗੁਣ ਵਿਚਿ ਗੁਣੁ ਲੈ ਸਾਰਿ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’

ਸਤਿਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਹਉਮੈ ਬਾਬਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਂਦੇ ਹੋਏ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੀਵ ਦਾ ਆਪਣੀ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਮੰਨਣਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਹਸਤੀ ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ‘ਹਉਮੈ’ ਹੈ: ‘‘ਹਉਮੈ ਏਹਾ ਜਾਤਿ ਹੈ, ਹਉਮੈ ਕਰਮ ਕਮਾਹਿ ॥ ਹਉਮੈ ਏਈ ਬੰਧਨਾ, ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਜੋਨੀ ਪਾਹਿ ॥’’ (ਮ: ੨/੪੬੬)

ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਉਮੈ ਦੀ ਉਪਜ ਕਿੱਥੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ? ਇਸ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਸਤਿਗੁਰ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਵੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਭਾਈ! ਹਉਮੈ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਸਦਕਾ ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਵਿੱਚ ਭਟਕਦਾ ਹੈ। ਬੇਸ਼ਕ ਹਉਮੈ ਹੈ ਤਾਂ ਵੱਡਾ ਰੋਗ ਪਰ ਲਾਇਲਾਜ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਦੀ ਦਵਾਈ ਵੀ ਹੈ ਭਾਵ ਜੇ ਪ੍ਰਭੂ ਕਿਰਪਾ ਸਦਕਾ ਹਉਮੈ ਵੇੜਿਆ ਜੀਵ ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ਼ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਲੱਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਰੋਗ ਦਾ ਦੁੱਖ ਵੀ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਗੁਰੂ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਹਉਮੈ ਕਿਥਹੁ ਊਪਜੈ ? ਕਿਤੁ ਸੰਜਮਿ ਇਹ ਜਾਇ ? ॥ ਹਉਮੈਏਹੋ ਹੁਕਮੁ ਹੈ, ਪਇਐ ਕਿਰਤਿ ਫਿਰਾਹਿ ॥ ਹਉਮੈ ਦੀਰਘ ਰੋਗੁ ਹੈ; ਦਾਰੂ ਭੀ, ਇਸੁ ਮਾਹਿ ॥ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ ਜੇ ਆਪਣੀ; ਤਾ, ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ ਕਮਾਹਿ ॥ ਨਾਨਕੁਕਹੈ ਸੁਣਹੁ ਜਨਹੁ ! ਇਤੁ ਸੰਜਮਿ ਦੁਖ ਜਾਹਿ ॥’’ (ਮ: ੨/੪੬੬)

ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮਨੋਰਥ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਰਾਜ (ਭੇਤ) ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਬਿਨਾ ਮਨੁੱਖ ਠੋਕਰਾਂ ਹੀ ਖਾਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਅੰਸ਼ ਹੈ, ਜੋਤ ਸਰੂਪ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਇੱਕਮਿਕਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਹੈ। ਰੱਬ, ਇਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ : ‘‘ਧਨ ਪਿਰ ਕਾ ਇਕ ਹੀ ਸੰਗਿ ਵਾਸਾ; ਵਿਚਿ, ਹਉਮੈ ਭੀਤਿ ਕਰਾਰੀ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੨੬੩) ਇਸ ਹਉਮੈ ਰੂਪ ਪਰਦੇ ਕਾਰਨ ਜੀਵ ਰੂਪੀ ਇਸਤ੍ਰੀ, ਪ੍ਰਭੂ ਪਤੀ ਨੂੰ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ, ਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਇਹ ਪਰਦਾ ਬਹੁਤਾ ਮੋਟਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਤਿਤਲੀ ਦੇ ਖੰਭ ਕੁ ਜਿੰਨਾ ਪਤਲਾ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਰਦਾਰ ਬਹੁਤ ਹੈ ਭਾਵ ਪਾਰਦਰਸੀ ਨਹੀਂ, ਅਗਿਆਨਤਾ ਰੂਪ ਚਸ਼ਮੇ ਨਾਲ ਜੀਵ ਇਸ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੇਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਇਸ ਲਈ ਆਸਥਾ ਭਰਪੂਰ ਮਨੁੱਖ ਰੱਬ ਨੂੰ ਕਿਧਰੇ ਦੂਰ ਬੈਠਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਆਨੰਦ (ਸ਼ਾਂਤੀ) ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਹਉ ਹਉ ਭੀਤਿ ਭਇਓ ਹੈ ਬੀਚੋ, ਸੁਨਤ ਦੇਸਿ ਨਿਕਟਾਇਓ ॥ ਭਾਂਭੀਰੀ ਕੇ ਪਾਤ ਪਰਦੋ, ਬਿਨੁ ਪੇਖੇ ਦੂਰਾਇਓ ॥’’ (ਮ: ੫/੬੨੪)

ਹੰਕਾਰ ਦੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਤੋੜੀਏ ਕਿਵੇਂ, ਢਾਹੀਏ ਕਿਵੇਂ ? ਸਤਿਗੁਰ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੰਕਾਰ ਦੀ ਕੰਧ ਤੋੜਨ ਲਈ ਜੀਵ ਨੂੰ (ਪਾਰਦਰਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਾਲੇ) ਗੁਰੂ ਕੋਲ ਜਾਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਟੱਲ ਸਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕੰਧ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ (ਪਾਰਦਰਸੀ ਸੋਚ ਦਾ ਧਾਰਨੀ) ਗੁਰੂ ਹੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ; ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਗੁਰਿ ਪੂਰੈ ਹਉਮੈ ਭੀਤਿ ਤੋਰੀ; ਜਨ ਨਾਨਕ ! ਮਿਲੇ ਬਨਵਾਰੀ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੨੬੩)

ਅਗਿਆਨਵਸ ਜੀਵ ਦੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ‘‘ਹਉ ਵਿਚਿ ਆਇਆ, ਹਉ ਵਿਚਿ ਗਇਆ ॥ ਹਉ ਵਿਚਿ ਜੰਮਿਆ, ਹਉ ਵਿਚਿ ਮੁਆ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੬੬) ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਰਥ ਹੀ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਹਉਮੈ ਦੀ ਜਕੜ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਆਕੜ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈ ਇੰਨਾ ਬਲਵਾਨ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਬੰਨ੍ਹ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਮੇਰੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਕੌਣ ਪੈਰ ਧਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਮੈ ਗਿਆਨੀ ਹਾਂ, ਚਤੁਰ ਹਾਂ, ਸਿਆਣਾ ਹਾਂ, ਸੂਰਮਾ ਹਾਂ ਭਾਵ ਮੈ ਹੀ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹਾਂ, ਕੋਈ ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ।ਅਜਿਹਾ ਮਨ ਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਸਤਿਗੁਰ ਅਰਜੁਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਹਉ ਬੰਧਉ, ਹਉ ਸਾਧਉ ਬੈਰੁ ॥ ਹਮਰੀ ਭੂਮਿ, ਕਉਣੁ ਘਾਲੈ ਪੈਰੁ ? ॥ ਹਉ ਪੰਡਿਤੁ, ਹਉ ਚਤੁਰੁ ਸਿਆਣਾ ॥ ਕਰਣੈਹਾਰੁ, ਨ ਬੁਝੈ ਬਿਗਾਨਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੭੮) ਜਾਂ ‘‘ਹਉ ਸੂਰਾ, ਪਰਧਾਨੁ ਹਉ; ਕੋ ਨਾਹੀ, ਮੁਝਹਿ ਸਮਾਨੀ (ਵਰਗਾ)॥੨॥ ਜੋਬਨਵੰਤ ਅਚਾਰ ਕੁਲੀਨਾ; ਮਨ ਮਹਿ ਹੋਇ ਗੁਮਾਨੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੪੨)

ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਚ ਚਾਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਆਨੰਦ ਹੈ ਭਾਵ ਇੱਛਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਬਸੰਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਮੈਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲ ਜਾਵੇ ਪਰ ਪੰਚਮ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਚਨਾਂ ਵਾਙ ਪੁਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਮੈ ਦਸਿਹੁ ਮਾਰਗੁ ਸੰਤਹੋ! ਕਿਉ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਈਆ ? ॥ ਮਨੁ ਅਰਪਿਹੁ ਹਉਮੈ ਤਜਹੁ, ਇਤੁ ਪੰਥਿ ਜੁਲਾਈਆ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੯੮) ਭਾਵ ਹਉਮੈ ਦੇ ਤਿਆਗ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਾਡੀ ਸ਼ੁਭ (ਬਸੰਤ, ਆਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਾਲੀ) ਇੱਛਾ ਪੂਰੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਭੋਲੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀਪੁਕਾਰ-ਪੁਕਾਰ ਕੇ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਭਾਈ! ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ, ਤਾਂ ਹੀ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਵੱਸੇਗਾ, ਤੈਨੂੰ ਸੁੱਖ (ਬਸੰਤ) ਤਦੋਂ ਹੀ ਮਿਲੇਗਾ ਜਦੋਂ ਤੂੰ ਹੰਕਾਰ ਛੱਡ ਦੇਵੇਂ, ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਇੱਕ ਮਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸਮਾਅ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀਆਂ, ਐ ਜੀਵ! ਸਤਿਗੁਰ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸਮਝਾਏ ਗਏ ਇਸ ਭੇਤ (ਰਾਜ) ਨੂੰ ਸਮਝ ਕਿ ‘‘ਹਉਮੈ ਨਾਵੈ ਨਾਲਿ ਵਿਰੋਧੁ ਹੈ; ਦੁਇ, ਨ ਵਸਹਿ ਇਕ ਠਾਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੫੬੦)

ਤੇਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹਉਮੈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਨਿਮਰਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਨਿਮਰਤਾ ਤੋਂ ਹੀ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹਉਮੈ ਬਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਆਪ ਜੀ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਜੇ ਲਮਢੀਂਗ ਪੰਛੀ ਉੱਚੇ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਥੇ (ਉੱਪਰ) ਉੱਡਦੇ ਨੂੰ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਣੀ ਤਾਂ ਸਮੁੰਦਰ (ਭਾਵ ਹੇਠਾਂ ਨੀਵੇਂ ਥਾਂ) ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; (ਕਾਮਾਦਿਕ ਵੈਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਸਤਸੰਗਤ ਰੂਪ) ਕਿਲਾ ਪਾਤਾਲ (ਨੀਵੇਂ ਥਾਂ ਭਾਵ ਨਿਮਰਤਾ ) ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ (ਅਹੰਕਾਰ ਰੂਪ) ਪਹਾੜ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਜੋ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਅਸਮਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ) ਭਾਵ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਸੀਤਲਤਾ, ਨਿਮਰਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਇਹ ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਜਿਸ ਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਅਹੰਕਾਰ ਕਾਰਨ ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਚੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ; ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਅਖਲੀ ਊਂਡੀ, ਜਲੁ ਭਰ ਨਾਲਿ ॥ ਡੂਗਰੁ ਊਚਉ, ਗੜੁ ਪਾਤਾਲਿ ॥ ਸਾਗਰੁ ਸੀਤਲੁ, ਗੁਰ ਸਬਦ ਵੀਚਾਰਿ ॥ ਮਾਰਗੁ ਮੁਕਤਾ, ਹਉਮੈ ਮਾਰਿ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੨੭੪)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਵੀ ਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਤਿਆਗਣ ਅਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਂਦੇ ਹੋਏ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕੋ! ਜੇ ਕਿਸੇਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦਾ ਸਿਰ, ਹੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਤਿਊੜੀ ਪਾਏ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਮਨੁੱਖ ਅਪਸ਼ਗਨ ਸਮਝ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਘਰ ਮੁੜ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਤ੍ਰਿਕੁਟੀ ਰਾਹੀਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰ ਹੰਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੇ ਉੱਪਰ ਹੀ ਪਗ ਸਜਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਲੋਕ ਉਸ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੌਣ ਪੂਜਦਾ ਹੈ? ਜੋ ਮੇਰ-ਤੇਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮੱਥੇ ’ਤੇ ਤਿਉੜੀ ਪੈਣ ’ਚ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੱਕ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪੂਜਦਾ ਜੋ ਹੰਕਾਰ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਮਰੋੜੀਖਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੰਨਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਜੋ ਆਪਣੀ ਉਸਤਤ ਤੇ ਪਰਾਈ ਨਿੰਦਾ (ਔਗੁਣ) ਸੁਣਨ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਚ ਗੁਣ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੰਕਾਰੀ ਤਿਊੜੀ ਬਣਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੀਭ ਨੂੰ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪੂਜਦਾ ਜੋ ਰਸਾਂ ਨੂੰ ਮਾਣਦੀ ਹੋਈ ਦੰਦਾਂ (ਹੰਕਾਰ) ਵਿੱਚ ਘਿਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਚਿਆਂ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪੈਰ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਝੁਕ ਕੇ ਸਲਾਮ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਐ ਜੀਵ! ਤੂੰ ਵੀ ਨਿਮਰਤਾ ’ਚ ਰਹਿ, ਹੰਕਾਰ ਨਾ ਕਰ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰ ਉੱਤੇ ਤਾਂ ਹੀ ਮਾਣ ਮਿਲੇਗਾ ਜੇ ਨਿਮਰਤਾ ’ਚ ਰਹੇਂਗਾ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਕੀਮਤੀ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਮਥੈ ਤਿਵੜੀ ਬਾਮਣੈ, ਸਉਹੇ ਆਏ ਮਸਲਤਿ ਫੇਰੀ। ਸਿਰੁ ਉਚਾ ਅਹੰਕਾਰ ਕਰਿ, ਵਲ ਦੇ ਪਗ ਵਲਾਏ ਡੇਰੀ। ਅਖੀਂ ਮੂਲਿ ਨ ਪੂਜੀਅਨਿ; ਕਰਿ ਕਰਿ ਵੇਖਨਿ ਮੇਰੀ ਤੇਰੀ। ਨਕੁ ਨ ਕੋਈ ਪੂਜਦਾ; ਖਾਇ ਮਰੋੜੀ ਮਣੀ ਘਨੇਰੀ। ਉਚੇ ਕੰਨ ਨ ਪੂਜੀਅਨਿ; ਉਸਤਤਿ ਨਿੰਦਾ ਭਲੀ ਭਲੇਰੀ। ਬੋਲਹੁ ਜੀਭ ਨ ਪੂਜੀਐ; ਰਸ ਕਸ ਬਹੁ ਚਖੀ, ਦੰਦ ਘੇਰੀ। ਨੀਵੇ ਚਰਣ; ਪੂਜ ਹਥ ਕੇਰੀ ॥’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ, ਵਾਰ ੨੩ ਪਉੜੀ ੧੨)

ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੀ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਐ ਜੀਵ! ਹੰਕਾਰ ਕਰਨਾ ਤੇਰੀ ਮਲੀਨਤਾਈ (ਮੈਲੀ ਆਦਤ) ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇ, ਯਾਦ ਰੱਖਰੱਬ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਖ਼ਾਕ (ਮਿੱਟੀ) ਦੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਕੀਮਤੀ ਬਚਨ ਹਨ: ‘ਖ਼ੁਦ ਪਰਸਤੀ ਖ਼ੁਸਲਤੇ ਨਾਪਾਕ ਤੋ, ਜ਼ਾਂ ਗੁਜ਼ਰ, ਕਰਦਨਹ ਬਮੁਸ਼ਤੇ ਖ਼ਾਕੇ ਤੋ।’ (੫੨)

‘ਅਹੰਕਾਰ’ ਅਜਿਹਾ ਢੀਠ ਤੇ ਨੀਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਡਾ ਸਾਥ, ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ, ਮੰਦਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲਾਡਲੇ ਕੁੱਤੇ ਵਾਙ, ਕਥਾ-ਕੀਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਦਾਨੀ ਦੇ ਲੰਗਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਵੜਦਾ ਹੈ, ਸਾਡੇ ਪਾਠਾਂ, ਕੀਰਤਨ, ਨਿਤ-ਨੇਮਾਂ ਆਦਿ ਨੇਕ ਕਾਰਜਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰੋਂ ਭੌਂਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਕੇ, ਸਾਡੀ ਸਭ ਕੀਤੀ-ਕਰਾਈ ਉੱਪਰ ਸਵਾਹ ਮਲ ਦੇਂਦਾ ਹੈ; ਇਸ (ਹਉਮੈ) ਬਾਬਤ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ: ‘‘ਤੀਰਥ ਬਰਤ ਅਰੁ ਦਾਨ ਕਰਿ, ਮਨ ਮੈ ਧਰੈ ਗੁਮਾਨੁ ॥ ਨਾਨਕ ! ਨਿਹਫਲ ਜਾਤ ਤਿਹ, ਜਿਉ ਕੁੰਚਰ ਇਸਨਾਨੁ ॥’’ (ਮ: ੯/੧੪੨੮)

ਐ ਜੀਵ! ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਤਿਗੁਰ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵੱਲ ਤੁਰੰਤ ਦੌੜ ਪੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰੱਬ ਤੋਂ ਤੋੜਨ ਵਾਲੀ ਅਸਲ ਸ਼ਕਤੀ (ਹਉਮੈ) ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਉਦਮ ਨਾਲਮਾਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਿਆਂ ਮਰਦੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਹੱਟੀ ’ਤੇ ਵਿਕਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਚ ਦੇਈਏ, ਇਹ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ (ਤੇ ਬਖ਼ਸ਼ਸ) ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸਾੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਹਉਮੈ ਮਾਇਆ ਮੋਹਣੀ; ਦੂਜੈ ਲਗੈ ਜਾਇ ॥ ਨਾ ਇਹ ਮਾਰੀ ਨ ਮਰੈ; ਨਾ ਇਹ ਹਟਿ ਵਿਕਾਇ ॥ ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦਿ ਪਰਜਾਲੀਐ; ਤਾ ਇਹ ਵਿਚਹੁ ਜਾਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੮੫੩)

ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮੈ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਉਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਭੋਲੇ ਮਨ! ਹੰਕਾਰ ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਭੁੱਲਾ ਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਹੀ ਵੀਚਾਰਵਾਨ ਹੋਈਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵੀਚਾਰ (ਬਿਬੇਕ) ਰਾਹੀਂ ਰੱਬੀ ਉਪਕਾਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖ, ਯਾਦ ਰੱਖ: ‘‘ਭੋਲਿਆ ! ਹਉਮੈ ਸੁਰਤਿ ਵਿਸਾਰਿ ॥ ਹਉਮੈ ਮਾਰਿਬੀਚਾਰਿ ਮਨ ! ਗੁਣ ਵਿਚਿ, ਗੁਣੁ ਲੈ ਸਾਰਿ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੧੬੮)

ਆਜੁ ਹਮਾਰੈ ਗ੍ਰਿਹਿ ਬਸੰਤ ॥

ਵਾ. ਪ੍ਰਿਸੀਪਲ ਮਨਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ- 94175-86121

ਸਿਰਲੇਖ ਅਧੀਨ ਪਾਵਨ ਰੱਬੀ ਪੈਗ਼ਾਮ ਪੰਚਮ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਅੰਕ 1180 ’ਤੇ ਬਸੰਤ ਰਾਗ ਅੰਦਰ ਸੁਭਾਇਮਾਨ ਹੈ।

‘‘ਆਜੁ ਹਮਾਰੈ; ਗ੍ਰਿਹਿ ਬਸੰਤ ॥ ਗੁਨ ਗਾਏ ਪ੍ਰਭ ! ਤੁਮ੍ ਬੇਅੰਤ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਖੇੜਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਹਰਿਆਵਲ ਹੀ ਹਰਿਆਵਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੌਸਮ ਬੜਾ ਸੁਹਾਵਣਾ ਅਤੇ ਅਨੰਦਮਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਆਖ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਬੇਅੰਤ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ! ਅੱਜ ਮੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਆ ਗਈ ਹੈ ਭਾਵ ਮੇਰੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ, ਖੇੜਾ ਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਖੇੜੇ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਾਲਾਹ, ਤੁਹਾਡੇ ਗੁਣ ਹਿਰਦੇ ਨਾਲ ਗਾਇਨ ਕੀਤੇ ਹਨ।

ਸਰਦੀ ਤੇ ਗਰਮੀ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਰੋਧੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਂਝਾ ਗੁਣ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਅਤਿ ਦੀ ਸਰਦੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਅਤਿ ਦੀ ਗਰਮੀ ਵੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਲੈਣ ਦੇਂਦੀ, ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕੋਪ ਕਾਰਨ ਹਰ ਸਾਲ ਕਈ ਜੀਵ ਮੌਤ ਦੀ ਬੁੱਕਲ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਰ ਜੀਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਬਚਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਜਿਵੇਂ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਦੀ ਹੈ; ਇਹ, ਗਰਮੀ ਨੂੰ ਤੱਤੀਆਂ ਲੂਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦੀ ਨੂੰ ਬਰਫ਼ੀਲੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਚਲਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕ ਦੇਂਦੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਰੁੱਤ ਹਰ ਜੀਵ ਨੂੰ ਭਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਹਰ ਜੀਵ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਦਾ ਹਰ ਹਿੱਸਾ ਖਿਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਭਲੀ ਰੁੱਤ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ: ‘‘ਚੜਿ ਚੇਤੁ ਬਸੰਤੁ ਮੇਰੇ ਪਿਆਰੇ ! ਭਲੀਅ ਰੁਤੇ ॥’’ (ਮ: ੪/੪੫੨)

ਸਾਡੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਵੀ ਅਤਿ ਦੀ ਸਰਦੀ ਤੇ ਅਤਿ ਦੀ ਗਰਮੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਅਤਿ ਦੀ ਸਰਦੀ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਉਪਰਾਮ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪਾਸੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚੋਂ ਸ੍ਵੈ ਮਾਣ, ਉੱਦਮ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਆਦਿ ਉੱਚੇ ਇਖਲਾਕੀ ਗੁਣ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨਿਰਾਸਤਾ ਦੀ ਖੱਡ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅਤਿ ਦੀ ਗਰਮੀ ਰੂਪ ਨਿਰਦਇਤਾ, ਮੋਹ, ਲਾਲਚ ਤੇ ਕ੍ਰੋਧ ਰੂਪੀ ਅੱਗ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਆਪਣਾ-ਆਪ ਲੂਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਵਨ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ: ‘‘ਹੰਸੁ, ਹੇਤੁ, ਲੋਭੁ, ਕੋਪੁ; ਚਾਰੇ ਨਦੀਆ ਅਗਿ ॥ ਪਵਹਿ, ਦਝਹਿ, ਨਾਨਕਾ ! ਤਰੀਐ ਕਰਮੀ ਲਗਿ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੪੭) ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰਾਂ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਤਪਸ ਮਨੁੱਖੀ ਤਨ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਮੇਂ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਖੇੜਾ ਸੜਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਾੜ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ: ‘‘ਚਾਰਿ ਨਦੀਆ ਅਗਨੀ; ਤਨਿ ਚਾਰੇ ॥ ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਜਲਤ; ਜਲੇ ਅਹੰਕਾਰੇ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੭੨) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਕਦੀ ਵੀ ਖੇੜਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਲੋੜ ਹੈ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਰੂਪੀ ਬਸੰਤ ਦੀ, ਜੋ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚਲੀ ਗਰਮੀ ਤੇ ਸਰਦੀ ਦੇ ਮਾਰੂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉੱਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਵੇ ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਇਹ ਮਨ ਤਾਂ ਮੇਰ ਤੇਰ ਵਿੱਚ ਸੜ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਤਾਂ ਬਸੰਤ ਦੀ ਛੋਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਪਾਵਨ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ: ‘‘ਇਸੁ ਮਨ ਕਉ; ਬਸੰਤ ਕੀ ਲਗੈ ਨ ਸੋਇ ॥ ਇਹੁ ਮਨੁ ਜਲਿਆ; ਦੂਜੈ ਦੋਇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੭੬)

ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਜੀਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਹੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਅਗਨੀ ਵਿੱਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ਜਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਨਾਮ ਰੂਪ ਠੰਡਕ ਤੋਂ ਵਿਹੂਣਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਜਗ ਸੁੱਕ ਸੜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਬਿਨੁ ਨਾਵੈ; ਸੂਕਾ ਸੰਸਾਰੁ ॥ ਅਗਨਿ ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਜਲੈ; ਵਾਰੋ ਵਾਰ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੭੩) ਅਜਿਹੇ ਸੁੱਕੇ ਹਿਰਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਖੇੜਾ ਕਿਵੇਂ ਆਵੇ? ਸਤਿਗੁਰ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਰਸਤਾ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿਮਰਨ ਰੂਪੀ ਬਸੰਤ ਨਾਲ ਤੇਰੇ ਸਰੀਰ ਰੂਪੀ ਦਰਖ਼ਤ ਨੂੰ ਰਾਮ ਨਾਮ ਰੂਪੀ ਫਲ ਲੱਗੇਗਾ ਜੋ ਸਭ ਸੁੱਖ ’ਤੇ ਅਨੰਦ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਹੇ ਭਾਈ ! ਤਾਂ ਹੀ ਤੇਰਾ ਤਨ ਤੇ ਮਨ ਹਰਿਆਵਲੇ ਹੋਣਗੇ, ਖੇੜੇ ਵਿੱਚ ਆਉਣਗੇ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਮਨਿ ਬਸੰਤੁ; ਤਨੁ ਮਨੁ ਹਰਿਆ ਹੋਇ ॥ ਨਾਨਕ ! ਇਹੁ ਤਨੁ ਬਿਰਖੁ; ਰਾਮ ਨਾਮੁ ਫਲੁ ਪਾਏ ਸੋਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੭੬) ਇਹ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਪੈਦਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ ? ਇਸ ਦਾ ਉੱਤਰ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਰੁੱਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜ ਹੈ ਗੁਰੂ ਦੀ ਦਇਆ ਦੀ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕ੍ਰਿਪਾਲਤਾ ਦੀ ਅਤੇ ਅੱਠੇ ਪਹਿਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਜੁੜਨ ਦੀ; ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਤਿਸੁ ਬਸੰਤੁ; ਜਿਸੁ ਪ੍ਰਭੁ ਕ੍ਰਿਪਾਲੁ ॥ ਤਿਸੁ ਬਸੰਤੁ; ਜਿਸੁ ਗੁਰੁ ਦਇਆਲੁ ॥ ਮੰਗਲੁ ਤਿਸ ਕੈ ; ਜਿਸੁ ਏਕੁ ਕਾਮੁ ॥ ਤਿਸੁ ਸਦ ਬਸੰਤੁ; ਜਿਸੁ ਰਿਦੈ ਨਾਮੁ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੧੮੦)

ਸਿਮਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦ ਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਪਰ ਜਿਸ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਯਾਦ ਹੋਵੇ ਉੱਥੋਂ ਅਨੰਦ ਜਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਜਿਵੇਂ ਲਖ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ ਪਰ ਫੁੱਲ ਖਿੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਦਰਖ਼ਤ ਹਰੇ ਭਰੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ, ਬਨਸਪਤੀ ਹਰਿਆਵਲੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਪਰ ਜਦੋਂ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਈ ਯਤਨ ਕਰੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਕਰੇ, ਸਾਰੀ ਬਨਸਪਤੀ ’ਤੇ ਜੋਬਨ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਫੁੱਲ ਖਿੜ ਉੱਠਦੇ ਹਨ, ਮਹਿਕ ਉੱਠਦੇ ਹਨ, ਹਰ ਪਾਸੇ ਹਰਿਆਵਲ ਹੀ ਹਰਿਆਵਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੀ ਐਸਾ ਹੈ; ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਭਾਵੇਂ ਲਖ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ ਪਰ ਮਨ ਹਰਿਆਵਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਨਾਮ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ, ਸਿਮਰਨ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਹੈ, ਬਸ ਇਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਜੀਵ ਦਾ ਮਨ ਆਪ ਮੁਹਾਰਾ ਖਿੜ ਕੇ ਸੁੱਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਬਨਸਪਤਿ ਮਉਲੀ; ਚੜਿਆ ਬਸੰਤੁ ॥ ਇਹੁ ਮਨੁ ਮਉਲਿਆ; ਸਤਿਗੁਰੂ ਸੰਗਿ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੭੬) ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਭਾਈ! ਬਸੰਤ ਦਾ ਮੌਸਮ ਤਾਂ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਹੀ ਆਏਗਾ ਅਤੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਕੁਝ ਕੂ ਸਮਾਂ ਹੀ ਰਹੇਗਾ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਦ ਫਿਰ ਬੇਰੌਣਕੀ ਹੋ ਜਾਏਗੀ ਪਰ ਮਨ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਖੇੜੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕੇਹਾ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇ ਬਸੰਤ ਸਦਾ ਰਹੇ ਅਤੇ ਮਨ ਖਿੜਿਆ ਰਹੇ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤੈਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵੀਚਾਰ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ, ਫਿਰ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਆਉਣਗੇ, ਮਨ ਨੂੰ ਮੁਰਝਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਮਰਨ ਨਾਲ ਹਰ ਸਮੇਂ ਬਸੰਤ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਸਦਾ ਬਸੰਤੁ; ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਵੀਚਾਰੇ ॥ ਰਾਮ ਨਾਮੁ; ਰਾਖੈ ਉਰ ਧਾਰੇ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੭੬)

ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਸਦਕਾ ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਰੂਪੀ ਕੌਲ ਫੁੱਲ ਖਿੜ ਉੱਠਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ ਕਿ ਹੇ ਭਾਈ ! ਹੋਸ਼ ਸੰਭਾਲੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਹ ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਇਕੱਲੀ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਨਾਲ ਆਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਦਿਲ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਆ ਗਈ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਬਚਨ ਕਰਦੇ ਹਨ: ‘ਬ-ਹੋਸ਼ ਬਾਸ਼, ਕਿ ਹੰਗਾਮਿ ਨੌ-ਬਹਾਰ ਆਮਦ। ਬਹਾਰ ਆਮਦੋ, ਯਾਰ ਆਮਦੋ, ਕਰਾਰ ਆਮਦ।’

ਇਹ ਇੱਕ ਪਰਮ ਸਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਨੰਦਮਈ ਹੋ ਕੇ ਪੁਕਾਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਆਜੁ ਹਮਾਰੈ; ਗ੍ਰਿਹਿ ਬਸੰਤ ॥ ਗੁਨ ਗਾਏ ਪ੍ਰਭ ! ਤੁਮ੍ ਬੇਅੰਤ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੧੮੦)

ਤੂੰ ਮੇਰੋ ਪਿਆਰੋ, ਤਾ ਕੈਸੀ ਭੂਖਾ ? ॥

ਵਾ. ਪ੍ਰਿਸੀਪਲ ਮਨਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ- 94175-86121

ਇਹ ਰੱਬੀ ਸੁਨੇਹਾ ਪੰਚਮ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਮੁਖਾਰਬਿੰਦ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਆਸਾ ਰਾਗ ’ਚ 378 ਅੰਕ ਉੱਤੇ ਸੁਭਾਇਮਾਨ ਹੈ।

‘‘ਤੂੰ ਮੇਰੋ ਪਿਆਰੋ, ਤਾ ਕੈਸੀ ਭੂਖਾ ? ॥ ਤੂੰ ਮਨਿ ਵਸਿਆ, ਲਗੈ ਨ ਦੂਖਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ ਵਾਲੀ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਕੇ ਆਖ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ! ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੋ, ਮੈਨੂੰ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਲਾਲਸਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀ; ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਟਿੱਕੇ ਰਹੋ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਦੁੱਖ ਮੈਨੂੰ ਪੋਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।

ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਪੰਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਝਲਕ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸੇਵਕ ਦਾ ਪ੍ਰਭੂ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਵੀ ਡੁੱਲ੍ਹ ਡੁੱਲ੍ਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਸਭਿ ਨਿਧਾਨ, ਦਸ ਅਸਟ ਸਿਧਾਨ; ਠਾਕੁਰ ਕਰ ਤਲ ਧਰਿਆ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦) ਭਾਵ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਵਾਸਤੇ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਅੱਡਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ਅਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਹੱਥ ਦੀ ਤਲੀ ਉੱਤੇ ਰੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਹੁਣ ਤਾਂ ‘‘ਤਿਨ ਚੂਕੀ ਮੁਹਤਾਜੀ ਲੋਕਨ ਕੀ; ਹਰਿ ਪ੍ਰਭੁ, ਅੰਗੁ ਕਰਿ ਬੈਠਾ ਪਾਸਿ ॥’’ (ਮ: ੪/੩੦੫) ਦੇ ਮਹਾਂਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਭੂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਹੋ ਗਿਆ, ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੁਹਤਾਜੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਟੱਲ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਪੁਕਾਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਭਾਈ!ਇਸ ਨੇ ਤਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਸਭ ਖ਼ਾਹਸ਼ਾਂ ਹੀ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਦਾ ਇਹ ਮੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਵਸਿਆ ਹੈ, ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਮਨ ਦੀ ਭਟਕਣਾ ਮੁੱਕ ਗਈ ਹੈ, ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਇੰਝ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਸਾਚਾ ਨਾਮੁ ਮੇਰਾ ਆਧਾਰੋ ॥ ਸਾਚੁ ਨਾਮੁ ਅਧਾਰੁ ਮੇਰਾ, ਜਿਨਿ ਭੁਖਾ ਸਭਿ ਗਵਾਈਆ ॥ ਕਰਿ ਸਾਂਤਿ ਸੁਖ, ਮਨਿ ਆਇ ਵਸਿਆ; ਜਿਨਿ, ਇਛਾ ਸਭਿ ਪੁਜਾਈਆ ॥’’ (ਮ:੩/੯੧੭) ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਪੁੱਤਰ ਭੁੱਖਾ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਿਤਾ ਵੀ ਉਹ, ਜਿਸ ਕੋਲ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਨੌ ਖਜ਼ਾਨਿਆਂ ਨਾਲ ਜਿਸ ਦਾ ਮਹਿਲ ਭਰਿਆ ਹੋਵੇ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਜੀ ! ਤੁਹਾਡਾ ਹੀ ਘਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿੱਧੀਆਂ-ਸਿੱਧੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਿਸ ਦੇ ਤੁਸੀਂ ਪਿਤਾ ਬਣ ਗਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਭੁੱਖ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਸਕਦੀ ਹੈ ? ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ: ‘‘ਜਿਸ ਕਾ ਪਿਤਾ, ਤੂ ਹੈ ਮੇਰੇ ਸੁਆਮੀ ! ਤਿਸੁ ਬਾਰਿਕ ਭੂਖ ਕੈਸੀ ? ॥ ਨਵ ਨਿਧਿ ਨਾਮੁ ਨਿਧਾਨੁ ਗ੍ਰਿਹਿ ਤੇਰੈ; ਮਨਿ ਬਾਂਛੈ, ਸੋ ਲੈਸੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੬੬)

ਹਰੀ ਜੀ ਹੀ ਮਾਤਾ ਹਨ, ਹਰੀ ਜੀ ਹੀ ਪਿਤਾ ਹਨ, ਪ੍ਰਤਿਪਾਲਕ ਹਨ: ‘‘ਹਰਿ ਜੀ ਮਾਤਾ, ਹਰਿ ਜੀ ਪਿਤਾ; ਹਰਿ ਜੀਉ ਪ੍ਰਤਿਪਾਲਕ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੧੦੧) ਮੂੰਹ ’ਚੋਂ ਮੰਗ ਨਿਕਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ; ਬਸ, ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਹੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ: ‘‘ਮੁਹਿ ਮੰਗਾਂ ਸੋਈ ਦੇਵਦਾ; ਹਰਿ ਪਿਤਾ ਸੁਖਦਾਇਕ ॥ (ਮ: ੫/੧੧੦੧)

ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ ਤਾਂ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਭਾਈ! ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਜੀ ਤਾਂ ਆਵਾਜ਼ ਮਾਰ ਕੇ ਆਖ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਜੀਵ! ਜੇ ਤੂੰ ਸਾਰੇ ਸੁਖ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈਂ ਨਾ, ਤਾਂ ਇੰਝ ਕਰ, ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾ, ਬਸ ਫਿਰ ਕੀ, ਸਾਰਾ ਜਗਤ ਹੀ ਤੇਰਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਭਾਵ ਜਗਤ ਦੇ ਸਭ ਸੁਖ ਤੇਰੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਪਰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ, ਕਿ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੰਵਾਰ ਲਵੇਂ। ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਆਪੁ ਸਵਾਰਹਿ ਮੈ ਮਿਲਹਿ; ਮੈ ਮਿਲਿਆ, ਸੁਖੁ ਹੋਇ ॥ ਫਰੀਦਾ ! ਜੇ ਤੂ ਮੇਰਾ ਹੋਇ ਰਹਹਿ; ਸਭੁ ਜਗੁ ਤੇਰਾ ਹੋਇ ॥’’ (ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ/੧੩੮੨)

ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਮਾਲਾਮਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਗੋਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੌਕ ’ਤੇ ਵੀ ਇਤਨਾ ਰਜਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੋਈ ਭੁੱਖ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ, ਅਨੰਦ ਹੀ ਅਨੰਦ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੈ, ਜੋ ਪਦਾਰਥ ਭੋਗਣ ਨਾਲ ਘਟਦੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵਧਦੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਭੁਖਿਆ ਭੁਖ ਨ ਉਤਰੀ; ਜੇ, ਬੰਨਾ ਪੁਰੀਆ ਭਾਰ ॥’’ (ਜਪੁ /ਮ: ੧)ਭਾਵ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰਿਹਾਂ, ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਵੀ ਲਾਲਸਾ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੁੱਖ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਇਸ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਰੂਪੀ ਭੁੱਖ ਤੋਂ ਉਭਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਪੁਕਾਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਭਾਈ! ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਰੂਪੀ ਲਾਲ ਲੱਭ ਲਿਆ ਹੈ, ਮੇਰਾ ਸਰੀਰ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਮਨ ਠੰਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਪੂਰੇ ਗੁਰੂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਬਰਕਤ ਨਾਲ ਮੈਂ ਆਪਣਾ ਮਨ ਕਾਬੂ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਮਾਨੋ ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਜਗਤ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਹੈ, ਮੇਰੀ ਮਾਇਆ ਦੀ ਭੁੱਖ ਲਹਿ ਗਈ ਹੈ, ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਤ੍ਰੇਹ ਮੁੱਕ ਗਈ ਹੈ, ਮੈਂ ਚਿੰਤਾ-ਫਿਕਰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਪਾਇਆ ਲਾਲੁ ਰਤਨੁ; ਮਨਿ ਪਾਇਆ ॥ ਤਨੁ ਸੀਤਲੁ, ਮਨੁ ਸੀਤਲੁ ਥੀਆ; ਸਤਗੁਰ ਸਬਦਿ ਸਮਾਇਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਲਾਥੀ ਭੂਖ, ਤ੍ਰਿਸਨ ਸਭ ਲਾਥੀ; ਚਿੰਤਾ ਸਗਲ ਬਿਸਾਰੀ ॥ ਕਰੁ ਮਸਤਕਿ, ਗੁਰਿ ਪੂਰੈ ਧਰਿਓ; ਮਨੁ ਜੀਤੋ ਜਗੁ ਸਾਰੀ ॥੧॥’’ (ਮ: ੫/੨੧੫)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਵੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਭੁੱਖ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਅਕਾਲ-ਪੁਰਖ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਹੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਅਚਿੰਤ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਅਜੂਨੀ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਵਾਗਵਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ’ਚੋਂ ਕੱਢ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਅਕਾਲ ਹਨ, ਪ੍ਰਭੂ ਪਿਆਰੇ ਦਾ ਵੀ ਮੌਤ ਰੂਪੀ ਕੰਡਾ ਨਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਦੁਖਦਾਈ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਆਪ ਨਿਰਭਉ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਜਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇ ਵੀ ਡਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੌੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਿਰਵੈਰ ਪ੍ਰਭੂ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਰਵੈਰ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਨਿਰਭੇਦ ਹਨ ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਮੇਰ-ਤੇਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਕੁੱਲ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਪੱਲਾ ਪਕੜਨ ਵਾਲਾ ਆਪ ਵੀ ਜ਼ਾਤ ਤੇ ਕੁੱਲ ਦੇ ਅਭਿਮਾਨ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਟੱਲ ਅਕਾਲ-ਪੁਰਖ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਆਵਾਗਵਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਚਿੰਤਾਮਨਿ ਚਿਤਵਤ, ਚਿੰਤਾ ਚਿਤ ਤੇ ਚੁਰਾਈ; ਅਜੋਨੀ ਅਰਾਧੇ, ਜੋਨਿ ਸੰਕਟਿ ਕਟਾਏ ਹੈ। ਜਪਤ ਅਕਾਲ, ਕਾਲ ਕੰਟਕ ਕਲੇਸ ਨਾਸੇ; ਨਿਰਭੈ ਭਜਨ, ਭ੍ਰਮ ਭੈ ਦਲ ਭਜਾਏ ਹੈ। ਸਿਮਰਤ ਨਾਥ, ਨਿਰਵੈਰ ਬੈਰ ਭਾਉ ਤਿਆਗਿਓ; ਭਾਗਿਓ ਭੇਦੁ ਖੇਦੁ, ਨਿਰਭੇਦ ਗੁਨ ਗਾਏ ਹੈ। ਅਕੁਲ ਅੰਚਲ ਗਹੇ, ਕੁਲ ਨ ਬਿਚਾਰੈ ਕੋਊ; ਅਟਲ ਸਰਨਿ, ਆਵਾਗਵਨ ਮਿਟਾਏ ਹੈ ॥੪੦੮॥’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ / ਕਬਿੱਤ ੪੦੮)

ਜਿਹੜਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਰੂਪ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਯਾਦ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਭੁੱਖ ਜਾਂ ਲਾਲਸਾ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਤਾਂ ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਾਂਗ ਪੁਕਾਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ! ਹਰ ਕੋਈ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਧਣ-ਫੁੱਲਣ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਘੋੜੇ, ਊਠ, ਹਾਥੀ, ਸੋਨੇ ਆਦਿ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਲਈ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਚਾਹਨਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਪ੍ਰੰਤੂ ਗੋਇਆ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਭੁੱਖ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਤਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀਪਾਸੋਂ ਸਿਮਰਨ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਹੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ: ‘ਹਰ ਕਸ, ਬ-ਜਹਾਂ, ਨਸ਼ਵੋ ਨੁਮਾ ਮੇ ਖ਼ਾਹਦ। ਅਸਪੋ, ਸ਼ੁਤਰੋ, ਫ਼ੀਲੋ, ਤਿਲਾ ਮੇ ਖ਼ਾਹਦ।ਹਰ ਕਸ, ਜ਼ਿ ਬਰਾਏ ਖ਼ੇਸ਼, ਚੀਜ਼ੇ ਖ਼ਾਹਦ। ਗੋਇਆ, ਜ਼ਿ ਖ਼ੁਦਾ, ਯਾਦਿ ਖ਼ੁਦਾ ਮੇ ਖ਼ਾਹਦ।’ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਪਿਆਰਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਟਿਕਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪੂਰਨ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਤੂੰ ਮੇਰੋ ਪਿਆਰੋ, ਤਾ ਕੈਸੀ ਭੂਖਾ ? ॥ ਤੂੰ ਮਨਿ ਵਸਿਆ; ਲਗੈ ਨ ਦੂਖਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’

ਤੇਰਾ ਕੀਆ ਮੀਠਾ ਲਾਗੈ ॥

ਵਾ. ਪ੍ਰਿਸੀਪਲ ਮਨਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ- 94175-86121

ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਤਥਾ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਗੁਰ (ਫ਼ਾਰਮੂਲੇ) ਨਾਲੋਂ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵੀ ਚੰਗਾ ਗੁਰ (ਜਾਦੂ) ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਅਜਿਹਾ ਜਾਦੂ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਵਸ ਵਿੱਚ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਢੰਗ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਨੌਕਰ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰਾਜ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਚੇਲਾ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਤਥਾ ਪੁੱਤਰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰਕੇ, ਉਸ ਦੀ ਗੱਦੀ, ਉਸ ਦੀਹੱਟੀ, ਉਸ ਦੇ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਸਾਂਭ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਜੀਵ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਦਿਆਲੂ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਚੌਗੁਣਾ ਨਿਹਾਲ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ: ‘‘ਜਿਸ ਕੀ ਬਸਤੁ, ਤਿਸੁ ਆਗੈ ਰਾਖੈ ॥ ਪ੍ਰਭ ਕੀ ਆਗਿਆ, ਮਾਨੈ ਮਾਥੈ ॥ ਉਸ ਤੇ ਚਉਗੁਨ, ਕਰੈ ਨਿਹਾਲੁ ॥ ਨਾਨਕ ! ਸਾਹਿਬੁ, ਸਦਾ ਦਇਆਲੁ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੬੮)

ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਪਹਿਲੀ ਬਾਣੀ ‘ਜਪੁ’ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵੀ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਾਪ ਓਦੋਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਝੂਠ ਦੀ ਕੰਧ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇ ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕੇਗਾ ਜੇ ਅਕਾਲ-ਪੁਰਖ ਜੀ ਦੇ ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਜੀਵਨ ਪੰਧ ਤਯ ਕਰੀਏ। ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ: ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ, ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ  ? ॥ ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ; ਨਾਨਕ  ! ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ ॥’’ (ਜਪੁ)

ਦੂਸਰੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹੋ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਕਿਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣਦੇ ਹੋਏ, ਪ੍ਰਭੂ ਭਾਣੇ ਵਿੱਚ ਚੱਲੀਏ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘‘ਨਾਨਕ  ! ਹੁਕਮੁ ਪਛਾਣਿ ਕੈ, ਤਉ ਖਸਮੈ ਮਿਲਣਾ ॥’’ (ਮ: ੨/੧੩੯)

ਜ਼ਰਾ ਸੋਚੀਏ ! ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸਚਿਆਰ ਕੌਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਗੁਰੂ ਜੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਕੋਈ ਭੇਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਇਹ ਤਾਂ ਇੱਕਮਿਕਤਾਵਾਲ਼ੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ। ਅੱਠੇ ਪਹਿਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਸੋਚ ਇਹ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਜੇ ਸੁਖੁ ਦੇਹਿ, ਤ ਤੁਝਹਿ ਅਰਾਧੀ; ਦੁਖਿ ਭੀ, ਤੁਝੈ ਧਿਆਈ ॥’’ (ਮ: ੪/੭੫੭)

ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਵਾਚਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਉਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲ-ਪੁਰਖ ਜੀ ਦੇ ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਕਰਕੇ ਮੰਨਣ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਦੀ ਰੀਤ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਗੁਰਮਤਿ ਉੱਤੇ ਚਲਦਿਆਂ ਰੇਤਾ ਅੱਕ ਆਦਿ ਹੀ ਫੱਕਣਾ ਪਿਆ, ਪੁੱਤਰ ਵਾਰਨੇ ਪਏ, ਘਰੋਂ ਬੇਘਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ, ਸੀਸ ਵਾਰਨਾ ਪਿਆ, ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠਣਾ ਪਿਆ ਪਰ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਹੀ ਰਹੇ, ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਦਾ ਧੰਨਵਾਦ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿ ‘‘ਤੇਰਾ ਕੀਆ, ਮੀਠਾ ਲਾਗੈ ॥ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਪਦਾਰਥੁ, ਨਾਨਕੁ ਮਾਂਗੈ ॥’’ (ਮ: ੫/੩੯੪) ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਭਾਵੇਂ ਕਈ ਧਾਰਮਿਕ ਰਾਜਸੀ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਨੇ ਹਾ ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਮਾਰੇ, ਕੀਰਨੇ ਪਾਏ ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰੀਆਂ ਉਹ ਮਹਾਨ ਸਤਿਗੁਰ ਰੂਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਖੇੜਾ, ਜਲਾਲ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਤੇ ਸਕੂਨ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਭਾਣੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ੇ ਰੱਬੀ ਪਿਆਰੇ ਸਨ। ਪੁੱਛਣ ’ਤੇ ਸਤਿਗੁਰ ਜੀ ਨੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ‘‘ਭਾਣੇਜੇਵਡ, ਹੋਰ ਦਾਤਿ ਨਾਹੀ; ਸਚੁ ਆਖਿ ਸੁਣਾਇਆ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੦੯੩) ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਉਤਮ ਦਾਤ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦਿੱਤੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਤੀਜੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਹੋਰ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘‘ਭਾਣਾ ਮੰਨੇ, ਸੋ ਸੁਖੁ ਪਾਏ; ਭਾਣੇ ਵਿਚਿ ਸੁਖੁ ਪਾਇਦਾ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੦੬੩) ਅਸਲ ਪਰਮ ਸੁੱਖ, ਅਨੰਦ ਤਾਂ ਭਾਣਾ ਮੰਨਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ, ਭਾਣੇ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਅਨੰਦ ਹੀ ਅਨੰਦ ਹੈ। ਐ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕੋ ! ਅਸਲ ਦੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਭਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਕੇ ਚੱਲਣਾ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ: ‘‘ਮਨਮੁਖੁ ਅੰਧੁ, ਕਰੇ ਚਤੁਰਾਈ ॥ ਭਾਣਾ ਨ ਮੰਨੇ, ਬਹੁਤੁ ਦੁਖੁ ਪਾਈ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੦੬੪)

ਅੱਜ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਗੁਰ ਪੁਰਬ ਹੈ, ਹੋਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਵਾਂਗੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਕਰਕੇ ਮੰਨਣ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਬਚਨ ਹਨ ਕਿ ‘‘ਮੀਤੁ ਕਰੈ, ਸੋਈ ਹਮ ਮਾਨਾ ॥ ਮੀਤ ਕੇ ਕਰਤਬ, ਕੁਸਲ ਸਮਾਨਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੮੭)ਭਾਵ ਮੀਤ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਜੋ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਨੰਦ ਤੇ ਸੁੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰ ਜੀ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਹਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਪਹਿਰਾਵਾ ਵੀ ਪਹਿਨਾਇਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਥਨੀ ਤੇ ਕਰਣੀ ਦੇ ਸੂਰੇ ਹਨ ‘ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ’। ‘‘ਕਲਜੁਗਿ ਜਹਾਜੁ ਅਰਜੁਨੁ ਗੁਰੂ..॥’’ (ਭਟ ਮਥੁਰਾ) ਤੇ ਬਾਣੀ ਦੇ ਬੋਹਿਥ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਤੋਖ ਅਤੇ ਭਾਣੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਰਹਿਣਾ ਹੀ ਦਿਸ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਕੋਝੀਆਂਹਰਕਤਾਂ ਕਾਰਨ ਮਾਇਆ ਦੀ ਥੁੜ ਹੋ ਗਈ, ਲੰਗਰ ਮਸਤਾਨੇ ਹੋ ਗਏ, ਭਾਵੇਂ ਸੱਤਾ ਬਲਵੰਡ ਰਬਾਬੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਮਾਇਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਾਰਨ ਕੀਰਤਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ, ਭਾਵੇਂ ਬਾਬਾ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੇ ਦਾਈ ਦੀ ਰਾਹੀਂ, ਸਪੇਰੇ ਦੀ ਰਾਹੀਂ, ਖਿਡਾਵੇ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜਿੰਦ ਉੱਤੇ ਵਾਰ ਕੀਤੇ, ਭਾਵੇਂ ਸੁਲਹੀ ਖਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤ-ਅਡੋਲ ਚਿੱਤ ਵਾਹਿਗੁਰ ਜੀ ਦੇ ਭਾਣੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਨਾ ਆਖਿਆ ਸਗੋਂ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਹੀ ਮੰਗਿਆ ਸਗੋਂ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੜਾ ਮਾੜਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਮਾੜਾ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਯੋਗ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ: ‘‘ਪ੍ਰਥਮੇ ਮਤਾ, ਜਿ ਪਤ੍ਰੀ ਚਲਾਵਉ ॥ ਦੁਤੀਏ ਮਤਾ, ਦੁਇ ਮਾਨੁਖ ਪਹੁਚਾਵਉ ॥ ਤ੍ਰਿਤੀਏ ਮਤਾ, ਕਿਛੁ ਕਰਉ ਉਪਾਇਆ ॥’’ (ਮ: ੫/੩੭੧) ਤਾਂ ਸਤਿਗੁਰ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਚਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ‘‘ਮੈ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਛੋਡਿ ਪ੍ਰਭ ! ਤੁਹੀ ਧਿਆਇਆ ॥’’ (ਮ: ੫/੩੭੧), ‘‘ਜਿਉ ਜਿਉ ਤੇਰਾ ਹੁਕਮੁ, ਤਿਵੈ ਤਿਉ ਹੋਵਣਾ ॥ ਜਹ ਜਹ ਰਖਹਿ ਆਪਿ, ਤਹ ਜਾਇ ਖੜੋਵਣਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੫੨੩)

ਜਦੋਂ ਸਤਿਗੁਰ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਗ਼ ਵਿੱਚ ਉਬਾਲਿਆ ਗਿਆ, ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ, ਸੀਸ ਉੱਤੇ ਤੱਤਾ ਰੇਤਾ ਪਾਇਆ ਗਿਆ, ਤੱਤੇ ਬੋਲ ਵੀ ਬੋਲੇ ਗਏ ਪਰ ਵੇਖਣ ਵਾਲ਼ੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਤਵੀ ਵੀ ਤੱਤੀ, ਪਾਣੀ ਵੀ ਤੱਤਾ, ਰੇਤ ਵੀ ਤੱਤਾ, ਮੌਸਮ ਵੀ ਤੱਤਾ, ਅੱਗ ਵੀ ਤੱਤੀ, ਬਚਨ ਵੀ ਤੱਤੇ ਬੋਲੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਸਤਿਗੁਰ ਜੀ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੈ। ਸਾਂਈ ਮੀਆ ਮੀਰ ਜੀ ਵੀ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਤੱਤੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ, ਕ੍ਰੋਧ ਵਿੱਚ ਆ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਪੁੰਜ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਠੰਢਕ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਤੇ ਕਿਹਾ ਸਾਂਈ ਜੀ ਮਿੱਠਾ ਖਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਕਦੇ ਵੀ ਕ੍ਰੋਧ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਦਾ ਭਾਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਿੱਠਾ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਵੀ ਜਦੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਮੁਤਾਬਕ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਤੀਜੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਦੇ ਬਚਨ ਹੀ ਦੁਹਰਾਏ ਕਿ ‘‘ਜਗਤੁ ਜਲੰਦਾ ਰਖਿ ਲੈ, ਆਪਣੀ ਕਿਰਪਾ ਧਾਰਿ ॥ ਜਿਤੁ ਦੁਆਰੈ ਉਬਰੈ, ਤਿਤੈ ਲੈਹੁ ਉਬਾਰਿ ॥’’ (ਮ: ੩/੮੫੩) ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਮਿੱਠਾ ਕਰਕੇ ਮੰਨਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੀ ਇੰਝ ਆਖ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸਤਿਗੁਰ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਜਲਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੇ ਸਗੋਂ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਦੀ ਈਰਖਾ ਦੀ ਅੱਗ ਬਲ਼ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਧਰਮ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਪ੍ਰਭੂ-ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਰਾਹੀਂ ਮੌਤ ਦੇਣ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੂਆ ਹੋਲਿਕਾ ਨਾਲ਼ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ਤੱਤੇ ਥੰਮ ਨੂੰ ਗਲ ਨਾਲ਼ ਲਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ਭਗਤ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਜੀ ਹਸਦਿਆਂ-ਹਸਦਿਆਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਭਾਣਾ ਮੰਨ ਕੇਅੱਗ ਨਾਲ਼ ਖੇਡ ਗਏ ਪਰ ਉੱਥੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਦਿਸ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਨਮਰੂਦ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਰਤ ਇਬਰਾਹੀਮ ਨੂੰਭੱਖਦੇ ਅੰਗਾਰਿਆਂ ਉੱਤੋਂ ਲੰਘਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਜਦੋਂ ਹਜ਼ਰਤ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਅੰਗਾਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਪੈਰ ਧਰਿਆ ਤਾਂ ਭੱਖਦੇ ਅੰਗਾਰੇ ਫੁੱਲ ਬਣ ਗਏ, ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਵਾਰੀ ਕਾਦਰ ਦੀ ਇਹ ਆਪਣੀ ਰਜ਼ਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਤੇ ਸੁੱਚਾ ਭਾਣਾ ਮਿੱਠਾ ਕਰਕੇ ਮੰਨਣ ਦਾ ਚਾਨਣ-ਮੁਨਾਰਾ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਅੱਗ ਨਾ ਠੰਡੀ ਯਖ਼ (ਬਰਫ਼) ਬਣੀ, ਨਾ ਗੁਲਾਬ ਦੇ ਫੁੱਲ ਬਣੀ ਸਗੋਂ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਦਾਣੇ ਭੁੰਨਣ ਵਾਲ਼ੀ ਤੇ ਦੇਗ਼ ਵਿੱਚ ਚੌਲ਼ ਉਬਾਲਣ ਵਾਲ਼ੀ ਅੱਗ ਹੀ ਬਣੀ ਰਹੀ ਤਾਂ ਕਿ ਜਗਤ ਦਾ ਇਹ ਭਰਮ ਵੀ ਮਿਟ ਜਾਏ ਤੇ ਸਮਝ ਆ ਜਾਏ ਕਿ ਸੱਚਾ ਆਸ਼ਕ ਭਾਣੇ ਵਿੱਚਵਿਚਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਸਿਦਕ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਕੁੱਝ ਅੰਦਰੋਂ ਸੜੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਭੜਕਾਇਆ, ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਯਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਮੁਤਾਬਕ ਸਤਿਗੁਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਗ਼ ਵਿੱਚ ਉਬਾਲਿਆ ਗਿਆ, ਤੱਤੀ-ਤੱਤੀ ਰੇਤ ਦੇ ਕੜਛੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਪਾਏ ਗਏ, ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਉੱਤੇ ਵੀ ਆਸਣ ਲਗਵਾਏ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਛਾਲੇ-ਛਾਲੇ ਹੋ ਗਿਆ, ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸਬਰ ਤੇ ਜਬਰ (ਤਸ਼ੱਦਦ) ਦਾ ਯੁੱਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਈ ਵੇਖਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੇ ਹੰਝੂ ਗੇਰੇ ਪਰ ਜ਼ਾਲਮ, ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਦੇ ਗਏ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਮੂਰਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜ਼ਾਲਮਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਗਈ ਆਖ਼ਿਰ ਉਹ ਕ੍ਰੋਧ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੜ ਉੱਠੇ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਉੱਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਪ੍ਰਹਾਰ ਕੀਤਾ, ਵੱਟੇ ਲੱਗਣ ’ਤੇ ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਫੁਹਾਰ ਵਗ ਟੁਰੀ, ਯਾਸਾ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਨਿਯਮ ਭੰਗ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤਹਿਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਜ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਖ਼ੂਨ ਦਾ ਇਕ ਕਤਰਾ ਵੀ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਜ਼ਾਲਮ ਡਰ ਗਏ, ਘਾਬਰ ਗਏ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਭਾਣੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਜੀ ਅਖ਼ੀਰ ਤੱਕ ਠੰਢਕ ਹੀ ਵੰਡਦੇ ਰਹੇ, ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਹੀ ਮੰਗਦੇ ਰਹੇ ਅਤੇ ਉਚਾਰਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਕਿ ‘‘ਤੇਰੈ ਭਾਣੈ, ਸਦਾ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ; ਗੁਰਿ, ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਅਗਨਿ ਬੁਝਾਈ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੩੩੩) ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਨੂੰ ਅਨੰਦ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਮਲੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾ ਕੇ ਗਏ ਕਿ ‘‘ਹਰਿ ਕਾ ਨਾਮੁ, ਰਿਦੈ ਨਿਤ ਧਿਆਈ ॥ ਸੰਗੀ ਸਾਥੀ, ਸਗਲ ਤਰਾਂਈ ॥੧॥ ਗੁਰੁ ਮੇਰੈ ਸੰਗਿ, ਸਦਾ ਹੈ ਨਾਲੇ ॥ ਸਿਮਰਿ ਸਿਮਰਿ, ਤਿਸੁ ਸਦਾ ਸਮ੍ਾਲੇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਤੇਰਾ ਕੀਆ, ਮੀਠਾ ਲਾਗੈ ॥ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਪਦਾਰਥੁ, ਨਾਨਕੁ ਮਾਂਗੈ ॥’’ (ਮ: ੫/੩੯੪)

ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਤੇ ਜਨਮੁ ਗਇਓ॥

ਵਾ. ਪ੍ਰਿਸੀਪਲ ਮਨਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ- 94175-86121

ਹਥਲੇ ਲੇਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ‘‘ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਤੇ ਜਨਮੁ ਗਇਓ॥’’ ਰੂਪ ਰੱਬੀ ਸੁਨੇਹਾ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਆਸਾ ਰਾਗ ਅੰਦਰ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਸਾਹਿਬ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਅੰਕ 479 ’ਤੇ ਸੁਭਾਇਮਾਨ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸਾਰ (ਰਹਾਉ) ‘‘ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਤੇ ਜਨਮੁ ਗਇਓ ॥ ਸਾਇਰੁ ਸੋਖਿ ਭੁਜੰ ਬਲਇਓ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ ਤੁਕ ਰਾਹੀਂ ਭਗਤ ਜੀ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਜਨਮ ਬਤੀਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਸੁਕਣ ਕਰਕੇ ਬਾਂਹਵਾਂ ਦਾ ਬਲ ਵੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ।

ਜੀਵ, ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲੋਂ ਵਿਛੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮਨੋਰਥ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਮਿਲਾਪ ਕਰਨਾ ਹੀ ਹੈ। ਧਰਮ ਨਾਲ ਸਾਂਝ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਗੋਦ ਦਾ ਅਨੰਦ, ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜਾਮੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਇਹੀ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਅਖੀਰਲਾ ਮੌਕਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਵਚਨ ਹਨ: ‘‘ਭਈ ਪਰਾਪਤਿ ਮਾਨੁਖ ਦੇਹੁਰੀਆ ॥ ਗੋਬਿੰਦ ਮਿਲਣ ਕੀ; ਇਹ ਤੇਰੀ ਬਰੀਆ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨)

ਜਿਸ ਜੀਵ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਦਇਆਵਾਨ ਹੋਣ ਉਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਇਹ ਮਨੁੱਖਾ ਜਾਮਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਪਰਮ ਸਚਾਈ ਹੈ ਕਿ: ‘‘ਤੁਮਰੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਤੇ ਮਾਨੁਖ ਦੇਹ ਪਾਈ ਹੈ..॥’’ (ਮ: ੫/੨੦੭) ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਜਾਮਾ ਇੰਨਾ ਦੁਰਲਭ ਤੇ ਅਨਮੋਲ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਲੋਚਾ (ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ) ਤਾਂ ਦੇਵਤੇ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਾਵਨ ਵਚਨ ਹਨ: ‘‘ਇਸ ਦੇਹੀ ਕਉ ਸਿਮਰਹਿ ਦੇਵ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੫੯)

ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਹੀ ਉੱਤਮ ਕਿਉਂ ਹੈ ?, ਇਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ ਤੀਜੀ ਪਉੜੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਗੋਦ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਧਰਮ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾ ਜਾਮੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਮਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅੱਖਾਂ ਤਾਂ ਪਸ਼ੂ, ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਦਰ ਦੀ ਝਲਕ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੀਆਂ, ਗੁਰੂ ਦਾ ਦੀਦਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ, ਕੰਨ ਤੇ ਜੀਭ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਵੀ ਹੈ, ਪਰ ਨਾ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਲੱਤਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਵੀ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਸਤਿ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ, ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪਰਉਪਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ। ਦਿਮਾਗ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਹਸਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਝ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਅੱਖਾਂ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕੰਨਾਂ ਨਾਲ ਇਲਾਹੀ ਬਾਣੀ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੀਭ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਲਾਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲ ਕੇ ਸਤਿ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਪ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਧਰਮ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਧੀਨ ਕਿਰਤ ਕਰਕੇ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਵੰਡ ਛਕਦਾ ਹੈ, ਮਨੁੱਖਾ ਜਾਮੇ ’ਚ ਹੀ ਗੁਰੂ ਵਾਲੇ ਬਣ ਕੇ ਜੀਵ ਗੁਰਮੁਖ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦਾਤ ਵੰਡ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਿਮਰਤਾ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਤੇ ਕਲਿਯੁਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਸਾਥ ਨਾ ਛੱਡਣਾ, ਆਪ ਤਰਨਾ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਤਾਰਨਾ ਗੁਰਮੁਖ ਦੇ ਹੀ ਲੱਛਣ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਮਨੁੱਖਾ ਦੇਹੀ ਮੁੱਢਲਾ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਪਾਵਨ ਵਚਨ ਹਨ: ‘‘ਚਉਰਾਸੀਹ ਲਖ ਜੋਨਿ ਵਿਚਿ; ਉਤਮੁ ਜਨਮੁ, ਸੁ ਮਾਣਸਿ ਦੇਹੀ। ਅਖੀ ਵੇਖਣੁ, ਕਰਨਿ ਸੁਣਿ; ਮੁਖਿ ਸੁਭ ਬੋਲਣੁ; ਬਚਨ ਸਨੇਹੀ। ਹਥੀ ਕਾਰ ਕਮਾਵਣੀ, ਪੈਰੀ ਚਲਿ ਸਤਿਸੰਗਿ ਮਿਲੇਹੀ। ਕਿਰਤਿ ਵਿਰਤਿ ਕਰਿ ਧਰਮ ਦੀ; ਖਟਿ ਖਵਾਲਣੁ ਕਾਰਿ ਕਰੇਹੀ। ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਨਮੁ ਸਕਾਰਥਾ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਪੜਿ ਸਮਝਿ ਸੁਣੇਹੀ। ਗੁਰਭਾਈ ਸੰਤੁਸਟਿ ਕਰਿ; ਚਰਣਾਮਿਤੁ ਲੈ ਮੁਖਿ ਪਿਵੇਹੀ। ਪੈਰੀ ਪਵਣੁ, ਨ ਛੋਡੀਐ; ਕਲੀ ਕਾਲਿ ਰਹਰਾਸਿ ਕਰੇਹੀ। ਆਪਿ ਤਰੇ; ਗੁਰ ਸਿਖ ਤਰੇਹੀ ॥’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ /ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੩)

ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ (ਬਾਲ, ਜਵਾਨੀ ਤੇ ਬੁਢੇਪਾ) ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਜਵਾਨੀ ਬੜੀ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਕੀਮਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ਕਤੀ ਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਦਉਪਯੋਗ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਬੇੜਾ ਬੰਨ੍ਹ (ਬਣਾ) ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਿ ਮਨੁੱਖ; ਮਾਇਆ ਤੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਮੈਂ ਮੈਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਰਾਮ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਕਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਬਣਦਾ ਹੈ: ‘‘ਮੇਰਾ ਮੇਰਾ ਕਰਿ ਪਾਲੀਐ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ! ਲੇ ਮਾਤ ਪਿਤਾ ਗਲਿ ਲਾਇ ॥’’ (ਮ: ੪/੭੬) ਅਨੁਸਾਰ ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਦੇ ਲੋਭ ਤੇ ਕਦੇ ਕਾਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਦੀ ਰੱਟ ਲਾਉਂਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਜਾਣਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ‘‘ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਿ ਗਏ, ਤਨੁ ਧਨੁ ਕਲਤੁ ਨ ਸਾਥਿ ॥’’ (ਮ: ੧/੫੯)

ਕਦੇ ਇਹ ਕਰੋਧ ਤੇ ਅਹੰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ‘‘ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕੈਰਉ ਕਰਤੇ, ਦੁਰਜੋਧਨ ਸੇ ਭਾਈ ॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੬੯੩) ਵਾਙ ਮੈਂ ਮੇਰੀ ਦੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਪੰਚਮ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਤਮਾਮ ਦਿਨ ਹੀ ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਬਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ: ‘‘ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਤ, ਦਿਨੁ ਰੈਨਿ ਬਿਹਾਵੈ; ਪਲੁ ਖਿਨੁ ਛੀਜੈ ਅਰਜਾਧੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੪੦੨) ਪਦ ਅਰਥ: ਰੈਨਿ-ਰਾਤ, ਛੀਜੈ-ਘਟਦੀ, ਅਰਜਾਧੇ-ਉਮਰ। 

ਚਾਹੀਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਲ ਹੈ ਤਾਂ ‘‘ਗਾਵੈ ਕੋ ਤਾਣੁ, ਹੋਵੈ ਕਿਸੈ ਤਾਣੁ ॥’’ (ਜਪੁ) ਦਾ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਬਲ ਨੂੰ ਹੀ ਗਾਏ ਤੇ ਜੇ ਕਿਧਰੇ ਦਾਤੇ ਦੀ ਮਿਹਰ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਘਰ ਧਨ-ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਏ ਤਾਂ ਇਹ ਦਾਤਾਂ ਹੀ ਦਾਤੇ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਬਣ ਜਾਵਣ ਭਾਵ ‘‘ਗਾਵੈ ਕੋ ਦਾਤਿ, ਜਾਣੈ ਨੀਸਾਣੁ ॥’’ ਦਾ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੋ ਜਾਏ, ਜੇ ਇਸ ਕੋਲ ਗਿਆਨ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਵਿੱਦਿਆ ਦਾ ਪੰਡਿਤ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਦਾਤੇ ਨੂੰ ਗਾਵੇ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਕੇ ਇਹ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ‘‘ਗਾਵੈ ਕੋ, ਵਿਦਿਆ ਵਿਖਮੁ ਵੀਚਾਰੁ ॥’’ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਵਾ ਲਏ, ਪਰ ਹੋ ਉਲਟਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੇ ਇਹ ਬਲਸਾਲੀ ਹੋ ਗਿਆ, ਧਨਵਾਨ ਹੋ ਗਿਆ, ਗਿਆਨਵਾਨ ਹੋ ਗਿਆ, ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਸੁਧ-ਬੁਧ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ‘‘ਹਉ ਬੰਧਉ, ਹਉ ਸਾਧਉ ਬੈਰੁ ॥ ਹਮਰੀ ਭੂਮਿ, ਕਉਣੁ ਘਾਲੈ ਪੈਰੁ ? ॥ ਹਉ ਪੰਡਿਤੁ, ਹਉ ਚਤੁਰੁ ਸਿਆਣਾ ॥ ਕਰਣੈਹਾਰੁ ਨ ਬੁਝੈ, ਬਿਗਾਨਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੭੮) ਪਦ ਅਰਥ: ਬਿਗਾਨਾ-ਅਗਿਆਨੀ। ਜਾਂ ‘‘ਹਮ ਬਡ ਕਬਿ, ਕੁਲੀਨ ਹਮ ਪੰਡਿਤ; ਹਮ ਜੋਗੀ ਸੰਨਿਆਸੀ ॥ ਗਿਆਨੀ ਗੁਨੀ ਸੂਰ ਹਮ ਦਾਤੇ; ਇਹ ਬੁਧਿ ਕਬਹਿ ਨ ਨਾਸੀ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੯੭੪)

ਮਿਲਣਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਸੀ, ਪਰ ਪੰਚਮ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਨੇ ਮਿਲਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਉਹ ਸੰਗਲ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਲ ਦਾਤੇ (ਮਾਲਕ) ਵੱਲ ਤੁਰਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਵਚਨ ਹਨ: ‘‘ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਧਾਰੀ ॥ ਓਹਾ ਪੈਰਿ ਲੋਹਾਰੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੦੪)

ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵੇਖੋ ਪਦਾਰਥ ਭੋਗਦੇ ਭੋਗਦੇ ਜੀਵ ਦਾ ਮੂੰਹ ਵੀ ਘਸ ਗਿਆ ਤੇ ਦੰਦ ਵੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ, ਪਾਪ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ: ‘‘ਅਨਿਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭੋਜਨ ਨਿਤ ਖਾਤੇ, ਮੁਖ ਦੰਤਾ ਘਸਿ ਖੀਨ ਖਇਆ ॥ ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਿ ਕਰਿ ਮੂਠਉ, ਪਾਪ ਕਰਤ ਨਹ ਪਰੀ ਦਇਆ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੨੬) ਪਦ ਅਰਥ: ਖੀਨ ਖਇਆ-ਕਮਜੋਰ ਹੋ ਗਏ, ਮੂਠਉ- ਲੁਟਿਆ ਗਿਆ, ਪਰੀ-ਹੋਈ ਭਾਵ ਧਾਰੀ।

ਇੱਕ ਪਾਪੀ ਕੋਲ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੂੰਜੀ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ?, ਪਹਿਲੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਪੂੰਜੀ ਹੈ: ‘ਸੁਆਹ (ਰਾਖ), ਜ਼ਹਿਰ ਤੇ ਵਿਕਾਰ’, ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਬਸ ਇਹੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ। ਪਾਵਨ ਵਚਨ ਹਨ: ‘‘ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਤ, ਕਿਆ ਲੇ ਚਾਲੇ ? ਬਿਖੁ ਲਾਦੇ ਛਾਰ, ਬਿਕਾਰਾ ਹੇ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੦੩੧) ਪਦ ਅਰਥ: ਬਿਖੁ-ਜ਼ਹਿਰ, ਛਾਰ-ਸੁਆਹ, ਬਿਕਾਰਾ-ਕਾਮਾਦਿਕ। 

‘‘ਅਮੁਲ ਗੁਣ, ਅਮੁਲ ਵਾਪਾਰ ॥ ਅਮੁਲ ਵਾਪਾਰੀਏ, ਅਮੁਲ ਭੰਡਾਰ ॥’’ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਬਣਨਾ ਤਾਂ ਅਨਮੋਲ ਵਪਾਰੀ ਸੀ, ਆਪਣੇ ਪੱਲੇ ਵਿੱਚ ‘‘ਹਰਿ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਅਮੋਲਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੪੦੭) ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਸੀ ਪਰ ਤੀਜੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦੇਖੋ ਇਹ ਮੈਂ ਮੇਰੀ ਵਾਲੇ ਦਾ ਪੱਲਾ ਖਾਲੀ ਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਮਹਲ ਨਹੀਂ ਨਸੀਬ ਹੋਏਗਾ, ਪਛੁਤਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ: ‘‘ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਿ ਗਏ, ਪਲੈ ਕਿਛੁ ਨ ਪਾਇ ॥ ਮਹਲੁ ਨਾਹੀ ਡੋਹਾਗਣੀ, ਅੰਤਿ ਗਈ ਪਛੁਤਾਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੪੨੮)

ਮੈ ਮੇਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦਾ ਜਨਮ ਤਾਂ ਕੀ ਸਫਲ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਉਹ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਾਖੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਇੱਕ ਢਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਆਏ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਢਾਲ਼ ਦੀ ਬੜੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕੀਤੀ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੀ ਕਾਰੀਗਰੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਏ, ਬਸ ਮੈਂ ਮੇਰੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਆਉਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਫਿਰਨ ‘ਮੇਰੀ ਹੈ, ਮੈਂ ਬਣਾਈ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਕਾਰੀਗਰ ਹੀ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।’

ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ! ਹੈ ਤਾਂ ਬੜੀ ਸੋਹਣੀ ਪਰ ਗੋਲੀ ਦੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਟੁੱਟ ਜਾਏਗੀ। ਫੌਰਨ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟੇਗੀ, ਮੈ ਬਣਾਈ ਹੈ, ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਚਲਾਓ ਗੋਲੀ, ਇਹ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟੇਗੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪਰੀਖਿਆ ਦਾ ਸਮਾਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ, ਆਪਣੇ ਘਰ ਗਏ, ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ। ਉਹ ਸਿਆਣੀ ਸੀ, ਆਖਣ ਲੱਗੀ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਕੀਤਾ ? ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਚਣੌਤੀ ਦੇ ਆਏ ਹੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਹਾਰ ਹੋਏਗੀ। ਤੁਹਾਡੀ ਮੈ ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਲਾਹਨਤ ਪਵਾਏਗੀ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ’ਚ ਖੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਰੱਬ ਵੀ ਢੋਈ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ। ਭਾਈ ਜੀ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆ ਗਈ, ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਬੜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਵਿੱਚ ਅਰਜ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਐ ਮੇਰੇ ਮਾਲਕ ! ਇਹ ਢਾਲ਼ ਗੋਲੀ ਦਾ ਵਾਰ ਸਹਿ ਲਏਗੀ ਪਰ ਤਾਂ, ਜੇ ਇਹ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ। ਮੈਂ ਮੈਂ, ਤੂੰ ਤੂੰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ ਤੇ ਕਿਹਾ ਮੇਰੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ  ! ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਦਾ ਘਾਟੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਪੱਲੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਮੈਂ ਤੀਜੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਦੇ ਘਟਿ ਗਏ, ਤਿਨਾ ਹਥਿ ਕਿਹੁ ਨ ਆਇਆ ॥’’ (ਮ: ੩/੫੫੯) ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਆ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਚਾਈ ਇਹ ਵਚਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ: ‘‘ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਤੇ, ਜਨਮੁ ਗਇਓ ॥ ਸਾਇਰੁ ਸੋਖਿ ਭੁਜੰ ਬਲਇਓ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੭੯) ਭਾਵ ਮੇਰੀ ਮੇਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਸਮੁੰਦਰ-ਸਰੀਰ ਸੁੱਕ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਾਹਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ; ਹੁਣ ਮਾਨੋ ਸਾਰਾ ਜਨਮ ਹੀ ਵਿਅਰਥ ਗਿਆ।