26.9 C
Jalandhar
Wednesday, July 30, 2025
spot_img
Home Blog Page 7

ਬੇੜੀ ’ਚ ਪੱਥਰ ਭਰਨ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ (ਭਾਗ ਚੌਥਾ)

0

ਬੇੜੀ ਪੱਥਰ ਭਰਨ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ (ਭਾਗ ਚੌਥਾ)

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਬੇੜੀ ’ਚ ਪੱਥਰ ਭਰਨ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ)

ਬੇੜੀ ’ਚ ਪੱਥਰ ਭਰਨ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ (ਭਾਗ ਦੂਜਾ)

ਬੇੜੀ ’ਚ ਪੱਥਰ ਭਰਨ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ (ਭਾਗ ਤੀਜਾ)

ਦੁਨਿਆਵੀ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ਼ ਅਸਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ; ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ (ਅੱਖ, ਨੱਕ, ਕੰਨ, ਜੀਭ ਤੇ ਚਮੜੀ) ਰਾਹੀਂ ਪਾਇਆ ਗਿਆਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ਼ ਵੇਖ ਕੇ, ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਜਾਂ ਗੰਦ ਨੂੰ ਨੱਕ ਨਾਲ਼ ਸੁੰਘ ਕੇ, ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਕੰਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਸੁਣ ਕੇ, ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜੀਭ ਨਾਲ਼ ਚੱਖ ਕੇ ਤੇ ਹੱਥ-ਪੈਰ (ਭਾਵ ਚਮੜੀ) ਨਾਲ਼ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਛੋਹ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆਨ ਹੀ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਸ੍ਰੋਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਉਹ ਕਦੇ ਇਹ ਸੰਦੇਹ ਜਾਂ ਤਰਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਛੋਹੀ ਗਈ ਵਸਤੂ; ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸੁੰਘੀ ਗਈ ਮਹਿਕ; ਮਹਿਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਵੇਖੀ ਗਈ ਘਟਨਾ; ਕੋਈ ਹਾਦਸਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਆਦਿ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਧਰਮ ਦਾ ਗਿਆਨ; ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ, ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਆਦਿਕ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਫੁਟਿਆ ਉਹ ਅਨੁਭਵ ਹੈ, ਜੋ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇੱਕ ਗ਼ੈਬੀ/ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ਼ ਲਗਾਅ ਪੈਦਾ ਕਰ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ਼ ਹੋਇਆ ਸ਼ਾਂਤ ਮਨ, ਦੁਬਿਧਾ ਮੁਕਤ (ਸਥਿਰ) ਦਿਮਾਗ਼ ਤੇ ਬੋਲ-ਬਾਣੀ ’ਚ ਉਪਜੀ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਭਾਵਨਾ ਆਮ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਲ਼ੋਂ ਬਹੁਤ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਬੌਧਿਕ ਪੱਧਰ ਨਾਲ਼ ਬਾਣੀਕਾਰ, ਜਿੱਥੇ ਸਭ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਖਦਾ ਹੈ; ਓਥੇ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ’ਚ ਕਈ ਤਰੇੜਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਲੰਬੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹਰ ਮਨੁੱਖ; ਸਰੀਰਕ ਰਸਾਂ-ਕਸਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਅਸਲ ਅਨੰਦ ਸਮਝ ਬੈਠਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਸਲ ’ਚ ਗੁਰੂ ਪਾਸੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ‘‘ਆਨੰਦੁ ਆਨੰਦੁ ਸਭੁ ਕੋ ਕਹੈ; ਆਨੰਦੁ ਗੁਰੂ ਤੇ ਜਾਣਿਆਅੰਦਰਹੁ ਜਿਨ ਕਾ ਮੋਹੁ ਤੁਟਾ; ਤਿਨ ਕਾ ਸਬਦੁ ਸਚੈ ਸਵਾਰਿਆ   ਕਹੈ ਨਾਨਕੁ ਏਹੁ ਅਨੰਦੁ ਹੈ; ਆਨੰਦੁ ਗੁਰ ਤੇ ਜਾਣਿਆ (ਮਹਲਾ /੯੧੭) ਅਰਥ : ਹਰ ਕੋਈ ਸਰੀਰਕ ਰਸ ਨੂੰ ਹੀ ਅਨੰਦ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਅਸਲ ਅਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪਾਸੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸਲ ਅਨੰਦ ਆਇਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਮਾਇਆ ਦੀ ਖਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੋਲ/ਆਚਰਨ ਸੱਚੇ-ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਸੋਹਣਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸੋ ਆਤਮਿਕ ਅਨੰਦ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਦੇ ਰਸ ’ਚ ਬੜਾ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਲ਼ਦਾਰ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਤਦ ਹੀ ਲਾਭ ਹੈ, ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਫਲ਼ ਲੱਗਣ। ਉਸ ਦਾ ਵਧਣਾ-ਫੈਲਣਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ; ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ਜਪ-ਤਪ, ਦਾਨ, ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨ, ਨਿਤਨੇਮ ਆਦਿ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਹੀ ਮਾਅਨਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਉਸ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਖਿੜਿਆ ਹੋਵੇ ਵਰਨਾ ਇਹ ਸਭ ਕਰਮਕਾਂਡ ਹੀ ਹਨ। ਕਰਮਕਾਂਡ ਤੋਂ ਭਾਵ ਲੋਕ ਵਿਖਾਵੇ ਮਾਤਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਨਾਲ਼ ਮਨ ’ਚ ਸਗੋਂ ਮਾਣ ਭਾਵਨਾ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈ ਤਾਂ ਧਰਮੀ ਹਾਂ। ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਤੀਰਥੁ ਤਪੁ ਦਇਆ ਦਤੁ ਦਾਨੁ   ਜੇ ਕੋ ਪਾਵੈ; ਤਿਲ ਕਾ ਮਾਨੁ .. ਨਾਨਕ  ! ਜੇ ਕੋ ਆਪੌ ਜਾਣੈ; ਅਗੈ ਗਇਆ ਸੋਹੈ ੨੧’’ (ਜਪੁ) ਅਰਥ : ਤੀਰਥ-ਇਸ਼ਨਾਨ, ਰਹਿਮਦਿਲੀ ਭਾਵ ਅਹਿੰਸਕ ਹੋਣਾ, ਦਾਨ ਦੇਣਾ, ਆਦਿ ਬਦਲੇ ਜੇ ਕੋਈ ਇੱਜ਼ਤ-ਮਾਣ ਲੈਣਾ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਐਨਾ ਕੁ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲੋਕ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਬੰਦਾ ਧਰਮੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਿਆਣਾ ਬਣਿਆਂ ਰੱਬ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ’ਚ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।

ਧਰਮ ਦੇ ਉੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਅਸੂਲਾਂ ਤੱਕ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ’ਚ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਿਸਾਲਾਂ ਭੀ ਦੇਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਧਰਮ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਨੂੰ ਭੀ ਧਰਮ ਮੰਨਣ ਨਾਲ਼ ਧਰਮ ਦੀ ਚਮਕ; ਮੱਧਮ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੀ ਚਮਕ (ਜੋ ਕਿ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ) ਨੂੰ ਹੀ ਸਿੱਖ ਦਾ ਨਿਤਨੇਮ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਸਹਿਜੇ-ਸਹਿਜੇ ਸੁਰਤ, ਧਰਮ ਦੇ ਉੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰ ਸਕੇ। ਸਨਾਤਨ ਹਿੰਦੂ ਦਾ ਨਿਤਨੇਮ, ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਮ ਕਥਾ (ਰਮਾਇਣ), ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਕਥਾ (ਗੀਤਾ), ਹਨੂੰਮਾਨ ਚਾਲੀਸਾ, ਆਦਿ। ਵੇਦ, ਬਾਇਬਲ ਆਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਭੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਰੋਤ ਹਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਥਾ ਕਰਨੀ ਬੜੀ ਸੁਖਾਲੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ਼ ਖ਼ੁਦ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਪੜਚੋਲ ’ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਦਾ ਨਿਤਨੇਮ; ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਕਥਾ ਭਾਵ ਇਤਿਹਾਸ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਮੂਲ ਅਸੂਲ; ਖ਼ੁਦ ਕੀਤੀ ਕਮਾਈ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ਬਾਨ ’ਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਆਪ ਕਮਾਈ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨਾ ਅਤਿ ਕਠਿਨ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਜੇਕਰ ਵਕਤਾ ਰਸਾਂ-ਕਸਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਅਨੰਦ ਸਮਝਦਾ ਰਹੇ ਤਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਦਰਸਾਇਆ ਅਸਲ ਅਨੰਦ ਕਿਵੇਂ ਬਿਆਨ ਹੋਏਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਖ਼ੁਦ; ਧਰਮ ਤੋਂ ਲਾਹਾ ਲੈਣਾ ਸਿੱਖਣਾ ਹੈ, ‘‘ਪ੍ਰਥਮੇ ਮਨੁ ਪਰਬੋਧੈ ਅਪਨਾ; ਪਾਛੈ ਅਵਰ ਰੀਝਾਵੈ   ਰਾਮ ਨਾਮ ਜਪੁ ਹਿਰਦੈ ਜਾਪੈ; ਮੁਖ ਤੇ ਸਗਲ ਸੁਨਾਵੈ ’’ (ਮਹਲਾ /੩੮੧) ਅਰਥ : ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਣਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮਨ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਦੀ ਜੁਗਤੀ ਦੱਸਣੀ ਹੈ। (ਸਵਾਲ : ਮਨ ਕਾਬੂ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ  ? ਜਵਾਬ ਹੈ) ਦਿਲੋਂ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪਣਾ ਹੈ ਤੇ (ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲੀ ਸਫਲਤਾ ਨੂੰ) ਜ਼ਬਾਨ ਨਾਲ਼ ਸਭ ਨਾਲ਼ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਭੀ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਪਹਿਲਾ ਵਸਤੁ ਸਿਞਾਣਿ ਕੈ; ਤਾਂ ਕੀਚੈ ਵਾਪਾਰੁ ’’ (ਮਹਲਾ /੧੪੧੦) ਭਾਵ ਪਹਿਲਾਂ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਪਰਖ ਕੇ, ਫਿਰ ਉਸ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਫਿਰ ਹੀ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਨਾ ਸਹੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਭੀ ਬੋਲ ਹਨ, ‘‘ਨਾਨਕ  ! ਪਰਖੇ ਆਪ ਕਉ; ਤਾ ਪਾਰਖੁ ਜਾਣੁ   ਰੋਗੁ ਦਾਰੂ ਦੋਵੈ ਬੁਝੈ; ਤਾ ਵੈਦੁ ਸੁਜਾਣੁ ’’ (ਮਹਲਾ /੧੪੮) ਅਰਥ : ਜੋ ਧਰਮ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਪਰਖਦਾ ਹੈ, ਓਹੀ ਅਸਲ ’ਚ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਹੈ, ਸਿਆਣਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰਕ ਰੋਗ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਵਾ (ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ) ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਸਿਆਣਾ ਹੈ, ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ਰ ਹੈ, ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਹੈ। ਸੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਇਹ ਪਾਵਨ ਬਚਨ; ਸਪਸ਼ਟ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਧਰਮੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ’ਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਇਸ ਦੂਰ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਸਤਾ-ਬਲਵੰਡ ਜੀ ਨੇ ਬਿਆਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ! ਮਨੁੱਖ ਬੜਾ ਨੇੜੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਤੱਕ ਹੀ ਸੋਚਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਤੁਹਾਡੀ ਤੀਖਣ ਬਿਰਤੀ ਬੜੀ ਅਗਾਂਹ ਵੇਖਦੀ ਹੈ, ‘‘ਨੇੜੈ ਦਿਸੈ ਮਾਤ ਲੋਕ; ਤੁਧੁ ਸੁਝੈ ਦੂਰੁ ’’ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੭), ਪਰ ਅੱਜ ਅਕਸਰ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤਾਤ ਸਿੱਖ; ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਥਾਂ ਗ਼ੈਰ ਧਰਮਾਂ ਵਾਙ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਹੀ ਕਥਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਮਿਸਾਲ ਦੇਣ ਮਾਤਰ ਸੀ। ਵਕਤਿਆਂ ’ਚ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਇਹ ਗਿਰਾਵਟ ਵੈਸੀ ਹੀ ਹੈ; ਜੈਸੀ ਕਿ ਮਸੰਦਾਂ ਅੰਦਰ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਠੋਰ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰੀ ਚਰਿੱਤਰ ਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਮੂਲ ਅਸੂਲਾਂ ਦਾ ਚਾਨਣ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਭੀ ਗ਼ਾਇਬ ਹੈ।

ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਕਿ ਸਿੱਖ-ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਸੁਣਾਉਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਹੀ ਕੌਮਾਂ ਦੀ ਅਸਲ ਪੂੰਜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਯਾਨੀ ਧਰਮ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਹਿ ਤਸੀਹੇ ਸਹਾਰ ਕੇ ਪਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਦਾ ਅਸਲ ਸਬੂਤ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚੋਂ ਹੀ ਮਿਲਣਾ ਹੈ, ਪਰ ਖੋਜ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ; ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰ ਜਜ਼ਬਾਤ ਭਰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਜੀਵਨ ਦੀ ਘਾੜਤ; ਇਤਿਹਾਸ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ; ਕੌਮੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੁਆਰਾ ਘੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿੰਨਾ ਭੀ ਸੁਨਹਿਰਾ ਇਤਿਹਾਸ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਨਵੀਂ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰੇਰਦਾ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਗ਼ੈਰ ਧਰਮ; ਏਕਤਾ, ਪਿਆਰ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਆਦਿਕ ਸਰਬ ਸਾਂਝੇ ਗੁਣ ਆਪਣੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ’ਚ ਨਾ ਭਰ ਸਕੇ। ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਭੀ ਧਰਮ ਦੀ ਟੇਕ ਲੈਣ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਣਾ ਹੈ।

ਨਿਰੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਥਾ ਕਰਨ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ : ਹਰ ਬੰਦਾ ਆਪਣੀ ਅਕਲ ਨੂੰ ਅਸਲ ਧਰਮ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਤੋੜ-ਮਰੋੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਉਹ ਅੱਧ-ਅਧੂਰਾ ਹਿੱਸਾ ਸੁਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਸਹੀ ਜਾਪੇ। ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਵਿਚਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ (੨ ਹਾੜ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਸੰਮਤ ੧੬੬੩/30 ਮਈ 1606) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਦਲੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਾਲਾਤਾਂ [ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਧਾਰਨ ਕਰਨੀਆਂ, ਤਖ਼ਤ ਬੁੰਗਾ (ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਹੈ) ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰਨੀ, ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਤ ਲਈ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸਿੱਖ ਫ਼ੌਜ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰਨੀ ਤੇ ਢਾਡੀ ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ] ਕਾਰਨ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਰੁੱਧ; ਜੁਲਾਈ 1611 ’ਚ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਕੱਟੜ ਗਵਰਨਰ ਮੁਰਤਜ਼ਾ ਖ਼ਾਨ ਅਤੇ ਕੱਟੜ ਹਿੰਦੂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਕੰਨ ਭਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਦਸੰਬਰ 1612 ’ਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ 12 ਸਾਲ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ’ਚ ਬੰਦ ਕਰ ’ਤਾ। ਇਸ ਪਿੱਛੋਂ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਸੰਭਾਲ਼ੀ, ਜੋ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਕੂਮਤ ਵਿਰੁੱਧ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਰੰਭਿਆ। ਦੂਰੋਂ ਦੂਰੋਂ ਸੰਗਤਾਂ ‘ਸਤਿਨਾਮ ਵਾਹਿਗੁਰੂ’ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਦੀਆਂ ਗਵਾਲੀਅਰ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ, ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਚਾਰੋਂ ਤਰਫ਼ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਦੀਆਂ ਤੇ ਵਾਪਸ ਪਰਤ ਆਉਂਦੀਆਂ [ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਪਰਕਰਮਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਇਹ ਰੀਤ ਹੁਣ ਭੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਿਖੇ ਕਾਇਮ ਹੈ]। ਇਸ ਨਾਲ਼ ਚਾਰੋਂ ਤਰਫ਼ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਮੁਗ਼ਲ ਹਾਕਮ ਵਿਰੁੱਧ ਮਹੌਲ ਬਣਨ ਲੱਗਾ। ਜਿਸ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੇ ਸਜ਼ਾ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਤੋਂ 5 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈ ਲਿਆ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਓਥੇ ਹੀ ਕੈਦ 52 ਹੋਰ ਪਹਾੜੀ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੰਨਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਮੇਤ ਸਭ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ 26 ਅਕਤੂਬਰ 1619 ਨੂੰ ਰਿਹਾਅ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ 7 ਸਾਲਾਂ (1612-1619) ’ਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰੁਤਬੇ, ਉਪਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਾਹਸੀ ਕਦਮ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜੇਲ੍ਹ ਦਾ ਦਰੋਗਾ (ਹਰੀ ਦਾਸ ਯਾਦਵ), ਕਈ ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੋਰ ਲੋਕ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨਾਲ਼ ਜੁੜ ਗਏ।  28 ਮਾਰਚ 1624 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚੱਕ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ’ਚ ਹੋਏ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਇਕੱਠ ’ਚ ਬਿਲਾਸਪੁਰ, ਹੰਡੂਰ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਿਹਾਅ ਕਰਵਾਏ ਰਾਜੇ ਭੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ। ਇਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸੀ ਕਿ ਅਗਲੇ 70 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ (ਯਾਨੀ ਕਿ ਸੰਨ 1688 ’ਚ ਹੋਏ ਪਹਿਲੇ ਭੰਗਾਣੀ ਦੇ ਜੁੱਧ ਤੱਕ) ਸਾਰੇ ਪਹਾੜੀ (ਹਿਮਾਚਲ, ਉਤਰਾਖੰਡ ਆਦਿ ਦੇ) ਰਾਜੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨਾਲ਼ ਅਥਾਹ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਬਾਅਦ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਔਲਾਦਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮੁੜ ਕੱਟੜ ਹਿੰਦੂ ਸੋਚ ਕਾਰਨ ਅਕ੍ਰਿਤਘਣ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ਼ ਜੁੱਧ ਕੀਤੇ।  ਸੰਨ 1621 ਤੋਂ 1635 ਵਿਚਕਾਰ ਕੁੱਝ ਮੁਗ਼ਲ ਹਾਕਮਾਂ ਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਦੋਖੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ’ਤੇ 4 ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਭੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਆਤਮ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਅੱਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਦਾਲਤਾਂ, ਮੀਡੀਆ ਜਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਨਵ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ; ਨਾਲ਼ ਖੜਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਹਾਲਾਤ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ‘ਜਿਸ ਦੀ ਲਾਠੀ ਉਸ ਦੀ ਭੈਂਸ’ ਜਦਕਿ ਹੁਣ ਹਾਲਾਤ ਬਹੁਤ ਭਿੰਨ ਹਨ।  ਅਜੋਕੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਬੜੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹਥਿਆਰ ਬਣਾ ਲਏ। ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਉਕਸਾਉਣ ਦੇ ਭੀ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਪੈਂਤੜੇ ਅਖ਼ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਏ ਹਨ। ਅੱਜ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਆਪਣੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਅੱਜ ਭੀ ਕਾਰਗਰ ਹੈ, ਪਰ ਰਾਜਸੀ ਸੋਚ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਰਤਾ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਹੀਓਂ ਸਤੰਬਰ 2020 ਤੋਂ ਨਵੰਬਰ 2021 ਤੱਕ ਚੱਲੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਭੀ ਹਿੰਸਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਈ ਰੱਖਿਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 8 ਅਪਰੈਲ 1982 ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੁਆਰਾ ਸਤਲੁਜ-ਯਮਨਾ ਲਿੰਕ ਨਹਿਰ ਜੋੜ ਕੇ ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਤਾਨ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਲਈ ਲਾਏ ਗਏ ਪਿੰਡ ਕਪੂਰੀ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਟਿਆਲਾ) ’ਚ ਟੱਕ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਰੰਭੇ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਕਪੂਰੀ ਮੋਰਚੇ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ’ਚ ‘ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ’ ਮੰਨ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਿਖੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਲ ਕੁ ’ਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਬਣਾ ਲਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਭੀ ਚੋਣਾ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਵੇਖਦਿਆਂ ਐਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਹਲ਼ੀ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ਼ ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ਗਈ; ਓਥੇ ਦਸੰਬਰ 1984 ’ਚ ਹੋਈਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ 543 ’ਚੋਂ 414 ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤ ਲਈਆਂ। ਇਹੀ ਨੀਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੰਦੀ ਨੇ ਅਪਰੈਲ-ਮਈ 2024 ’ਚ ਹੋਏ ਚੁਣਾਵ ਦੌਰਾਨ ਮਹੌਲ ਨੂੰ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਅਪਣਾਈ। ਜੇਕਰ ਸਿੱਖਾਂ ਵਾਙ ਮੁਸਲਮਾਨ ਭੀ ਹਿੰਸਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਤਾਂ ਮੋਦੀ ਨੇ ਭੀ 240 ਦੀ ਥਾਂ 400 ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤ ਲੈਣੀਆਂ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਵੱਡਾ ਦੁਖਾਂਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਭੀ ਕੌਮੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣਾ ਬਹੁਤਾਤ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਮਨਫ਼ੀ/ਘਟਾਅ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਚਾਹੀਦਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਕੌਮੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੂੰ ਭੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਬਣਾ ਆਪ ਪਿਛਾਂਹ ਰਹਿ ਕੇ ਹਰ ਵਰਗ ਨੂੰ ਮੂਹਰੇ ਲਗਾ ਤੋਰਦੀ।

ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਲਾਭ ਦੱਸਣ ਦਾ ਕਦੇ ਉਪਰਾਲਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਤਾਹੀਓਂ ਐਰਾ-ਗ਼ੈਰਾ ਇਹ ਕੱਚੀ ਰਚਨਾ (ਸ਼ਸਤ੍ਰਨ ਕੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ਰਾਜ ਰਾਜ ਬਿਨਾ ਨਹਿ ਧਰਮ ਚਲੈ ਹੈਂ ਧਰਮ ਬਿਨਾ ਸਭ ਦਲੇ ਮਲੇ ਹੈਂ ਕੋਊ ਕਿਸੀ ਕੋ ਰਾਜ ਨਹਿ ਦੇ ਹੈਂ ਜੋ ਲੇ ਹੈਂ ਨਿਜ ਬਲ ਸੇ ਲੈ ਹੈਂ) ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਹਿ ਕਹਿ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਐਸਾ ਕੋਈ ਸੇਧ ਨਾ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ’ਚ 35 ਬਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਦਿੱਤੀ, ਨਾ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ’ਚ ਹੈ, ਨਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਤੇ ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਰਚਨਾ ’ਚ ਹੈ। ਇਹ ਬੋਲ ਕਿਸ ਲਿਖਾਰੀ ਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਭੀ ਸਪਸ਼ਟ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਹੈ। ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਤੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਜੁੱਧ ਦੇ ਨਫ਼ੇ-ਨੁਕਸਾਨ ਵਾਚਣ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਬੁਲਾਉਣ ਦੇ ਭੀ ਇਹ ਲੋਕ ਘੋਰ ਵਿਰੋਧੀ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਜਿੰਨੇ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਜੁੱਧ ਲੜੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਜ਼ਰ (ਸੰਪੱਤੀ), ਜ਼ੋਰੂ (ਔਰਤ) ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਆਤਮ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਤਾਂ ਅੱਜ ਭੀ ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪੰਜ ਕਕਾਰਾਂ ’ਚ ਤਲਵਾਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਲਈ। ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ 99% ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਿਰਪਾਨ ਨੂੰ ਜਨੇਊ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਆਤਮ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਨਹੀਂ ਵਰਨਾ ਇਸ ਦਾ ਸਾਈਜ਼ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਘਟਦਾ ਨਾ ਜਾਂਦਾ।

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਇਹ ਬੋਲ ਹਥਿਆਰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਵੈਮਾਨ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਲਈ ਹਨ, ‘‘ਗਗਨ ਦਮਾਮਾ ਬਾਜਿਓ; ਪਰਿਓ ਨੀਸਾਨੈ ਘਾਉ   ਖੇਤੁ ਜੁ ਮਾਂਡਿਓ ਸੂਰਮਾ; ਅਬ ਜੂਝਨ ਕੋ ਦਾਉ ਸੂਰਾ ਸੋ ਪਹਿਚਾਨੀਐ; ਜੁ ਲਰੈ ਦੀਨ ਕੇ ਹੇਤ   ਪੁਰਜਾ ਪੁਰਜਾ ਕਟਿ ਮਰੈ; ਕਬਹੂ ਛਾਡੈ ਖੇਤੁ ’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੫) ਅਰਥ : ਭਗਤ ਦੇ ਦਸਮ ਦੁਆਰ ’ਚ ਧੌਂਸਾ ਵੱਜਦਾ ਹੈ, ਨਿਸ਼ਾਨੇ ’ਤੇ ਚੋਟ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਉਸ ਦਾ ਮਨ; ਪ੍ਰਭੂ ਚਰਨਾਂ ’ਚ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਉੱਚੀਆਂ ਉਡਾਰੀਆਂ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਕਿਸੇ ਵਿਕਾਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ, ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੀ। ਜੋ ਇਸ ਜਗਤ (ਰਣ-ਭੂਮੀ) ’ਚ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਅੜ ਜਾਵੇ ਤੇ ਸਮਝੇ ਕਿ ਇਹੀ ਜਨਮ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੈ, ਉਹ ਅਸਲ ਸੂਰਮਾ ਹੈ (ਪਰ ਹਾਂ, ਉਸ ਨੂੰ ਭੀ) ਸੂਰਮਾ ਸਮਝਣਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਮਜ਼ੋਰਾਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਚਾਈ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਦਿਆਂ ਭਾਵੇਂ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਣਾ ਪਵੇ, ਕਦੇ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਮੋੜਦਾ ਭਾਵ ਸੱਚ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਮਸਤ ਹਾਥੀ ਅੱਗੇ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ, ‘‘ਕਿਆ ਅਪਰਾਧੁ ਸੰਤ ਹੈ ਕੀਨ੍ਹਾ  ?   ਬਾਂਧਿ ਪੋਟ; ਕੁੰਚਰ ਕਉ ਦੀਨ੍ਹਾ ’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੭੦), ਜੰਜੀਰ ਨਾਲ਼ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਗੰਗਾ ’ਚ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ, ‘‘ਗੰਗਾ ਕੀ ਲਹਰਿ (ਨਾਲ਼) ਮੇਰੀ ਟੁਟੀ ਜੰਜੀਰ ਮ੍ਰਿਗਛਾਲਾ ਪਰ ਬੈਠੇ ਕਬੀਰ ’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੬੨), ਫਿਰ ਭੀ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਸੱਚ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣਾ ਨਾ ਛੱਡਿਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਜਾਬਰ (ਜ਼ਾਲਮ, ਹਤਿਆਰਾ) ਕਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਟੀਚਾ ਸੀ, ‘‘ਸਚੁ ਸੁਣਾਇਸੀ ਸਚ ਕੀ ਬੇਲਾ ’’ (ਮਹਲਾ /੭੨੩) ਭਾਵ ਵਕਤ ਉੱਤੇ ਸੱਚ ਬੋਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਸੱਚ ਬੋਲ ਬੋਲ ਕੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਜਮਾਤ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਭੀ ਜੁੱਧ ਨੀਤੀ ਦਾ ਹੀ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਐਸਾ ਬਚਨ ਤਾਂ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਾਮਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਜਿਸ ਹੀ ਕੀ ਸਿਰਕਾਰ ਹੈ; ਤਿਸ ਹੀ ਕਾ ਸਭੁ ਕੋਇ ’’ (ਮਹਲਾ /੨੭), ਪਰ ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਿ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸਗੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਇਸ ਤੋਂ ਵਿਪਰੀਤ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਰਾਜ ਸੱਤਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ, ‘‘ਰਾਜੁ ਚਾਹਉ.. (ਮਹਲਾ /੫੩੪), ਰਾਜ ਮਿਲਖ ਸਿਕਦਾਰੀਆ; ਅਗਨੀ ਮਹਿ ਜਾਲੁ ’’ (ਮਹਲਾ /੮੧੧) ਅਰਥ : (ਹੇ ਭਾਈ !) ਰਾਜ ਸੱਤਾ, ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਮਾਲਕੀ ਤੇ ਚੌਧਰਪੁਣਾ (ਦੀ ਭੁੱਖ ਨੂੰ) ਅੱਗ ’ਚ ਜਲਾ ਦੇਹ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ ਕਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ’ਤੇ ਰਾਜ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਸਿਆਸੀ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਭੀ ਕੋਈ ਗੁਨਾਹ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਜਿਸ ਛਲ-ਕਪਟ ਤੇ ਝੂਠ ਨਾਲ਼ ਅੱਜ ਰਾਜ ਹਥਿਆਉਣ ਲਈ ਹੱਥਕੰਡੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਮਤਿ ਅਸੂਲਾਂ ਦੀ ਟੇਕ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੁਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਸਚਾਈ ਅਲੋਪ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।

ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਪੰਜ ਪ੍ਰਧਾਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (ਪੰਜ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਫ਼ੈਸਲੇ) ਅਧੀਨ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਾਜਾ ਬਣ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਘਾਣ ਨਾ ਕਰੇ, ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਹਰ ਸਿਆਸਤਦਾਨ; ਪਵਿੱਤਰ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਗ਼ਲਤ ਅਰਥ ਕੱਢ ਗੁਰੂ ਦੀ ਗੋਲਕ (ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ) ਉੱਤੇ ਕਾਬਜ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਕਾਹਲ਼ਾ ਹੈ। ਚਾਹੀਦਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਪੀਰੀ (ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਸ਼ਕਤੀ) ਅਧੀਨ ਮੀਰੀ (ਬਾਦਿਸ਼ਾਹੀ) ਹੁੰਦੀ, ਪਰ ਰਾਜਸੀ ਮਨਸ਼ਾ ਪਾਲਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੇ ਬਿਲੁਕਲ ਉਲ਼ਟ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਫਿਰ ਭੀ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕ; ਇਸ ਪਰਵਾਰਵਾਦ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ਬਾਨ ਨਹੀਂ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਚਾਰੋਂ ਤਰਫ਼ ਸਿੱਖ, ‘ਸ਼ਸਤ੍ਰਨ ਕੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ਰਾਜ ਰਾਜ ਬਿਨਾ ਨਹਿ ਧਰਮ ਚਲੈ ਹੈਂਵਾਲ਼ੀ ਬਿਮਾਰ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ) ਤੋਂ ਹੁਕਮਨਾਮੇ ਦੀ ਨਿੱਤ ਹੁੰਦੀ ਕਥਾ ’ਚ ਭੀ ਸਮਾਜਿਕ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਭਾਰੂ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਉੱਨਤੀ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜੁਗਤੀ ਸਮਝਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਸੋ ਗੁਰਮਤਿ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕਥਾ ਕਰਨੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਮਿਸਾਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੇਵਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਥਾ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਮਾਨ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇਣੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਘੋਰ ਅਪਮਾਨ ਹੈ। ਜੂਨ 1984 ’ਚ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ’ਤੇ ਭਾਰਤੀ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਜਦ ਹਮਲਾ ਕਰ ਸੈਂਕੜੇ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤੇ ਸਨ ਤਾਂ ਓਥੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜਾ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਬਲਕਿ ਮਾਨਵਤਾ ਲਈ ਕਈ ਖੂਹ ਖੁਦਵਾਏ, ਦਵਾਖ਼ਾਨੇ ਭੀ ਖੋਲ੍ਹੇ ਸਨ, ਪਰ ਬੜੀ ਜਲਦੀ ਹੀ ਇਸ ਯਾਦਗਾਰੀ ਦਿਵਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ਼ ਨਹੀਂ; ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ਼ ਮਨਾਇਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਵਾਕ ਹੈ, ‘‘ਬਾਬਾਣੀਆ ਕਹਾਣੀਆ; ਪੁਤ ਸਪੁਤ ਕਰੇਨਿ   ਜਿ ਸਤਿਗੁਰ ਭਾਵੈ, ਸੁ ਮੰਨਿ ਲੈਨਿ; ਸੇਈ ਕਰਮ ਕਰੇਨਿ ’’ (ਮਹਲਾ /੯੫੧) ਅਰਥ : ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਕਥਾ-ਸਾਖੀਆਂ; ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਚੱਜੇ ਪੁੱਤਰ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜੋ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲਈਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਸੁਚੱਜੇ ਪੁੱਤਰ ਭੀ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸਵਾਲ : ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ (ਸਤਿਗੁਰ ਸਾਹਿਬਾਨ) ਨੂੰ ਕੀ ਪਸੰਦ ਸੀ ? ਜਵਾਬ : ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖਤਾ; ਇੱਕ ਮਾਲਕ (ੴ) ਦੀ ਉਸਤਤ ਕਰੇ। ਜੋ ਸਭ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ, ਰਿਜ਼ਕ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ, ਮਾਰਨਾ ਵਾਲ਼ਾ ਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇ ਹਰ ਕੰਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਆਪਣੇ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਮਨ ’ਚ ਅਹੰਕਾਰ/ਕੂੜ ਭਰਮ ਦੀ ਥਾਂ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਸਿਰਮੌਰਤਾ ਦੇਣੀ ਬਣਦੀ ਹੈ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਸਮੇਂ ‘ਇਤਿਹਾਸ ਬਨਾਮ ਸਿਧਾਂਤ’ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਿਰਮੌਰ ਮੰਨਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ) ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ’ਚ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ ਭੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਤਿਹਾਸ ਸਰੋਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰ ‘ਸਬਦੁ ਗੁਰੂ’ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਿੱਖਾਂ ’ਚ ਦੂਜੀ ਜਮਾਤ; ਗੁਰਮਤਿ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ਼ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਖੋਜ (ਜਿਸ ਦਾ ਆਧਾਰ ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰੇ ਹਨ) ਨਾਲ਼ ਸਮਝਣ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਕੋਈ ਆਵਾਗਮਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਭਾਵ ਇਸੇ ਜਨਮ ’ਚ ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਲੇਖਾ-ਜੋਖਾ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਇਹ ਪਾਵਨ ਬਚਨ; ਇਸ ਸੋਚ ਦੇ ਉਲ਼ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ, ‘‘ਜਬ ਜਰੀਐ ਤਬ ਹੋਇ ਭਸਮ ਤਨੁ; ਰਹੈ ਕਿਰਮ ਦਲ ਖਾਈ   ਕਾਚੀ ਗਾਗਰਿ ਨੀਰੁ ਪਰਤੁ ਹੈ; ਇਆ ਤਨ ਕੀ ਇਹੈ ਬਡਾਈ   ਕਾਹੇ ਭਈਆ ! ਫਿਰਤੌ ਫੂਲਿਆ ਫੂਲਿਆ   ਜਬ ਦਸ ਮਾਸ ਉਰਧ ਮੁਖ ਰਹਤਾ; ਸੋ ਦਿਨੁ ਕੈਸੇ ਭੂਲਿਆ ਰਹਾਉ ਜਿਉ ਮਧੁ ਮਾਖੀ, ਤਿਉ ਸਠੋਰਿ ਰਸੁ; ਜੋਰਿ ਜੋਰਿ ਧਨੁ ਕੀਆ   ਮਰਤੀ ਬਾਰ ਲੇਹੁ ਲੇਹੁ ਕਰੀਐ; ਭੂਤੁ ਰਹਨ ਕਿਉ ਦੀਆ ?   ਦੇਹੁਰੀ ਲਉ ਬਰੀ ਨਾਰਿ ਸੰਗਿ ਭਈ; ਆਗੈ ਸਜਨ ਸੁਹੇਲਾ   ਮਰਘਟ ਲਉ ਸਭੁ ਲੋਗੁ ਕੁਟੰਬੁ ਭਇਓ; ਆਗੈ ਹੰਸੁ ਅਕੇਲਾ ’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੫੪) ਅਰਥ : ਹੇ ਭਾਈ ! ਸਰੀਰ (ਚਿਖ਼ਾ ’ਚ) ਸਾੜਨ ਨਾਲ਼ ਸੁਆਹ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਕਬਰ ’ਚ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਨਾਲ਼ ਕੀੜੇ ਖਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੱਚੇ ਘੜੇ ’ਚੋਂ ਸਿੰਮਦੇ ਪਾਣੀ (ਵਾਙ ਸੁਆਸ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਜੋ) ਇਸ ਸਰੀਰ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਹਨ॥੧॥ (ਇਸ ਲਈ) ਤੂੰ (ਸਰੀਰ ਦਾ) ਕਾਹਦਾ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈਂ ? ਜਦ ਮਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ’ਚ 10 ਮਹੀਨੇ ਉਲ਼ਟਾ ਲੇਟਿਆ ਸੀ (ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਬਚਾਉਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੁਣ ਤੂੰ) ਉਹ ਦਿਨ ਕਿਉਂ ਭੁੱਲ ਗਿਆ ?॥ ਰਹਾਉ॥ ਜਿਵੇਂ ਮੱਖੀ (ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ) ਰਸ ਜੋੜ ਜੋੜ ਕੇ ਸ਼ਹਿਦ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੀ ਹੈ (ਪਰ ਸ਼ਹਿਦ ਕੋਈ ਹੋਰ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਇਉਂ) ਮੂਰਖ ਧਨ ਹੀ ਜੋੜਦਾ ਰਿਹਾ (ਜੋ ਅੰਤ ਨੂੰ ਔਲਾਦ ਲੈ ਗਈ। ਅਸਲ ਮਦਦਗਾਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ ਨਾ ਜਪਿਆ) ਮਰਨ ਵੇਲ਼ੇ ਇਹੀ ਔਲਾਦ ਤੁਰੰਤ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜਲਦੀ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਘਾਟ ਲੈ ਜਾਓ, ਘਰ ’ਚ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਨਾ ਰੱਖੋ॥੨॥ (ਮੁਰਦੇ ਨੂੰ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਿਆਂ) ਦੇਹਲ਼ੀ/ਦਹਿਲੀਜ਼ ਤੱਕ ਪਤਨੀ ਨਾਲ਼ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਗਾਂਹ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਘਾਟ ਤੱਕ ਸਨੇਹੀ-ਪਿਆਰੇ ਚੁੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਜੀਵਾਤਮਾ (ਹੰਸ) ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹੁਣ ਜੇਕਰ ਮੰਨੀਏ ਕਿ ਆਵਾਗਮਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਹੰਸ ਅਗਾਂਹ ਇਕੱਲਾ ਕਿੱਥੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ? ਐਸੇ ਹੀ ਬਚਨ ਆਪਣੇ ਅੰਤਮ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਬੋਲੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ ਜੀ ਲਿਖ ਰਹੇ ਸਨ, ‘‘ਮੇਰੇ ਸਿਖ ਸੁਣਹੁ ਪੁਤ ਭਾਈਹੋ  ! ਮੇਰੈ ਹਰਿ ਭਾਣਾ ਆਉ ਮੈ ਪਾਸਿ ਜੀਉ .. ਤੁਸੀ ਪੁਤ ਭਾਈ ਪਰਵਾਰੁ ਮੇਰਾ; ਮਨਿ ਵੇਖਹੁ ਕਰਿ ਨਿਰਜਾਸਿ ਜੀਉ   ਧੁਰਿ ਲਿਖਿਆ ਪਰਵਾਣਾ ਫਿਰੈ ਨਾਹੀ; ਗੁਰੁ ਜਾਇ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭ ਪਾਸਿ ਜੀਉ ਸਤਿਗੁਰਿ (ਨੇ) ਭਾਣੈ ਆਪਣੈ ਬਹਿ ਪਰਵਾਰੁ ਸਦਾਇਆ   ਮਤ ਮੈ ਪਿਛੈ ਕੋਈ ਰੋਵਸੀ; ਸੋ ਮੈ ਮੂਲਿ ਭਾਇਆ .. ਸਤਿਗੁਰੂ ਪਰਤਖਿ ਹੋਦੈ; ਬਹਿ ਰਾਜੁ ਆਪਿ ਟਿਕਾਇਆ   ਸਭਿ ਸਿਖ ਬੰਧਪ ਪੁਤ ਭਾਈ; ਰਾਮਦਾਸ ਪੈਰੀ (ਪੈਰੀਂ) ਪਾਇਆ ’’ (ਸਦ/ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ/੯੨੩) ਅਰਥ : ਹੇ ਭਾਈਓ ! ਮੇਰੇ ਸਿੱਖੋ, ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਰੋ ! ਮੇਰੇ ਕੋਲ਼ ਆਓ ਤੇ ਗ਼ੌਰ ਨਾਲ਼ ਸੁਣੋ; ਇਹੀ ਹਰੀ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਹੈ ਭਾਵ ਮੇਰੀ ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਮੇਰਾ ਪਰਵਾਰ ਹੋ। ਮਨ ’ਚ ਨਿਰਣਾ ਕਰਕੇ ਵੇਖੋ ਕਿ ਰੱਬੀ ਦਰਗਾਹ ਤੋਂ ਲਿਖਿਆ (ਮੌਤ ਦਾ) ਲੇਖ/ਸੁਨੇਹਾ ਮੁੜਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਗੁਰੂ (ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਤਾਂ) ਹਰੀ ਕੋਲ਼ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਬੁਲਾਇਆ (ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ) ਮੇਰੇ (ਮਰਨ) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੌਣਾ ਨਹੀਂ। ਮੈਨੂੰ ਐਸਾ ਬਿਲਕੁਲ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ (ਕਿਉਂਕਿ ਹਰੀ ’ਚ ਅਭੇਦ ਹੋਣ ਲਈ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਬੰਦਗੀ ਕੀਤੀ ਹੈ)। ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੇ ਜੀਵਦਿਆਂ ਸੰਗਤ ਦੇ ਅੱਗੇ ਬੈਠ ਕੇ ਆਪ (ਗੁਰਸਿੱਖ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ) ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ-ਤਿਲਕ ਲਾਇਆ ਤੇ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ, ਦੋਸਤਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨੀਂ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਭੀ ਜੇਕਰ ਮੰਨੀਏ ਕਿ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ (ਸਰੀਰ ’ਚੋਂ) ਕੋਈ ਆਤਮਾ (ਹੰਸ) ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ ਤਾਂ ‘‘ਗੁਰੁ ਜਾਇ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭ ਪਾਸਿ ਜੀਉ’’ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਰਹਿ ਜਾਏਗਾ।

ਆਵਾਗਮਣ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਸਿੱਖ; ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠਲੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਆਤਮਾ/ਜੋਤਿ ਨੂੰ ਅਮਰ (ਇਲਾਹੀ ਨੂਰ) ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਹੋਰ ਸੂਖਮ ਤਾਕਤਾਂ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੁਆਸ, ਅੱਗ ਤੱਤ, ਹਵਾ ਤੱਤ, ਪਾਣੀ ਤੱਤ, ਮਿੱਟੀ ਤੱਤ, ਅਕਾਸ਼ ਤੱਤ); ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਸਰੋਤ ’ਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਸਾਲ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਸਰੀਰਕ ਮੋਹ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੌਤ ’ਤੇ ਅਫ਼ਸੋਸ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਏ। ਪੂਰਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ‘‘ਪਵਨੈ ਮਹਿ ਪਵਨੁ ਸਮਾਇਆ   ਜੋਤੀ ਮਹਿ ਜੋਤਿ ਰਲਿ ਜਾਇਆ   ਮਾਟੀ ਮਾਟੀ ਹੋਈ ਏਕ   ਰੋਵਨਹਾਰੇ ਕੀ ਕਵਨ ਟੇਕ ?   ਕਉਨੁ ਮੂਆ ਰੇ ! ਕਉਨੁ ਮੂਆ   ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਮਿਲਿ ਕਰਹੁ ਬੀਚਾਰਾ; ਇਹੁ ਤਉ ਚਲਤੁ ਭਇਆ ਰਹਾਉ   ਅਗਲੀ; ਕਿਛੁ ਖਬਰਿ ਪਾਈ  ਰੋਵਨਹਾਰੁ ਭਿ ਊਠਿ ਸਿਧਾਈ   ਭਰਮ ਮੋਹ ਕੇ ਬਾਂਧੇ ਬੰਧ   ਸੁਪਨੁ ਭਇਆ; ਭਖਲਾਏ ਅੰਧ   ਇਹੁ ਤਉ; ਰਚਨੁ ਰਚਿਆ ਕਰਤਾਰਿ (ਨੇ)   ਆਵਤ ਜਾਵਤ ਹੁਕਮਿ+ਅਪਾਰਿ (’)   ਨਹ ਕੋ ਮੂਆ; ਮਰਣੈ ਜੋਗੁ   ਨਹ ਬਿਨਸੈ; ਅਬਿਨਾਸੀ ਹੋਗੁ   ਜੋ ਇਹੁ ਜਾਣਹੁ; ਸੋ ਇਹੁ ਨਾਹਿ   ਜਾਨਣਹਾਰੇ ਕਉ ਬਲਿ ਜਾਉ   ਕਹੁ ਨਾਨਕ  ! ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਭਰਮੁ ਚੁਕਾਇਆ   ਨਾ ਕੋਈ ਮਰੈ; ਆਵੈ ਜਾਇਆ (ਮਹਲਾ /੮੮੫) ਅਰਥ : ਹੇ ਭਾਈ ! (ਗ਼ੌਰ ਕਰ; ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ) ਸੁਆਸ; ਆਪਣੇ ਸਰੋਤ ਸੁਆਸ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ (ਪ੍ਰਭੂ) ’ਚ ਜਾ ਸਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਜਿਸ ਮਾਲਕ ਨੇ ਸੁਆਸ-ਪੂੰਜੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਸੀ; ਉਸੇ ਨੇ ਸੁਆਸ ਵਾਪਸ ਖਿੱਚ ਲਏ, ਨਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਮਰਿਆ ਹੈ। ਸਰੀਰ ਅੰਦਰਲੀ ਜੋਤਿ ਭੀ ਜੋਤਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ (ਪ੍ਰਭੂ) ’ਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਈ (ਨੋਟ : ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਭਗਤੀ; ਜੋਤਿ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ; ਅੰਤਹਿਕਰਣ ’ਤੇ ਚੜੀ ਜਨਮ ਜਨਮ ਦੀ ਮੈਲ਼ (ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ) ਰੂਪ ਪਰਤ/ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਨਾਲ਼ ਉਤਾਰਨ ਲਈ ਕਰਨੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਹੋਏ ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਰਾਹੀਂ ਅੰਦਰਲੀ ਜੋਤਿ/ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਹੂ-ਬਹੂ ਚਾਨਣ/ਅਹਿਸਾਸ; ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਹੋਵੇ। ਇਹੀ ‘ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ’ ਹੈ। ਅਸ਼ਰਧਕ ਬੰਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਮੈਲ਼; ਆਵਾਗਮਣ ਭੋਗਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ, ‘‘ਜਿਨਿ ਰਚਿ ਰਚਿਆ ਪੁਰਖਿ+ਬਿਧਾਤੈ (ਨੇ); ਨਾਲੇ ਹਉਮੈ ਪਾਈ ਜਨਮ ਮਰਣੁ ਉਸ (ਹਉਮੈ) ਹੀ ਕਉ ਹੈ ਰੇ ! ਓਹਾ ਆਵੈ ਜਾਈ ’’ (ਮਹਲਾ /੯੯੯) ਇਸ (ਹਉਮੈ) ਦਾ ਫਿਰ ਆਧਾਰ ਬਣਦੀ ਹੈ ਓਹੀ ‘ਰੱਬੀ ਜੋਤਿ/ਰੂਹ’।) ਜੋਤਿ/ਆਤਮਾ; ਆਪਣੇ ਅਬਿਨਾਸੀ ਸਰੋਤ (ਜੋਤਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਪ੍ਰਭੂ) ’ਚ ਜਾ ਸਮਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਮਿੱਟੀ ਤੱਤ; ਸੁਆਹ ਬਣ ਆਪਣੇ ਸਰੋਤ ਮਿੱਟੀ ਤੱਤ ਭਾਵ ਧਰਤੀ ’ਚ ਜਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਦਾ ਵਿਰਲਾਪ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਕੋਲ਼ ਰੌਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਕੀ ਬਚਿਆ ?॥੧॥ ਹੇ ਭਾਈ ! (ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ) ਕੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ ਹੈ ਭਾਵ ਕੁੱਝ ਭੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਅਸਲੀਅਤ ਜਾਣ ਚੁੱਕੇ ਮਿਲ ਕੇ ਵਿਚਾਰੋ, ਸੋਚੋ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ (ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ) ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਖੇਡ ਹੈ॥ ਰਹਾਉ॥ ਪਹਿਲਾਂ ਮਰ ਚੁਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ (ਕਿ ਕੌਣ ਕਿਸ ਜੂਨ ’ਚ ਹੈ ਜਾਂ ਕੌਣ ਪ੍ਰਭੂ ’ਚ ਲੀਨ ਹੈ; ਹੁਣ) ਰੌਣਵਾਲ਼ਾ ਭੀ ਇੱਕ ਦਿਨ ਇੱਥੋਂ ਚਲਾ ਜਾਏਗਾ। ਸਾਰੇ ਭਰਮ-ਮੋਹ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ’ਚ ਬੱਝੇ ਹਨ, ਸਚਾਈ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹਨ। (ਆਤਮਾ/ਜੋਤਿ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਬੰਧ) ਸੁਫਨਾ ਹੋ ਬੀਤ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਅਗਿਆਨੀ (ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੌਤ ’ਤੇ ਐਵੇਂ) ਕਲਪਦੇ ਹਨ॥੨॥ ਇਹ ਜਗਤ-ਖੇਡ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਨੇ ਰਚੀ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅਪਾਰ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹੀ ਸਭ (ਜਗਤ-ਖੇਡ ਖੇਡਣ) ਆਉਂਦੇ, ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਨਾ ਕੋਈ ਮਰਿਆ ਹੈ, ਨਾ ਮਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ। ਕੋਈ (ਜੋਤਿ/ਆਤਮਾ) ਮਰਦਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਾਸ ਰਹਿਤ ਹੈ॥੩॥ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਜੈਸਾ ਸਮਝਦੇ ਹੋ; ਵੈਸਾ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਭਾਵ ਇਹ ਕੋਈ ਸਰੀਰਕ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਕੈਨਿੰਗ ਨਾਲ਼ ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ। ਜੋ ਇਸ ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ (ਆਪਣਾ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਬਣਾ) ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਮੈ ਉਸ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਹਾਂ। ਗੁਰੂ ਨੇ ਜਿਸ ਦਾ ਭਰਮ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤਾ ਭਾਵ ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ; ਉਹ (ਵਾਰ-ਵਾਰ) ਨਾ ਮਰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਜਗਤ-ਖੇਡ ਖੇਡਣ ਲਈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਇੱਥੋਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਉਹ ਆਵਾਗਮਣ ਮੁਕਤ ਹੋ ਸਦਾ ਲਈ ਪ੍ਰਭੂ ’ਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਇਸ ਪੂਰੇ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਕਿ ਆਵਾਗਮਣ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਕੋਈ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ। ਸਰੀਰਕ ਬੁਨਿਆਦ (ਆਤਮਾ) ਨੂੰ ਅਮਰ ਅਤੇ ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਨਾ ਸਮਝਣਾ; ਭਰਮ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਲਾਹੀ ਹੁਕਮ ਅਤੇ ਇਸ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਨਾ ਕਰਨਾ ਭਰਮ; ਹਥਲੇ ਚਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਆਵਾਗਮਣ (ਜਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ’ਚ ਲੀਨ/ਅਭੇਦ ਕੋਈ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ; ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੋਕ; ਸਥੂਲ ਸਰੀਰਾਂ ’ਚ ਸੂਖਮ ਆਤਮਾ (ਹੰਸ) ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਭੀ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਜੋਤਿ, ਰੂਹ, ਜਿੰਦ, ਆਤਮਾ, ਜੀਅ ਆਦਿ ਕਿਹਾ; ਜੈਸਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹੀ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਸਭ ਮਹਿ ਜੋਤਿ; ਜੋਤਿ ਹੈ ਸੋਇ   ਤਿਸ ਦੈ ਚਾਨਣਿ (ਨਾਲ਼); ਸਭ ਮਹਿ ਚਾਨਣੁ ਹੋਇ (ਸੋਹਿਲਾ/ਮਹਲਾ /੧੩), ਜੇਤੇ ਦਾਣੇ ਅੰਨ ਕੇ; ਜੀਆ (ਜਿੰਦ) ਬਾਝੁ ਕੋਇ (ਮਹਲਾ /੪੭੨), ਪਹਿਲਾ ਪਾਣੀ ਜੀਉ (ਜੋਤਿ) ਹੈ; ਜਿਤੁ (ਜਿਸ ਨਾਲ਼) ਹਰਿਆ ਸਭੁ ਕੋਇ (ਮਹਲਾ /੪੭੨), ਜਲਿ (’) ਥਲਿ (’) ਮਹੀਅਲਿ (ਅਕਾਸ਼) ਭਰਿਪੁਰਿ ਲੀਣਾ; ਘਟਿ ਘਟਿ (’) ਜੋਤਿ ਤੁਮ੍ਾਰੀ (ਮਹਲਾ /੭੯੫), ਅਗਨਿ ਪਾਣੀ ਜੀਉ (ਸਰੀਰ) ਜੋਤਿ ਤੁਮਾਰੀ; ਸੁੰਨੇ ਕਲਾ ਰਹਾਇਦਾ ’’ (ਮਹਲਾ /੧੦੩੭), ਆਦਿ ਭਾਵ ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ ਜਾਂ ‘‘ਜਨਮ ਜਨਮ ਕੀ ਇਸੁ ਮਨ ਕਉ ਮਲੁ ਲਾਗੀ’’ (ਮਹਲਾ /੬੫੧) ਵਾਲ਼ੇ ਹਰ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਰੱਬ ਦੀ ਜੋਤਿ ਹੈ, ‘‘ਨਿਰੰਕਾਰਿ (ਨੇ) ਆਕਾਰੁ (ਬਣਾਨ ਲਈ); ਜੋਤਿ ਜਗ ਮੰਡਲਿ (’) ਕਰਿਯਉ ’’ (ਭਟ ਕੀਰਤ/੧੩੯੫), ਇਸੇ ਨੂੰ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ‘ਹੰਸ’ (ਆਗੈ ਹੰਸੁ ਅਕੇਲਾ) ਕਿਹਾ ਹੈ।

ਸ਼ਰਧਾ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦੀ ਅਕਲ ਦਾ ਦਿਵਾਲ਼ਾਪਣ ਇੱਥੇ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅੰਦਰ ਇਹੀ ਨਿਰਮਲ ਜੋਤਿ-ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੋਂ ਖ਼ਾਸ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਸੱਤਾ-ਬਲਵੰਡ ਜੀ ਤੇ ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ ਗਵਾਹੀ ਭੀ ਭਰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਜੋਤਿ ਰੂਪਿ ਹਰਿ ਆਪਿ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕੁ ਕਹਾਯਉ ’’ (ਭਟ ਮਥੁਰਾ/੧੪੦੮) ਭਾਵ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਨਿਰਮਲ ਜੋਤਿ ਹੀ ਆਕਾਰ ਰੂਪ ’ਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੀ ਇਹ ਜੋਤਿ; ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ’ਚ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ‘‘ਜੋਤਿ ਓਹਾ, ਜੁਗਤਿ ਸਾਇ; ਸਹਿ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੇ) ਕਾਇਆ ਫੇਰਿ ਪਲਟੀਐ ’’ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੬) ਅਗਾਂਹ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ’ਚ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤੀ, ‘‘ਰਾਮਦਾਸਿ (ਨੇ) ਗੁਰੂ ਜਗ ਤਾਰਨ ਕਉ; ਗੁਰ ਜੋਤਿ, ਅਰਜੁਨ ਮਾਹਿ ਧਰੀ ’’ (ਭਟ ਮਥੁਰਾ/੧੪੦੯), ਇਹੀ ਜੋਤਿ ਹੁਣ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਅੰਦਰ ਸੁਭਾਇਮਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਨੂੰ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ‘ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਭਾਵ ‘ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼’ (ੴ ਮਿਲਦਾ ਹੈ) ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਬੰਦੇ ’ਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆਉਣ ਜਾਂ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਚਾਰ ਹੀ ਕਾਰਗਰ ਉਪਾਅ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (ੳ). ਪੈਦਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਰੁਚੀ ਹੋਣੀ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਨਿਰਾਕਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਲਗਨ ਸੀ ਤਾਹੀਓਂ 3 ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਇਕਾਂਤ ਚਿੱਤ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਬੈਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। (ਅ). ਕੁੱਝ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਾ ਮਰੀਅਮ ਜੀ; ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਬਦਲੇ ਗੁੜ ਦਿਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। (ੲ). ਪਿਆਰ ਜਾਂ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਨਾਲ਼ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨੀ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਉਤਸ਼ਾਹ ਭਰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਅਜਾਮਲੁ ਪਿੰਗੁਲਾ ਲੁਭਤੁ ਕੁੰਚਰੁ; ਗਏ ਹਰਿ ਕੈ ਪਾਸਿ ਐਸੇ ਦੁਰਮਤਿ ਨਿਸਤਰੇ; ਤੂ ਕਿਉ ਤਰਹਿ ? ਰਵਿਦਾਸ ! ’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੧੧੨੪) ਅਰਥ : ਹੇ ਭਾਈ ! ਵੇਖ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਅਜਾਮਲ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਵੇਸਵਾ ਪਿੰਗੁਲਾ, ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਲੁਬਧਕ ਤੇ ਹਾਥੀ; ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਣ ਨਾਲ਼ ਤਰ ਗਏ। ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਤਰ ਸਕਦਾ ਭਾਵ ਤੂੰ ਭੀ ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪ; ਜ਼ਰੂਰ ਤਰ ਜਾਏਂਗਾ।

ਨੋਟ : ਉਕਤ ਵਾਕ ’ਚ ਚਾਰ ਨਾਂਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁਰਤਾਨ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ’ਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਵਾਲਾ ਹੈ (1). ਭਗਤਮਾਲ ਤੇ ਭਾਗਵਤ ’ਚ ਸਾਖੀ ਹੈ ਕਿ ਕਨੌਜ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ (ਅਜਾਮਲ) ਨੇ ਇੱਕ ਵੇਸਵਾ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਾਦੀ ਕਰ ਲਈ, ਜਿਸ ਤੋਂ 10 ਪੁੱਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਦਾ ਨਾਂ ਨਾਰਾਇਣ ਸੀ। ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਨਾਰਾਇਣ-ਨਰਾਇਣ ਕਹਿ ਕੇ ਅਜਾਮਲ; ਆਪਣੇ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਪਾਪ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਿਆ। (2). ਭਾਗਵਤ ਦੇ 11ਵੇਂ ਸਕੰਧ ਦੇ 8ਵੇਂ ਅਧਿਆਏ ’ਚ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦੇਹ ਨਗਰ (ਜਨਕਪੁਰੀ) ’ਚ ਇੱਕ ਵੇਸਵਾ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਂ ਪਿੰਗੁਲਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਉਹ, ਧਨੀ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਜਵਾਨ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕਾਮ ’ਚ ਵਿਆਕੁਲ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਸਾਰੀ ਰਾਤ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਗੁਜ਼ਾਰੀ। ਅਚਾਨਕ ਮਨ ’ਚ ਵੈਰਾਗ ਉੱਠਿਆ ਕਿ ਜੇ ਐਸਾ ਪਿਆਰ ਈਸ਼ਵਰ ਨਾਲ਼ ਕਰਦੀ ਤਾਂ ਸਦਾ ਅਨੰਦ ਮਿਲਦਾ। ਉਹ, ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਤੇ ਅੰਤ ਵੇਸਵਾ-ਪਾਪ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਈ। (3). ਇੱਕ ਲੋਦੀਆ (ਲੁਭਤ/ਲੁਬਧਕ) ਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸ਼ਿਕਾਰ ਮਿਲੇ। ਇੱਕ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸੰਤਾਂ ਲਈ ਲੈ ਆਇਆ। ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਸਾਡੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਹੀਂ। ਤੂੰ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕੋਈ ਸੰਖ ਚਕ੍ਰ ਗਦਾ ਵਾਲ਼ਾ (ਭਾਵ ਹਰੀ) ਲੱਭ ਕੇ ਲਿਆ। ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਲੱਭਦਾ ਰਿਹਾ, ਪਰ ਉਹ ਨਾ ਮਿਲਿਆ।  ਉਹ ਮਾਯੂਸ ਹੋ ਕੇ ਮਰਨ ਲੱਗਾ। ਅਚਾਨਕ ਭਗਵਾਨ ਨੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਕੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤੇ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ-ਬਿਰਤੀ ਪਾਪ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪਾ ਗਿਆ। (4). ਭਾਗਵਤ ਕਥਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਗੰਧਰਵ (ਸੁਰਗ ’ਚ ਰਾਗ-ਸੰਗੀਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲ਼ਾ; ਅਥ੍ਰਵਣ ਵੇਦ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 6333 ਦੱਸੀ ਹੈ), ਜੋ ਰਿਖੀ ਦੇ ਸਰਾਪ ਨਾਲ਼ ਹਾਥੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਵਰੁਣ ਦੇ ਤਲਾ ’ਚ ਇੱਕ ਤੇਂਦੂਆ ਆਪਣੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ’ਚ ਪਕੜ ਬੈਠਾ ਸੀ; ਰਾਮ ਨਾਮ ਜਪਣ ਨਾਲ਼ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਇਹ ਕਥਾਵਾਂ ਸੱਚੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਝੂਠੀਆਂ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਬਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ ਅੰਬ (ਸਾਖੀ ਦਾ ਤਤਸਾਰ) ਖਾਣਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਪੇੜ ਗਿਣਨਾ।)

(ਸ). ਅਰੰਭਕ ਰੁਚੀ; ਪੈਦਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੀ; 10-12 ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੇ ਬੱਚੇ ’ਚ ਪਾਈ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤੀਜੀ; 15 ਤੋਂ 25 ਕੁ ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਭਰੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜੇਕਰ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਆਖ਼ਿਰ ‘ਡਰ’ ਨਾਲ਼ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਡਰ; ਮੌਤ ਜਾਂ ਆਵਾਗਮਣ ਦਾ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਇਸੁ ਪਉੜੀ ਤੇ ਜੋ ਨਰੁ ਚੂਕੈ; ਸੋ ਆਇ ਜਾਇ ਦੁਖੁ ਪਾਇਦਾ ’’ (ਮਹਲਾ /੧੦੭੫) ਭਾਵ ਇਸ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਅਜਾਈਂ ਗਵਾ ਕੇ ਮੁੜ (ਜੂਨਾਂ ’ਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ) ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ, ਮਰ ਕੇ ਦੁੱਖ ਭੋਗਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਭੀ ਬੋਲ ਹਨ, ‘‘ਚਾਰਿ ਪਾਵ, ਦੁਇ ਸਿੰਗ ਗੁੰਗ ਮੁਖ; ਤਬ ਕੈਸੇ ਗੁਨ ਗਈਹੈ  ?  ਊਠਤ ਬੈਠਤ ਠੇਗਾ ਪਰਿਹੈ ? ਤਬ ਕਤ ਮੂਡ ਲੁਕਈਹੈ   ਹਰਿ ਬਿਨੁ; ਬੈਲ ਬਿਰਾਨੇ ਹੁਈਹੈ   ਫਾਟੇ ਨਾਕਨ, ਟੂਟੇ ਕਾਧਨ; ਕੋਦਉ ਕੋ ਭੁਸੁ ਖਈਹੈ ਰਹਾਉ ’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੫੨੪) ਅਰਥ : ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ (ਅਗਾਂਹ ਜੂਨ ਵਜੋਂ) ਪਰਾਏ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਲ਼ਦ ਬਣਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। (ਨੱਥ ਨਾਲ਼) ਨੱਕ ਫਟੇ ਹੋਣਗੇ। (ਜੂਲੇ ਜਾਂ ਪੰਜਾਲੀ ਨਾਲ਼) ਕੰਧੇ ਫਿੱਸੇ ਹੋਣਗੇ। ਕੋਧ੍ਰਾ (ਬਾਥੂ ਵਰਗਾ) ਘਾਹ ਖਾਏਂਗਾ॥ ਰਹਾਉ॥ ਚਾਰ ਪੈਰ ਤੇ ਦੋ ਸਿੰਗ ਹੋਣਗੇ। ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਗੂੰਗਾ ਹੋਵੇਂਗਾ, ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਿਵੇਂ ਨਾਮ ਜਪੇਂਗਾ (ਜੇਕਰ ਹੁਣ ਨਾ ਜਪ ਸਕਿਆ) ?

ਹੁਣ ਜੇ ਮੰਨੀਏ ਕਿ ਆਵਾਗਮਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਬਦਲਣ ਲਈ ਆਖ਼ਿਰ ਨੂੰ ਕਾਹਦਾ ਡਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਦਰਅਸਲ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਗੁਰਮਤਿ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਹੀ ਨਹੀਂ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ; ਉਂਝ ਇਹ ਗੁਰੂ ਘਰਾਂ ’ਚ ਵਕਤਾ ਬਣ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਭੀ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਭੋਲ਼ੇਪਣ ਦਾ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣਾ ਹੈ। ਬਹੁਤੀ ਸੰਗਤ ਭਾਵੇਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਭਾਵਾਰਥ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੀ ਤਾਹੀਓਂ ਬਚਨ ਕੀਤੇ ਹਨ, ‘‘ਪੜਿਐ ਨਾਹੀ; ਭੇਦੁ ਬੁਝਿਐ ਪਾਵਣਾ ’’ (ਮਹਲਾ /੧੪੮) ਐਸੇ ਹੀ ਕੁੱਝ ਕਾਰਨ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਮੂਲ ਲਿਖਤ ‘ਫੁਰਮਾਨ ਤੋਂ ਫਰਮਾਨ, ਪਰਵਾਰ ਤੋਂ ਪਰਿਵਾਰ, ਬਾਦਿਸਾਹ ਤੋਂ ਬਾਦਸਾਹ, ਪਾਤਿਸਾਹ ਤੋਂ ਪਾਤਸਾਹ’, ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸਾਦ ਤੋਂ ਕੜਾਹਿ ਪ੍ਰਸਾਦਿ, ਆਦਿਕ ਸ਼ਬਦਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਅੰਤ ’ਚ ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਭਾ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਲਗੀਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ’ਚੋਂ ਦੋ ਕੁ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ’ਚ ਆਏ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਸਿੱਖ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਜਾਣ।

(1). ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਅੰਤਰਜਾਮੀ’ ਸ਼ਬਦ 131 ਵਾਰ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ’ਚ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਅੰਦਰ ਦੀ ਜਾਣਨ ਵਾਲ਼ਾ, ਮਨ ਦੀ ਬੁੱਝਣ ਵਾਲਾ’। ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵਾਕ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ‘‘ਜਤਨ ਕਰੈ ਮਾਨੁਖ ਡਹਕਾਵੈ; ਓਹੁ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਜਾਨੈ (ਮਹਲਾ /੬੮੦) ਅਰਥ : (ਬੰਦਾ ਲਾਲਚ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ) ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਭਾਵ ਛਲ-ਕਪਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਧੋਖੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਜਾਣਨ ਵਾਲ਼ਾ ਉਹ (ਮਾਲਕ) ਸਭ ਕੁੱਝ ਜਾਣੀ-ਜਾਣ ਹੈ, ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ ਦਲਗੀਰ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘ਦਿਲ ਦਾ ਮਾਲਕ, ਪ੍ਰੇਰਕ’; ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ 17 ਵਾਕ ਭੀ ਦਿੱਤੇ ਹਨ, ਪਰ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਵਾਲ਼ਾ ਵਾਕ (ਜਤਨ ਕਰੈ ਮਾਨੁਖ ਡਹਕਾਵੈ; ਓਹੁ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਜਾਨੈ) ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਦਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਐਸੇ ਹੋਰ ਭੀ ਕਈ ਵਾਕ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਜਾਨੈ; ਉਸ ਤੇ ਕਹਾ ਛਪਾਇਆ (ਮਹਲਾ /੩੮੧), ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਪੁਰਖ ਸੁਆਮੀ ! ਅਨਬੋਲਤ ਹੀ ਜਾਨਹੁ ਹਾਲ (ਸਾਡੀ ਅੰਦਰਲੀ ਸਥਿਤੀ)) (ਮਹਲਾ /੮੨੮), ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਸਭ ਬਿਧਿ ਜਾਨੈ; ਤਿਸ ਤੇ ਕਹਾ ਦੁਲਾਰਿਓ (ਉਸ ਤੋਂ ਛੁਪਾ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਭੱਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ)॥’’ (ਮਹਲਾ /੧੦੦੦), ਆਦਿ। ਇੱਥੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ 305ਵਾਂ ਕਬਿੱਤ ਵਾਚਣਾ ਭੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ‘‘ਭਗਤ ਵਛਲ ਸੁਨਿ ਹੋਤ ਹੋ ਨਿਰਾਸ ਰਿਦੈ; ਪਤਿਤ ਪਾਵਨ ਸੁਨਿ ਆਸਾ ਉਰ ਧਾਰਿ ਹੌਂ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਸੁਨਿ ਕੰਪਤ ਹੌ ਅੰਤਰਗਤਿ (ਭਾਵ ਮਨ); ਦੀਨ ਕੋ ਦਇਆਲ ਸੁਨਿ ਭੈ ਭ੍ਰਮ ਟਾਰ ਹੌਂ..੫੦੩॥’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਕਬਿੱਤ ੫੦੩) ਅਰਥ : ਪ੍ਰਭੂ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ; ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰਾ ਮਨ ਉਦਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਕਿਉਂਕਿ ਮੈ ਭਗਤ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ, ਪਰ) ਉਹ ਪਾਪੀਆਂ ਨੂੰ ਤਾਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ; ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਹਿਰਦੇ ’ਚ ਆਸਾ ਜਾਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਹੌਂਸਲਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਕਿ ਮੈ ਭੀ ਤਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ)। ਉਹ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਜਾਣਨਹਾਰ ਹੈ; ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰਾ ਹਿਰਦਾ ਕੰਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਕਿਉਂਕਿ ਮੈ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਪ ਨਹੀਂ ਛੁਪਾ ਸਕਦਾ, ਪਰ) ਉਹ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਉੱਤੇ ਮਿਹਰ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ; ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮੇਰੇ ਸਾਰੇ ਭਰਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ (ਕਿ ਮੈ ਪਾਪੀ ਭੀ ਤਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ)। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ; 315ਵੇਂ ਕਬਿੱਤ ’ਚ ਭੀ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਜਾਣਨਹਾਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ‘‘ਅੰਤਰ ਕੀ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਜਾਨੈ ਅੰਤਰਗਤਿ; ਕੈਸੇ ਨਿਰਬਾਹੁ ਕਰੈ, ਸਰੈ ? ਨਰਹਰ ਹੈ  ! ੩੧੫॥’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਕਬਿੱਤ ੩੧੫) ਅਰਥ : ਹੇ ਨਰਹਰੀ ਪ੍ਰਭੂ ! ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਅੰਦਰਲੀ ਦਸ਼ਾਂ/ਅਵਸਥਾ ਜਾਣਨਹਾਰ ਹੋ। ਮੈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਆਪਣੇ ਅਪਰਾਧ ਦੱਸਾਂ, ਕਿਵੇਂ ਪੂਰਾ ਉੱਤਰਾਂ ਭਾਵ ਮੈ ਗੁਣਹੀਣ ਕਿਵੇਂ ਤਰਾਂਗਾ ?

ਹੁਣ ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ। ‘ਦਿਲ ਦੀ ਜਾਣਨ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਜੋਤਿ ਰੂਪ ’ਚ ਸਾਰਿਆਂ ਅੰਦਰ ਹੈ ਜਦਕਿ ‘ਦਿਲ ਦੇ ਮਾਲਕ ਜਾਂ ਪ੍ਰੇਰਕ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਬੱਚੇ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਸਰੋਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਹ ਲੋਕ ‘ਜੋਤਿ, ਆਤਮਾ, ਰੂਹ, ਜਿੰਦ’ ਦੇ ਵਜੂਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹਨ। ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਸ. ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਘੱਗਾ ਤਾਂ ‘ਆਤਮਾ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਦਿਮਾਗ਼’ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਅਤੀਤ ’ਚ ‘ਦਿਮਾਗ਼’ ਨੂੰ ਹੀ ਆਤਮਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਕਿਸੇ ਪੁਰਾਤਨ ਗ੍ਰੰਥ ’ਚੋਂ ਸਬੂਤ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ।

(2). ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਸੰਨ 1521 (ਸੰਮਤ 1578) ’ਚ ਆਪਣੀ ਚੌਥੀ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਤਰਖਾਣ ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਏਮਨਾਬਾਦ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਖੇ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਬਾਬਰ ਨੇ ਉਸ ਸ਼ਹਰ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਤੋਂ ਸੁੱਤੇ ਹੀ ਇਹ ਬਚਨ ਨਿਕਲੇ ਕਿ ‘‘ਆਵਨਿ ਅਠਤਰੈ, ਜਾਨਿ ਸਤਾਨਵੈ; ਹੋਰੁ ਭੀ ਉਠਸੀ ਮਰਦ ਕਾ ਚੇਲਾ ’’ (ਮਹਲਾ /੭੨੩) ਭਾਵ ਮੁਗ਼ਲ ਹਾਕਮ (ਬਾਬਰ) ਹੁਣ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਸੰਮਤ ੧੫੯੭ (ਸੰਨ 1540) ’ਚ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮਰਦ ਦੇ ਚੇਲੇ ਕੋਲ਼ੋ ਹਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ (ਈਰਾਨ, ਜੋ ਕਿ ਹੁਣ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਹੈ) ਵੱਲ ਵਾਪਸ ਭੱਜਣਗੇ। ਇਹ ਘਟਨਾ 17 ਮਈ 1540 ’ਚ ਵਾਪਰ ਭੀ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁੱਗਲ ਤੋਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।  17 ਮਈ 1540 (ਸੰਮਤ ੧੫੯੭) ’ਚ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਤੋਂ (ਬਾਬਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ) ਹਮਾਯੂੰ ਹਾਰ ਕੇ ਵਾਪਸ ਭੱਜਦਿਆਂ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਉੱਤੇ ਤਲਵਾਰ ਕੱਢਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਨਿਡਰਤਾ ਨਾਲ਼ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹ ਤਲਵਾਰ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ’ਚ ਕਿਉਂ ਨਾ ਚੱਲੀ। ਐਸੀ ਹੀ ਨਿਡਰਤਾ ਸੰਨ 1521 ’ਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਜਾਬਰ ਬੋਲ ਕੇ ਵਿਖਾਈ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਣੀ (ਹਰਿ ਬਿਨੁ, ਕੋਈ ਮਾਰਿ ਜੀਵਾਲਿ ਸਕੈ; ਮਨ ! ਹੋਇ ਨਿਚਿੰਦ, ਨਿਸਲੁ ਹੋਇ ਰਹੀਐ ਮਹਲਾ /੫੯੪) ’ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਸਿੱਦਕ ਨਾਲ਼ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਿਛਲੇ ਭਾਗਾਂ ’ਚ ਵਿਚਾਰਿਆ ਭੀ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਭ ਕੁੱਝ ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਵਾਪਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ’ਚ ਇਸ ‘ਅਠਤਰੈ’ ਦਾ ਅਰਥ; ਉਕਤ ਸਾਖੀ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ, ਪਰ ਡਾਕਟਰ ਦਲਗੀਰ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇਹ ਭੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ‘ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤੁਕ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਵੇਲੇ [ਭਾਵ ਅੱਸੂ ਵਦੀ ੧੦, ੧੫੯੬, ੮ ਅੱਸੂ/7 ਸਤੰਬਰ 1539] ਤੱਕ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਨੇ ਅਜੇ ਹਮਾਯੂੰ ਤੋਂ ਹਕੂਮਤ ਨਹੀਂ ਖੋਹੀ ਸੀ। ਸਿੱਖ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ੀਨਗੋਈ ਦੀ ਕੋਈ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ’। ਆਪਣੇ ਕੋਸ਼ ’ਚ ਇਸ ਨੇ ‘ਪੇਸ਼ੀਨਗੋਈ’ (ਪੇਸ਼ਗੋਈ) ਦਾ ਅਰਥ ਕੀਤਾ ਹੈ ‘ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ’, ਪਰ ‘ਅਠਤਰੈ’ ਦੇ ਅਰਥ ਨੂੰ ਗੁੰਝਲ਼ਦਾਰ (ਪੇਸ਼ੀਨਗੋਈ ਕਹਿ ਕੇ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿਰੋਧ ਨਾ ਕਰਨ। ਵੀਰ ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਦਿੱਲੀ ਵਾਲ਼ੇ) ਨੇ ‘ਅਠਤਰੈ’ ਦਾ ਅਰਥ ਕੀਤਾ ਹੈ ‘ਅਠ+ ਤਰੈ’ ਭਾਵ ਸਰੀਰ ’ਚ ਆਏ 8 ਵਿਕਾਰ (ਕਾਮ, ਕਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ, ਅਹੰਕਾਰ, ਮਨ, ਈਰਖਾ, ਦਵੈਤ ਆਦਿ) ਤਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਕਾਰ-ਵਾਸ਼ਨਾ ਤਰਦੀ ਨਹੀਂ, ਮਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਹੰਸ/ਜੀਵਾਤਮਾ ਤਰ ਜਾਏ, ਆਵਾਗਮਣ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵਾਲ਼ੇ ਅਰਥ ਤਾਂ ਸਹੀ ਹੁੰਦੇ, ਜੇ ‘ਅਠ ਤਰੈ’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਅਠ ਤਰਹਿ’ ਸ਼ਬਦ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਆਵਨਿ’ ਬਹੁ ਵਚਨ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਭਾਵ ਜੇ ਸਰੀਰ ’ਚ 8 ਆਏ ਤਾਂ ‘ਤਰੈ’ (ਇੱਕ ਵਚਨ ਕਿਰਿਆ) ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਨਾ ਤਰਦਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ, ‘‘ਮੰਨੈ; ‘ਤਰੈਤਾਰੇ ਗੁਰੁ ਸਿਖ ’’ (ਜਪੁ) ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਨਾਲ਼ (ਬੰਦਾ ਆਪ) ਤਰਦਾ ਹੈ (ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਭੀ ਤਾਰਦਾ ਹੈ) ਜਦਕਿ ‘ਤਰਹਿ’ ਬਹੁ ਵਚਨ ਹੁੰਦੀ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ, ‘‘ਜਾ ਕੀ ਸੇਵ (ਨਾਲ਼), ਸਿਵ ਸਿਧ ਸਾਧਿਕ ਸੁਰ ਅਸੁਰ ਗਣਤਰਹਿਤੇਤੀਸ; ਗੁਰ ਬਚਨ ਸੁਣਿ ਕੰਨ ਰੇ ’’ (ਭਟ ਨਲ/੧੪੦੧) ਡਾਕਟਰ ਚਮਕੌਰ ਸਿੰਘ, ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਆਕਰਨ ਦੇ ਗਿਆਤਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਉਹ ‘‘ਆਵਨਿ ਅਠਤਰੈ, ਜਾਨਿ ਸਤਾਨਵੈ’’ ਦੇ ਅਰਥ ਕਰਦੇ ਹਨ ‘ਸੰਸਾਰ ’ਚ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ 78 ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ 97 ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਮਰਦੇ ਹਨ’ ਹੁਣ ਵਿਚਾਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਪੈਦਾ 78 ਹੀ ਹੋਏ ਹਨ ਤਾਂ 97 ਕਿਵੇਂ ਮਰਨਗੇ ? ਕੀ ਕੋਈ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਇੱਕ ਬਾਪ ਸੀ, ਪਰ ਮਰੇ ਦੋ ਬਾਪ ਹਨ ? ਪਟਿਆਲਾ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ’ਚ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਮੁਖੀ ਰਹੇ ਡਾਕਟਰ ਸੁਖਦਿਆਲ ਸਿੰਘ; ਇਸੇ ਵਾਕ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜੋਤਿ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣਾ ਸੰਨ 1539 ਦੀ ਥਾਂ 1540 ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਵਾਕ ਰਾਹੀਂ 19 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਨ 1521 ’ਚ ਕੀਤੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਸਭ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਅਸ਼ਰਧਕਪੁਣੇ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ, ਜੋ ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਵਾਲ਼ੇ ਸੀਮਤ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸਿਰਮੌਰ ਪਦਵੀ ਮੰਨਣ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਕਤ ਦਿੱਤੇ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੇ ਹਵਾਲਿਆਂ ’ਚ ਸਾਰੇ ਹੀ ਲੇਖਕ ਹਨ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਹਨ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਟੀਕਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਭਾਵ ਸਿੱਖਾਂ ’ਚ ਪੜ੍ਹੀ ਲਿਖੀ ਜਮਾਤ ਮੰਨੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਸੋ ਪੰਥ ਦਰਦੀ ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ, ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਅੰਦਰ ਗੁਰਮਤਿ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ, ਵਿਚਾਰਨ ਲਈ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਤਾਂ ਜੋ ਕੌਮੀ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ’ਚ ਗਿਰਾਵਟ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਲਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਦਾਵਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕੇ। ਵੈਸੇ ਇਹ ਖ਼ੁਦ ਭੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਪੂਜਾਰੀਵਾਦ ਭਾਵ ਵਿਚੋਲੇ ਦੀ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਜਦਕਿ ਸਾਰੇ ਹੀ ਵਿਚੋਲੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਪੜ੍ਹਨ, ਸਮਝਣ ਤੇ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਹਿਰਦੇ ’ਚ ਅਸਲ ਅਨੰਦ, ਦਿਮਾਗ਼ ’ਚ ਸਥਿਰਤਾ ਭਾਵ ਦੁਚਿੱਤੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਹਾਂ ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰ ਪਨਪਨੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਤਿੰਨ ਵਸਤੂ (ਥਾਲ ਵਿਚਿ ਤਿੰਨਿ ਵਸਤੂ ਪਈਓ; ਸਤੁ ਸੰਤੋਖੁ ਵੀਚਾਰੋ ਮਹਲਾ /੧੪੨੯) ਕਿਹਾ ਹੈ। ‘ਸਤੁ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉੱਚਾ ਆਚਰਨ (ਸਥਿਰ ਦਿਮਾਗ਼), ‘ਸੰਤੋਖ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਅਸਲ ਅਨੰਦ ਅਤੇ ‘ਵਿਚਾਰ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ ਸੋਚ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਸ਼ਰਧਹੀਣ ਸਿੱਖਾਂ ਪਾਸੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸੁਣ ਆਪਣਾ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਂ ਤੇ ਜੀਵਨ ਅਜਾਈਂ ਗਵਾਉਣਾ ਹੈ।

–ਸਮਾਪਤ–

ਕੁਆਰੀ ਕਾਇਆ ਜੁਗਤਿ

0

ਕੁਆਰੀ ਕਾਇਆ ਜੁਗਤਿ

ਗਿਆਨੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜਾਚਕ

ਜਗਤ-ਗੁਰ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਆਗਮਨ ਮੌਕੇ ਪੰਜਾਬ ਸਮੇਤ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਨੇਪਾਲ ਤੱਕ ਗੋਰਖ-ਮਤੀ ਨਾਥ ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ ‘ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਅੰਦਰ ਅਚੱਲ ਬਟਾਲੇ ਦਾ ਮੱਠ (ਮੰਦਰ), ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਵਿਖੇ ਮੱਠ ‘ਗੋਰਖ ਹੱਟੜੀ’, ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹਨੂੰਮਾਨਗੜ੍ਹ ਅੰਦਰ ਉੱਚਾ ਟਿੱਲਾ ਗੋਗਾ-ਮੇੜੀ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ‘ਗੋਰਖਾ’, ਜਿਥੇ ਸ੍ਰੀ ਗੋਰਖਨਾਥ ਦੀ ਗੁਫ਼ਾ ਤੇ ਇੱਕ ਮੂਰਤੀ ਵੀ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ’। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ 10ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੋਰਖ ਜੀ ਇੱਥੇ ਹੀ ਦਿਸੇ ਸਨ। ਭਾਰਤੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ‘ਗੋਰਖਪੁਰ’, ਜੋ ਗੋਰਖਨਾਥ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਨੇਪਾਲ ਦੀ ਹੱਦ ਨਾਲ ਹੀ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਹੀ ‘ਗੋਰਖਨਾਥ ਮੱਠ (ਮੰਦਰ)’ ਹੈ, ਜੋ ਨਾਥ-ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਧਰਮ-ਸਥਾਨ ਹੈ । ਨੇਪਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ‘ਗੋਰਖੇ’ ਤਾਂ ਹੁਣ ਵੀ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਕੋਈ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਨੇਪਾਲ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਗੋਰਖਾ-ਰਾਜ ਵਜੋਂ ਹੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਸ੍ਰੀ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਨੂੰ ‘ਗੋਰਖਾ ਨਾਥ’ ਵੀ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਭ੍ਰਾਤਾ ਬਾਬਾ ਪ੍ਰਿਥੀਚੰਦ ਦੇ ਬੇਟੇ ਬਾਬਾ ਮਿਹਰਵਾਨ (ਸ੍ਰੀ ਮਨੋਹਰਦਾਸ) ਜੀ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਨੂੰ ‘ਗੋਰਖਾ ਨਾਥ’ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਨੇਪਾਲ ਦੀ ਹੱਦ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅੰਦਰਲਾ ‘ਗੋਰਖਪੁਰ’ ਨਾਥ-ਜੋਗੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਧਰਮ-ਸਥਾਨ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਸਥਾਨ ਆਰ.ਐਸ.ਐਸ ਦੀ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਾਲੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਰਣਨੀਤੀ ਤਹਿਤ ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਥੋਂ ਦਾ ਮਹੰਤ ਜੋਗੀ ਅਦਿਤ੍ਯ ਨਾਥ, ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਜਪਾ ਵੱਲੋਂ ਲੋਕ-ਸਭਾ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਮੌਜੂਦਾ ਮੁੱਖ-ਮੰਤ੍ਰੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਪਾਰੀ ਸੁਆਮੀ ਰਾਮਦੇਵ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀ ਸ਼੍ਰੀ ਰਵੀਸ਼ੰਕਰ ਆਦਿਕ ਵੀ ਉਸੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਬਸਤਰ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਭਗਵੇਂ ਤੇ ਸਫ਼ੈਦ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇਂ ’ਚੋਂ ਜੋਗੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤਿ ਬਾਹਰੀ ਚਿੰਨ ਮੁਦ੍ਰਾ, ਖਿੰਥਾ, ਖੱਪਰ, ਝੋਲੀ ਤੇ ਡੰਡਾ ਆਦਿਕ ਗਾਇਬ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਜਪੁ-ਜੀ ਦਾ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ 28ਵਾਂ ਬੰਦ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਮੁੰਦਾ ਸੰਤੋਖੁ, ਸਰਮੁ ਪਤੁ ਝੋਲੀ; ਧਿਆਨ ਕੀ ਕਰਹਿ ਬਿਭੂਤਿ ਖਿੰਥਾ ਕਾਲੁ, ਕੁਆਰੀ ਕਾਇਆ ਜੁਗਤਿ; ਡੰਡਾ ਪਰਤੀਤਿ ..੨੮’’ (ਜਪੁ)

ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਕੇਵਲ ‘ਕੁਆਰੀ ਕਾਇਆ ਜੁਗਤਿ’ ਦੇ ਗੁਰਮਤੀ ਅਰਥ-ਭਾਵ ਸਾਂਝੇ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਜੋਗੀਆਂ ਦੇ ‘ਆਈ-ਪੰਥ’ ਦੀ ਤਾਂਤ੍ਰਿਕ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਇਹ ਪੱਖ ਬੜਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ। ਸਾਹਿਤਕ ਕੋਸ਼ਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ‘ਕੁਆਰੀ’ ਪਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਉਹ ਨੌਜਵਾਨ ਲੜਕੀ, ਜੋ ਵਿਆਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ। ਜਿਸ ਨੇ ਅਜੇ ਆਪਣੇ ਪੁਰਸ਼-ਪਤੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕਾਮਾਦਿਕ ਰਸ ਨਾ ਮਾਣਿਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ-ਪਤੀ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਤੋਂ ਹੀਣੀ ਜੀਵ ਇਸਤ੍ਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵਾਕ ਹੈ, ‘‘ਕੁਆਰ ਕੰਨਿਆ ਜੈਸੇ ਕਰਤ ਸੀਗਾਰਾ ਕਿਉ ਰਲੀਆ ਮਾਨੈ ? ਬਾਝੁ ਭਤਾਰਾ ’’ (ਭਬਤ ਕਬੀਰ/੭੯੨) ਤਾਂਤਰਿਕ-ਮਤੀ ਤੇ ਹਠ-ਯੋਗ ਸਾਧਨਾ ਵਿੱਚ ‘ਕੁਆਰੀ ਕੰਨਿਆ’ ਦਾ ਸਾਥ ਵੀ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਵੈੱਬ-ਦੁਨੀਆ’ ਨਾਂ ਦੀ ਹਿੰਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਉੱਤੇ ਤੰਤ੍ਰ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰ ਦੇ ‘ਮੈਥਨ’ ਅਤੇ ‘ਕੁਆਰੀ ਕੰਨਿਆ’ ਆਦਿਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਗੁਪਤ ਸੀ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਕੁਆਰੀ ਕੰਨਿਆ’ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਨਾਰੀ ਅੰਦਰਲੀ ਚੁੰਬਕੀ ਸ਼ਕਤੀ (ਗ੍ਰੈਵਟੀ ਅਥਵਾ ਮੈਗਨੈਟਕ ਫੋਰਸ) ਤੋਂ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਸਮਝਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਤਾਂਤਰਿਕ ਸਾਧਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਕਈ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਭ੍ਰਾਂਤੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।

ਸਾਈਟ ਮੁਤਾਬਕ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਾਰੀ, ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਰਿਸਨ ਕਾਰਨ ਓਨੀ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਚੁੰਬਕੀ ਸ਼ਕਤੀ ਘਟਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਚੁੰਬਕੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੀ ਉਹ ਆਧਾਰ-ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਕੇ ਕਾਮ-ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਦੋ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੋਂ ਵਲੀਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਹੈ ਮੂਲਾਧਾਰ ਚੱਕ੍ਰ, ਜਿੱਥੋਂ ਇਹ ਜਨਨ-ਇੰਦਰੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਵਲੀਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਤਾਂਤਰਿਕ ਜਾਂ ਹੱਠ-ਜੋਗ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਸਦਕਾ ਜੇ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਮਾਨਵੀ ਭਰਵੱਟਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਅਗਿਆ-ਚੱਕ੍ਰ ਨੂੰ ਵਿੰਨ੍ਹਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋਗੀਆਂ ਮੁਤਾਬਕ ਦਸਮ-ਦੁਆਰ ਅੰਦਰਲੇ ‘ਸਹਸਤਾਰ-ਚਕ੍ਰ’ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਬ੍ਰਹਮ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਈਟ ਮੁਤਾਬਕ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਸਾਰੰਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਤਾਂਤ੍ਰਿਕ-ਸਾਧਨਾ ਵਿੱਚ ਕੁਆਰੀ ਕੰਨਿਆ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਦੇਹ ਸੁਖ ਮਾਨਣਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਉਸ ਅੰਦਰਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਭੈਰਵੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਬ੍ਰਹਮ ਨਾਲ ਜੁੜਣਾ ਹੈ।

ਅਚਾਰੀਆ ਰਜਨੀਸ਼ (ਓਸ਼ੋ) ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ‘ਨਾਥ ਸੰਪਰਦਾਯ ਅਤੇ ਤਾਂਤ੍ਰਿਕਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੰਪਰਦਾਯ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਸਾਧਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਕੁਆਰੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ ਲੱਭਦੇ ਹਨ; ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਆਰੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨਾਲ ਖ਼ਾਸ ਤਾਂਤ੍ਰਿਕ ਸੰਭੋਗ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਧਿਆਨ ਦੀ ਉਪਲਬਧੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੰਤਰ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਮਾਰਗ ਲੱਭਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਆਦਮੀ ਬੇਈਮਾਨ ਹੈ। ਤੰਤਰ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਯੋਗੀ ਤਾਂਤ੍ਰਿਕ ਕੁਆਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਸਨ। ਤਾਂਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਪਰੰਪਰਾ ਗੁਆਚ ਗਈ ਇਸੇ ਦੁਰਾਚਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ। ਆਦਮੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੈ। ਉਹ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਆੜ ਲੱਭ ਲੈਂਦਾ ਹੈ’। ਪੁਸਤਕ-ੴ ਸਤਿਨਾਮ, ਪੰ. 370 ਇਸੇ ਲਈ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ‘ਕੁਆਰੀ ਕਾਇਆ ਜੁਗਤਿ’ ਕਹਿ ਕੇ ਜੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਾਇਆਂ ਕੁਆਰੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕੀਤੀ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਵਿਕਾਰੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ।

ਦਾਸਰੇ (ਲੇਖਕ) ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਅਚਾਰੀਆ ਰਜ਼ਨੀਸ਼ ਜੀ ਦੀ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਉਪਰੋਕਤ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤਾਂਤਰਿਕ ਸਾਧਨਾ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਅਧੀਨ ਉਸ ਨੇ ਪੂਰੇ ਯੂਰਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕੀਤਾ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਯੂ-ਟਿਊਬ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵਿਸਥਾਰ ਲਈ ਅਚਾਰੀਆ ਜੀ ਦੀ ‘ਸੰਭੋਗ ਸੇ ਸਮਾਧੀ ਓਰ’ ਪੁਸਤਕ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਖੇ ਜੋਗੀ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਹੱਠ-ਯੋਗ ਦੇ ਇਸੇ ਕੁਢੰਗ ਨੂੰ ਹੀ ‘ਕੰਡਲਨੀ ਯੋਗਾ’ ਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਅਮਰੀਕਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਕਰਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਹੈ; ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੀ ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਮਿਕ ਰੁਚੀਆਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਯੋਗੀ ਦੀ ਪੀ.ਏ. ਨਿਯੁਕਤ ਰਹੀ ਪ੍ਰੇਮਕਾ ਕੌਰ ਦੀ ਲਿਖੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਵਾਈਟ ਬਰਡ ਇਨ ਦਾ ਗੋਲਡਨ ਕੇਜ’ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਦੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਗਵਾਹ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਕ ਆਗੂ ਵੀ ਜੋਗੀ ਦੇ ਮਾਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਉਹਦੇ ਸੁਨਿਹਰੀ ਪਿੰਜਰੇ ਦੇ ਪੰਛੀ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਉਸ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦੇ ਬੁੱਝਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਜੋਗੀ ਦੇ ਕੇਸਾਧਾਰੀ ਅਨੁਆਈਆਂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਗਾਇਨ ਸੁਣ ਸੁਣਾ ਕੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਚਾਰਦੇ ਰਹੇ। ਉਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਖੇ ਭਟ ‘ਭਾਈ ਗਯੰਦ ਜੀ’ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਭੁੱਲੇ ਰਹੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਨੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਬਚਨ ਧੂ੍ਰ ਭਗਤ ਵਾਂਗ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਕੇ ਮੰਨੇ ਹਨ, ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਕਾਲ ਦੇ ਭੈ ਤੋਂ ਬਚ ਗਏ ਹਨ। ਭਿਆਨਕ ਸੰਸਾਰ-ਸਮੁੰਦਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਪਲ ਵਿਚ ਤਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਜਗਤ ਨੂੰ ਉਹ ਬੱਦਲਾਂ ਦੀ ਛਾਂ ਵਾਂਗ ਰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸਮਝਦੇ ਹਨ : ‘‘ਜਿਨਹੁ ਬਾਤ ਨਿਸਲ ਧ੍ਰੂਅ ਜਾਨੀ; ਤੇਈ ਜੀਵ ਕਾਲ ਤੇ ਬਚਾ ਤਿਨ੍ ਤਰਿਓ ਸਮੁਦ੍ਰੁ ਰੁਦ੍ਰੁ ਖਿਨ ਇਕ ਮਹਿ; ਜਲਹਰ ਬਿੰਬ ਜੁਗਤਿ ਜਗੁ ਰਚਾ ’’ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਚਉਥੇ ਕੇ/ਭਟ ਗਯੰਦ/੧੪੦੨)

ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਗੁੰਝਲਾਂ ਅਥਵਾ ਮਨ ਦੇ ਵੱਟ ਸਤ-ਸੰਗ ਵਿਚ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਖੁਲ੍ਹ ਗਏ। ਉਹ ਆਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਰਮਾਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਰਕਤ ਨਾਲ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਸ ਪ੍ਰਗਟਦਾ (ਮੱਚਦਾ) ਹੈ। ਤਾਂ ਤੇ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਨ, ਬਚਨ ਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੂਜਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; ਇਹ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਹੈ : ‘‘ਕੁੰਡਲਨੀ ਸੁਰਝੀ ਸਤਸੰਗਤਿ; ਪਰਮਾਨੰਦ, ਗੁਰੂ ਮੁਖਿ ਮਚਾ ਸਿਰੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬੁ ਸਭ ਊਪਰਿ; ਮਨ ਬਚ ਕ੍ਰੰਮ ਸੇਵੀਐ ਸਚਾ ’’ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਚਉਥੇ ਕੇ/ਭਟ ਗਯੰਦ/੧੪੦੨)

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਸਮੇਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਮੂਹ ਬ੍ਰਹਮ-ਗਿਆਨੀ ਬਾਣੀਕਾਰ; ਨਰ ਅਤੇ ਮਦੀਨ ਅੰਦਰਲੀ ਪਰਸਪਰ ਕੁਦਰਤੀ ਖਿਚਤੋਂ ਭਲੀਭਾਂਤ ਜਾਣੂ ਸਨ। ਉਹ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਸਮਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕੁਦਰਤੀ ਖਿਚ (ਗਰੂਤਾ-ਸ਼ਕਤੀ) ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਅੰਗ ਹੈ, ਜੋ ਰੱਬੀ ਹੁਕਮ (ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮ) ਅਧੀਨ ਹਰੇਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਲਈ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਉਹ ਅਕਾਲ-ਪੁਰਖ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕੌਤਕੀ ਵਡਿਆਈ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਐਲਾਨੀਆ ਆਖਦੇ ਸਨ ‘‘ਪੁਰਖ ਮਹਿ ਨਾਰਿ; ਨਾਰਿ ਮਹਿ ਪੁਰਖਾ; ਬੂਝਹੁ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ’’ (ਮਹਲਾ /੮੭੯), ਪਰ ਮਾਇਆ ਮੋਹ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਵਰਤਣ ਵਾਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਐਸੀ ਸੋਝੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਅਜਿਹੀ ਅੰਤਰੀਵ ਤੇ ਪਰਸਪਰ ਖਿੱਚ ਕੇਵਲ ਕਾਮਿਕ ਰੁਚੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣ ਕੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮਾਨਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ‘‘ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਖ ਕਾਮਿ ਵਿਆਪੇ ਜੀਉ; ਰਾਮ ਨਾਮ ਕੀ ਬਿਧਿ ਨਹੀ ਜਾਣੀ ’’ (ਮਹਲਾ /੨੪੬) ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਿਰਤਕਾਰ ਤੇ ਗ੍ਰਿਹਸਤੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦਿਆਂ ਹੱਠ-ਜੋਗ (ਕੁੰਡਲਨੀ ਯੋਗਾ) ਵਰਗੀ ਇਕਾਂਤਕ ਤੇ ਬਿਖਮ ਸਾਧਨਾ ਦੀ ਥਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਸਤਿਸੰਗ ਨੂੰ ਹੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਸਰਬੋਤਮ ਸਥਾਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ।

ਭੱਟ ਗਯੰਦ ਜੀ ਦਾ ਉਪਰੋਕਤ ਵਾਕ ‘‘ਕੁੰਡਲਨੀ ਸੁਰਝੀ ਸਤਸੰਗਤਿ; ਪਰਮਾਨੰਦ, ਗੁਰੂ ਮੁਖਿ ਮਚਾ ’’ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਐਲਾਨ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਹਠ-ਜੋਗੀ ਕੁੰਡਲਨੀ ਜਗਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਖਟ-ਚਕ੍ਰਾਂ (1. ਮੂਲਾਧਾਰ, 2. ਸ੍ਵਾਧਿਸ਼ਠਾਨ, 3. ਮਣੀਪੁਰ 4. ਅਨਹਤ, 5. ਵਿਸ਼ੁਧ, 6. ਆਗਿਆ) ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਉਣ ਦੀ ਬਿਖਮ-ਸਾਧਨਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਆਤਮਕ ਅਨੰਦ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਬਰਕਤ ਸਦਕਾ ਸਤਿਸੰਗ ਰਾਹੀਂ ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਮਾਣ ਲਿਆ ਹੈ। ਯੋਗ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਚਿੱਤ ਬਿਰਤੀਆਂ ਦੇ ਨਿਰੋਧ ਨੂੰ ਹੀ ਯੋਗ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ‘ਜੋਗ’ ਨਾਮ ਹੈ ‘ਸ਼ਬਦ ਸੁਰਤਿ’ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੁਆਰਾ ਅਕਾਲ-ਪੁਰਖ ਨਾਲ ਜੁੜਣ ਦਾ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰਲਾ ‘‘ਰਾਜ ਲੀਲਾ; ਤੇਰੈ ਨਾਮਿ ਬਨਾਈ ਜੋਗੁ ਬਨਿਆ; ਤੇਰਾ ਕੀਰਤਨੁ ਗਾਈ ’’ (ਮਹਲਾ /੩੮੫) ਗੁਰਵਾਕ, ਭੱਟ ਭਾਈ ਗਯੰਦ ਜੀ ਵਰਗੇ ਗੁਰਸਿੱਖ ਸਾਧਕ ਸਤਿਸੰਗੀਆਂ ਦੀ ਸਦਾ ਲਈ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਰਹੇਗਾ। ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਪੰਚਮ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਖ਼ੁਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਤੇਰੇ ਨਾਮ-ਸਿਮਰਨ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵਾਸਤੇ ਉਹ ਮੌਜ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਰਾਜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਕੀਰਤਨ ਰੂਪ ਤੇਰੀ ਸਿਫ਼ਤਿ-ਸਾਲਾਹ ਗਾਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਜੋਗ ਵਾਲਾ ਆਤਮਕ ਅਨੰਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਦੁਨੀਆ ਵਾਲਾ ਸੁੱਖ ਤੇ ਫ਼ਕੀਰੀ ਵਾਲਾ ਆਤਮਕ ਅਨੰਦ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਸਿਫ਼ਤਿ-ਸਾਲਾਹ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲ ਰਹੇ ਹਨ।

ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਹੱਠ-ਯੋਗ ਵਾਲੀ ਕਠਨ ਸਾਧਨਾ ਤੋਂ ਨਿਰਾਲੀ, ਸੁਖਾਲੀ ਤੇ ਸਹਜਮਈ ਸੁਖਦਾਈ ਸਾਧਨਾ ਨੂੰ ‘ਸਹਜ ਜੋਗ’,‘ਭਗਤਿ-ਜੋਗ’ ਅਤੇ ‘ਰਾਜ-ਜੋਗ’ ਨਾਮ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ; ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ‘‘ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਮਨੁ ਮਾਰਿਓ ਕਰਿ ਸੰਜੋਗੁ ਅਹਿਨਿਸਿ ਰਾਵੇ ਭਗਤਿ ਜੋਗੁ ਗੁਰ ਸੰਤ ਸਭਾ; ਦੁਖੁ ਮਿਟੈ ਰੋਗੁ ਜਨ ਨਾਨਕ  ! ਹਰਿ ਵਰੁ ਸਹਜ ਜੋਗੁ (ਮਹਲਾ /੧੧੭੦), ਪੂਰਾ ਸੁਖੁ; ਪੂਰਾ ਸੰਤੋਖੁ ਪੂਰਾ ਤਪੁ; ਪੂਰਨ ਰਾਜੁ ਜੋਗੁ ’’ (ਮਹਲਾ /੧੮੮)

ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦਾ ਪਰਤੱਖ ਅਨੰਦ ਮਾਨਣ ਵਾਲੇ ਭੱਟ ਕਵੀ ਕਲਸਹਾਰ ਜੀ ਨੇ ਤਾਂ ਮਹਲੇ ਪਹਿਲੇ, ਮਹਲੇ ਦੂਜੇ, ਮਹਲੇ ਚੌਥੇ ਤੇ ਮਹਲੇ ਪੰਜਵੇਂ ਤੱਕ ਸਾਰੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੂੰ ਰਾਜ-ਜੋਗ ਮਾਨਣ ਵਾਲੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਗੁਰਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ‘‘ਸਤਿਗੁਰੁ ਵਡਾ ਕਰਿ ਸਾਲਾਹੀਐ; ਜਿਸੁ ਵਿਚਿ ਵਡੀਆ ਵਡਿਆਈਆ ’’ (ਮਹਲਾ /੪੭੩) ਗੁਰਵਾਕ ਦੇ ਚਾਨਣ ਵਿੱਚ ਜਗਤ-ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਵਡਿਆਈਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ :

ਕਬਿ ਕਲ, ਸੁਜਸੁ ਗਾਵਉ ਗੁਰ ਨਾਨਕ; ਰਾਜੁ ਜੋਗੁ ਜਿਨਿ ਮਾਣਿਓ

(ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਪਹਿਲੇ ਕੇ/ਭਟ ਕਲ/੧੩੮੯)

ਗੁਰੁ ਜਗਤ, ਫਿਰਣਸੀਹ, ਅੰਗਰਉ; ਰਾਜੁ ਜੋਗੁ ਲਹਣਾ ਕਰੈ

(ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਦੂਜੇ ਕੇ/ਭਟ ਕਲ/੧੩੯੧)

ਇਹੁ ਰਾਜ ਜੋਗ ਗੁਰ ਰਾਮਦਾਸਤੁਮ੍ ਹੂ ਰਸੁ ਜਾਣੇ ੧੨

(ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਚਉਥੇ ਕੇ/ਭਟ ਕਲ/੧੩੯੮)

ਗੁਰ ਅਰਜੁਨ, ਕਲਚਰੈ (ਕੱਲ-ਉੱਚਰੈ); ਤੈ ਰਾਜ ਜੋਗ ਰਸੁ ਜਾਣਿਅਉ

(ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਪੰਜਵੇਂ ਕੇ/ਭਟ ਕਲ/੧੪੦੭)

ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਸੇਵਾ ਸਫਲੁ ਹੈ

0

ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਸੇਵਾ ਸਫਲੁ ਹੈ

ਗਿਆਨੀ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ

ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਸੇਵਾ ਸਫਲੁ ਹੈ; ਜੇ ਕੋ ਕਰੇ ਚਿਤੁ ਲਾਇ ਮਨਿ ਚਿੰਦਿਆ ਫਲੁ ਪਾਵਣਾ; ਹਉਮੈ ਵਿਚਹੁ ਜਾਇ ਬੰਧਨ ਤੋੜੈ, ਮੁਕਤਿ ਹੋਇ; ਸਚੇ ਰਹੈ ਸਮਾਇ ਇਸੁ ਜਗ ਮਹਿ ਨਾਮੁ ਅਲਭੁ ਹੈ; ਗੁਰਮੁਖਿ ਵਸੈ ਮਨਿ ਆਇ ਨਾਨਕ  ! ਜੋ ਗੁਰੁ ਸੇਵਹਿ ਆਪਣਾ; ਹਉ ਤਿਨ ਬਲਿਹਾਰੈ ਜਾਉ (ਮਹਲਾ /੬੪੪)

ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਪਾਵਨ ਸਲੋਕ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੋਰਠਿ ਕੀ ਵਾਰ ਦੀ 6ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾ ਸਲੋਕ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅੰਕ 644 ’ਤੇ ਸੁਭਾਇਮਾਨ ਹੈ। ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਰੂਪੀ ਮਹਿਲ ਦੇ ਦੋ ਮਜ਼ਬੂਤ ਥੰਮ (ਸੇਵਾ ਤੇ ਸਿਮਰਨ) ਮੰਨੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਥੰਮਾਂ ਨੂੰ ਅਡੋਲ ਅਤੇ ਅਡਿੱਗ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸਿਮਰਨ ਦੋਨੋ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ। ਸੇਵਾ ਕਿਸ ਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਏ, ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਏ, ਕਦੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਏ, ਸਿਮਰਨ ਕਿਸ ਦਾ ਅਤੇ ਕਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਏ ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਗਿਆਨ ਵਿਹੂਣੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸਿਮਰਨ ਨਾਲ ਕੁਝ ਵੀ ਸੰਵਰਨ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਜੈਸਾ ਕਿ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਮਤਿ ਥੋੜੀ; ਸੇਵ ਗਵਾਈਐ ੧੦’’ (ਮਹਲਾ /੪੬੮) ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰਮੁਖ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਚ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਸੰਤੋਖ ਧਾਰਨ ਕਰ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ। ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਸੇਵ ਕੀਤੀ ਸੰਤੋਖੀੲਂੀ; ਜਿਨ੍ਹੀ ਸਚੋ ਸਚੁ ਧਿਆਇਆ ਓਨ੍ਹੀ ਮੰਦੈ ਪੈਰੁ ਰਖਿਓ; ਕਰਿ ਸੁਕ੍ਰਿਤੁ, ਧਰਮੁ ਕਮਾਇਆ ਓਨ੍ਹੀ ਦੁਨੀਆ ਤੋੜੇ ਬੰਧਨਾ; ਅੰਨੁ ਪਾਣੀ ਥੋੜਾ ਖਾਇਆ ਤੂੰ ਬਖਸੀਸੀ ਅਗਲਾ (ਬਹੁਤਾ); ਨਿਤ ਦੇਵਹਿ ਚੜਹਿ ਸਵਾਇਆ ਵਡਿਆਈ, ਵਡਾ ਪਾਇਆ ’’ (ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ/ਮਹਲਾ /੪੬੭)

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਲੋਕ ਨੰ: 164 ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਝੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਕਬੀਰ  ! ਮਾਇਕ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਖਲਾਸੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਆਪ ਹੈ ਤੇ ਗੁਰੂ; ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਇੱਕ ਸੰਤ (ਗੁਰੂ) ਹੈ ਤੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਤਮਾ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਕਬੀਰ  ! ਸੇਵਾ ਕਉ ਦੁਇ ਭਲੇ; ਏਕੁ ਸੰਤੁ, ਇਕੁ ਰਾਮੁ ਰਾਮੁ ਜੁ ਦਾਤਾ ਮੁਕਤਿ ਕੋ; ਸੰਤੁ ਜਪਾਵੈ ਨਾਮੁ ੧੬੪’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੩)

ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਸਲੋਕ ਦੀਆਂ ਅਰੰਭਕ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾ ਰਹੇ ਹਨ, ‘‘ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਸੇਵਾ ਸਫਲੁ ਹੈ; ਜੇ ਕੋ ਕਰੇ ਚਿਤੁ ਲਾਇ ਮਨਿ ਚਿੰਦਿਆ ਫਲੁ ਪਾਵਣਾ; ਹਉਮੈ ਵਿਚਹੁ ਜਾਇ ’’ ਭਾਵ ਜੇ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਚਿਤ ਲਗਾ ਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰੇ ਤਾਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕੀਤੀ ਸੇਵਾ ਜ਼ਰੂਰ ਫਲ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਮਨ ਇੱਛਤ ਫਲ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਮਨ ਵਿੱਚੋਂ ਅਹੰਕਾਰ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚਿੱਤ ਲਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁਆਰਥ ਦੀ ਬਦਬੂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਨਿਰਸੁਆਰਥ ਦੀ ਸੁਗੰਦ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਪਾਰ ਜਾਂ ਸੌਦੇਬਾਜ਼ੀ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਸੁੱਖਣਾ ਸੁੱਖਣਗੇ ਕਿ ਜੇ ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਤਾਂ ਫਲਾਣੀ ਸੇਵਾ ਕਰਾਂਗੇ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ, ‘‘ਆਪੁ ਗਵਾਇ ਸੇਵਾ ਕਰੇ; ਤਾ ਕਿਛੁ ਪਾਏ ਮਾਨੁ ਨਾਨਕ ! ਜਿਸ ਨੋ ਲਗਾ, ਤਿਸੁ ਮਿਲੈ; ਲਗਾ ਸੋ ਪਰਵਾਨੁ ’’ (ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ/ਮਹਲਾ /੪੭੪) ਜਾਂ ‘‘ਗੁਰ ਕੈ ਗ੍ਰਿਹਿ (ਵਿਖੇ); ਸੇਵਕੁ ਜੋ ਰਹੈ ਗੁਰ ਕੀ ਆਗਿਆ; ਮਨ ਮਹਿ ਸਹੈ ਆਪਸ ਕਉ ਕਰਿ ਕਛੁ ਜਨਾਵੈ ਹਰਿ ਹਰਿ ਨਾਮੁ; ਰਿਦੈ ਸਦ ਧਿਆਵੈ ਮਨੁ ਬੇਚੈ; ਸਤਿਗੁਰ ਕੈ ਪਾਸਿ ਤਿਸੁ ਸੇਵਕ ਕੇ ਕਾਰਜ ਰਾਸਿ ਸੇਵਾ ਕਰਤ; ਹੋਇ ਨਿਹਕਾਮੀ ਤਿਸ ਕਉ ਹੋਤ; ਪਰਾਪਤਿ ਸੁਆਮੀ ਅਪਨੀ ਕ੍ਰਿਪਾ; ਜਿਸੁ ਆਪਿ ਕਰੇਇ ਨਾਨਕ  ! ਸੋ ਸੇਵਕੁ (ਹੀ); ਗੁਰ ਕੀ ਮਤਿ ਲੇਇ ’’ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ /੨੮੭)

ਨਿਰਸੁਆਥ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹੀ ਸੇਵਕ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਐਸੇ ਸੇਵਕ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਨਾਨਕ ! ਸੇਵਕੁ ਸੋਈ ਆਖੀਐ; ਜੋ ਸਿਰੁ ਧਰੇ ਉਤਾਰਿ ਸਤਿਗੁਰ ਕਾ ਭਾਣਾ ਮੰਨਿ ਲਏ; ਸਬਦੁ ਰਖੈ ਉਰ ਧਾਰਿ ’’ (ਮਹਲਾ /੧੨੪੭)

ਮਨ ਇੱਛਤ ਫਲ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੇਵਾ ਕਰਦਿਆਂ-ਕਰਦਿਆਂ ਹਉਮੈ ਨਾਸ ਹੋ ਜਾਏ। ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਸਲੋਕ ਦੀਆਂ ਅਗਲੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ, ‘‘ਬੰਧਨ ਤੋੜੈ, ਮੁਕਤਿ ਹੋਇ; ਸਚੇ ਰਹੈ ਸਮਾਇ ਇਸੁ ਜਗ ਮਹਿ ਨਾਮੁ ਅਲਭੁ ਹੈ; ਗੁਰਮੁਖਿ ਵਸੈ ਮਨਿ ਆਇ ’’ (ਮਹਲਾ /੬੪੪) ਭਾਵ ਚਿੱਤ ਲਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੇਵਾ ਬੰਧਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਹੈ, ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸੱਚੇ ਹਰੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦੁਰਲੱਭ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ’ਚ ਵੱਸਦਾ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੇ ਭੀ ਬੰਧਨ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਪਾਸ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਸਤਿਗੁਰੁ, ਸਿਖ ਕੀ ਕਰੈ ਪ੍ਰਤਿਪਾਲ ਸੇਵਕ ਕਉ ਗੁਰੁ ਸਦਾ ਦਇਆਲ ਸਿਖ ਕੀ ਗੁਰੁ; ਦੁਰਮਤਿ ਮਲੁ ਹਿਰੈ ਗੁਰ ਬਚਨੀ; ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਉਚਰੈ ਸਤਿਗੁਰੁ; ਸਿਖ ਕੇ ਬੰਧਨ ਕਾਟੈ ਗੁਰ ਕਾ ਸਿਖੁ; ਬਿਕਾਰ ਤੇ ਹਾਟੈ ਸਤਿਗੁਰੁ ਸਿਖ ਕਉ ਨਾਮ ਧਨੁ ਦੇਇ ਗੁਰ ਕਾ ਸਿਖੁ; ਵਡਭਾਗੀ ਹੇ ਸਤਿਗੁਰੁ; ਸਿਖ ਕਾ ਹਲਤੁ ਪਲਤੁ ਸਵਾਰੈ ਨਾਨਕ  ! ਸਤਿਗੁਰੁ ਸਿਖ ਕਉ ਜੀਅ ਨਾਲਿ ਸਮਾਰੈ ’’ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ /੨੮੬)

ਗੁਰੂ ਜੀ ਰਾਹੀਂ ਨਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਨਾਲ਼ ਅਹ ਅਲੱਭ ਨਾਮ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਈਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਇਹੁ ਭੋਜਨੁ ਅਲਭੁ ਹੈ ਸੰਤਹੁ ! ਲਭੈ ਗੁਰ ਵੀਚਾਰਿ ’’ (ਮਹਲਾ /੬੪੫)

 ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ (ਜ਼ਿੰਦਗੀਨਾਮਾ) ਵਿੱਚ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਉਪਮਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਮਝਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਮਹਾਨ ਹਨ ਉਹ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ, ਜਿਸ ਨੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਹਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਬਖ਼ਸੀ। ਧੰਨਤਾਯੋਗ ਹਨ ਉਹ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਮਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੰਧਨ ਕੱਟੇ ਦਿੱਤੇ, ‘‘ ਜ਼ਹੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕਿ ਦਿਲ ਰਾ ਸ਼ੌਕ ਦਾਦ ਜ਼ਹੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕਿ ਬੰਦਿ ਦਿਲ ਕੁਸ਼ਾਦ੪੩੨’’

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਸਤਿਗੁਰੁ ਬੰਦੀਛੋੜੁ ਹੈ; ਜੀਵਣ ਮੁਕਤਿ ਕਰੈ ਓਡੀਣਾ ਗੁਰਮੁਖਿ ਮਨ ਅਪਤੀਜੁ ਪਤੀਣਾ ੨੦’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੨੬ ਪਉੜੀ ੨੦)

ਬੇਸ਼ੱਕ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਗਿਆਸੂ ਦੇ ਬੰਧਨ ਤੋੜ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸੇਵਾ ਦਾ ਫਲ਼ ਆਪ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਐਸੇ ਗੁਰਮੁਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਨਿਮਰਤਾ ਭਾਵ ਵਿਅਕਤ ਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਸਲ਼ੋਕ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਪਦੇ ’ਚ ਦਰਜ ਹੈ, ‘‘ਨਾਨਕ  ! ਜੋ ਗੁਰੁ ਸੇਵਹਿ ਆਪਣਾ; ਹਉ ਤਿਨ ਬਲਿਹਾਰੈ ਜਾਉ ’’ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਂ ਸਦਕੇ ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਸਤਿਗੁਰ ਦੀ ਦੱਸੀ ਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਬਚਨ ਹਨ ਕਿ ‘‘ਸਤਿਗੁਰੂ ਫੁਰਮਾਇਆ; ਕਾਰੀ ਏਹ ਕਰੇਹੁ ਗੁਰੂ ਦੁਆਰੈ ਹੋਇ ਕੈ; ਸਾਹਿਬੁ ਸੰਮਾਲੇਹੁ ਸਾਹਿਬੁ ਸਦਾ ਹਜੂਰਿ ਹੈ; ਭਰਮੈ ਕੇ ਛਉੜ ਕਟਿ ਕੈ; ਅੰਤਰਿ ਜੋਤਿ ਧਰੇਹੁ ਹਰਿ ਕਾ ਨਾਮੁ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਹੈ; ਦਾਰੂ ਏਹੁ ਲਾਏਹੁ ਸਤਿਗੁਰ ਕਾ ਭਾਣਾ ਚਿਤਿ () ਰਖਹੁ; ਸੰਜਮੁ ਸਚਾ ਨੇਹੁ ਨਾਨਕ  ! ਐਥੈ ਸੁਖੈ ਅੰਦਰਿ ਰਖਸੀ; ਅਗੈ ਹਰਿ ਸਿਉ ਕੇਲ ਕਰੇਹੁ ’’ (ਮਹਲਾ /੫੫੪)

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਤਲਾਕ

0

ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਤਲਾਕ

ਮਨਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਬਾਜ-ਮੋ: 9530744177

ਸ਼ਬਦ-ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਪੰਥ ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ‘ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ’ ਅੰਦਰ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਤਲਾਕ ਬਾਬਤ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅੰਦਰ ਤਲਾਕ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਧਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਮੋਢੀਆਂ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕਰ ਕੇ ਪਾਵਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਤਲਾਕ ਸਬੰਧੀ ਕੋਈ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਰਜ ਨਾ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਸ਼ੰਕਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗੁਰ-ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅੰਦਰ ਵੀ ਤਲਾਕ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਤਲਾਕ ਦੀ ਕੁਰੀਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸਗੋਂ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਸਮੇਟਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਸਿੱਖ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਨਿਭਾਉਣ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਅਨੇਕ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿੱਖ ਦਾ ਭਲਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਕਰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ, ਜੋ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੋਵੇ। ਹਰੇਕ ਸਿੱਖ ਦੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਲਈ ਪਿਆਰ-ਸਤਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਦਾ ਭੈਅ ਹੋਣਾ ਵੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣਾ ਸਿੱਖ ਦਾ ਪਰਮ ਕਰਤੱਵ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬੇਮੁਖ ਹੋ ਕੇ ਸਿੱਖ; ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਖੁਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ :

ਹਉਮੈ ਕਰਤਾ ਜਗੁ ਮੁਆ; ਗੁਰ ਬਿਨੁ ਘੋਰ ਅੰਧਾਰੁ (ਮਹਲਾ /੩੪)

ਲਖ ਚਉਰਾਸੀਹ ਫਿਰਦੇ ਰਹੇ; ਬਿਨੁ ਸਤਿਗੁਰ ਮੁਕਤਿ ਹੋਈ (ਮਹਲਾ /੭੦)

ਬਿਨੁ ਗੁਰ ਮੂੜ ਭਏ ਹੈ ਮਨਮੁਖ; ਤੇ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਨਿਤ ਫਾਥਾ (ਮਹਲਾ /੬੯੬)

ਜਿਨਾ ਸਤਿਗੁਰੁ ਪੁਰਖੁ ਸੇਵਿਓ; ਸਬਦਿ ਕੀਤੋ ਵੀਚਾਰੁ ਓਇ ਮਾਣਸ ਜੂਨਿ ਆਖੀਅਨਿ; ਪਸੂ ਢੋਰ ਗਾਵਾਰ

(ਮਹਲਾ /੧੪੧੮)

ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅੰਦਰ ‘ਅਨੰਦ ਸੰਸਕਾਰ’ ਰਾਹੀਂ ਵਿਆਹ ਦੀ ਰਸਮ ਪਾਵਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਨੰਦ ਦੇ ਅਰਥ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰੇ ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਨ। ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ- ਅਧਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਜਾਂ ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ (ਆਤਮਿਕ ਅਡੋਲਤਾ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ) ਹੈ। ਸਹਿਜ ਸੁਭਾਅ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਜੋ ਧੀਰਜ, ਸਬਰ-ਸੰਤੋਖ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤ-ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋਵੇ (ਧਰਮ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਸਹਿਜ ਗੁਣ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ)। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਹਿਜ ਦਾ ਗੁਣ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ ਭਾਵ ਆਤਮਿਕ ਅਡੋਲਤਾ ਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਾਲ਼ੀ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ ਹੈ।

ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸਮੇਂ ਇਹ ਉਪਦੇਸ਼ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਸਹਿਜ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਨ ਵੱਲ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਵਧਣਾ ਹੈ। ਲਾਵਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਤਹਿਤ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਦਰਜ ਹੈ, ‘‘ਸਹਜ ਅਨੰਦੁ ਹੋਆ ਵਡਭਾਗੀ; ਮਨਿ () ਹਰਿ ਹਰਿ ਮੀਠਾ ਲਾਇਆ (ਮਹਲਾ /੭੭੪) ਅਤੇ ‘‘ਹਰਿ ਚਉਥੜੀ ਲਾਵ ਮਨਿ () ਸਹਜੁ ਭਇਆ; ਹਰਿ ਪਾਇਆ ਬਲਿ ਰਾਮ ਜੀਉ ’’ (ਮਹਲਾ /੭੭੪)

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ; ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜਾਗਤਿ-ਜੋਤਿ ਸ਼ਬਦ-ਗੁਰੂ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਹਜ਼ੂਰੀ ਅੰਦਰ ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਆਖਰੀ ਸਾਹ ਤੀਕ ਨਿਭਾਉਣ ਦਾ ਵਚਨ ਕਰਨਾ। ਇਸੇ ਲਈ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੱਤ (ਅਕਲ, ਬੁੱਧੀ) ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਪੁਰਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੱਤ (ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ) ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਲਾਵਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਦਿਆਂ ਪਰਵਾਰਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਨਿਰਬਾਹ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਾਂਝਾ ਜੀਵਨ ਉਦੇਸ਼ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਦਾਇਰੇ ਅੰਦਰ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਹਜ਼ੂਰੀ ਅੰਦਰ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਧਾਰਮਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਬੇਈਮਾਨੀ, ਝੂਠ, ਫਰੇਬ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣਾ; ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਵੀ ਸਿੱਖ ਲਈ ਪਾਪ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਸਿੱਖ ਇਹ ਪਾਪ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਕਹਿਰ ਤੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬਚਾਅ ਸਕਦਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਜੇ ਕੋ ਗੁਰ ਤੇ ਵੇਮੁਖੁ ਹੋਵੈ; ਬਿਨੁ ਸਤਿਗੁਰ ਮੁਕਤਿ ਪਾਵੈ   ਪਾਵੈ ਮੁਕਤਿ ਹੋਰ ਥੈ ਕੋਈ; ਪੁਛਹੁ ਬਿਬੇਕੀਆ ਜਾਏ   ਅਨੇਕ ਜੂਨੀ ਭਰਮਿ ਆਵੈ; ਵਿਣੁ ਸਤਿਗੁਰ ਮੁਕਤਿ ਪਾਏ .. ੨੨’’ (ਅਨੰਦ/ਮਹਲਾ /੯੨੦)

ਤਲਾਕ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉਦੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਆਪੋ-ਆਪਣੀ ਮੱਤ ਜਾਂ ਬੁੱਧੀ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲੋਂ ਉੱਚਾ ਸਮਝਣ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਆਪਸੀ-ਸਮਝ ਅਤੇ ਸਹਿਮਤੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ; ਤਲਾਕ ਹੋਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸਮੇਂ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਇਹ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਵਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਵ ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਊਣੀ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣ ਦੀਆਂ ਉੱਤਮ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਰਜ ਹਨ, ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਸਦੀਵ-ਕਾਲ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਕ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮਨੋਰਥ ਇੱਕ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਇੱਕ ਹੋਵੇਗੀ, ਜੀਵਨ ਜਿਊਂਦਿਆਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ ਇੱਕ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੌਰਾਨ ਹਰੇਕ ਫ਼ੈਸਲਾ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ਉੱਪਰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਵਿਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦਰਮਿਆਨ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅਸਹਿਮਤੀ ਜਾਂ ਝਗੜਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਦੋ ਤੋਂ ‘ਇੱਕ’ ਭਾਵ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ, ‘‘ਧਨ ਪਿਰੁ ਏਹਿ ਆਖੀਅਨਿ; ਬਹਨਿ ਇਕਠੇ ਹੋਇ   ਏਕ ਜੋਤਿ ਦੁਇ ਮੂਰਤੀ; ਧਨ ਪਿਰੁ ਕਹੀਐ ਸੋਇ ’’ (ਮਹਲਾ /੭੮੮)

ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਤਲਾਕ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਆਮ ਵਰਤਾਰਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਾਮੂਲੀ ਰਸਮ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ਹੈ। ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਦਰਾੜ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਪੀੜਾ ਵੱਲ ਧੱਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਨਾਲ ਆਪਸੀ ਸਮਝ ਨਾ ਬਣਨ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗ਼ਲਤੀ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਗ਼ਲਤੀ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ; ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁਭਾਅ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਵਿਆਹੁਤਾ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੀਆਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਤੇ ਸੁਧਾਰਨਾ ਮੁੱਖ ਲੋੜ ਹੈ। ਇੱਕ ਗ਼ਲਤੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਮਗਰੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਸੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਢਾਅ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕਰਨਾ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਰਿਸ਼ਤੇ ਅੰਦਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਮੁੱਕਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਕ-ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਭੱਦੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਅਤੇ ਤਾਹਨੇ-ਮਿਹਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਗਾਲੀ-ਗਲੋਚ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਗੱਲ ਮਾਰ-ਕੁੱਟ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਤਲਾਕ ਜਿੱਥੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਉੱਪਰ ਨਾਕਾਰਾਤਮਿਕ ਅਸਰ ਛੱਡਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਉੱਪਰ ਵੀ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਤਲਾਕ ਉਪਰੰਤ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਭਾਵਨਾਤਮਿਕ ਚਿੰਤਾਵਾਂ, ਸੋਗ, ਗੁੱਸਾ, ਉਦਾਸੀ ਤੇ ਇਕੱਲਾਪਣ ਆਦਿ ਸਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਮਾਨਸਿਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਗੁਆਉਣ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਕਈ ਬੱਚਿਆਂ ਅੰਦਰ ਸਦਾ ਲਈ ਨਿਰਾਸ਼ਾਵਾਦੀ ਸੋਚ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਮਾਜ ਲਈ ਬੇਹੱਦ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਮੱਦੇ ਨਜ਼ਰ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਵਾਰ ਲਈ ਤਲਾਕ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਕਰਨਾ ਬੇਹੱਦ ਔਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਤਲਾਕ ਮਗਰੋਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਇਸਤਰੀ ਲਈ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ। ਅਨੇਕਾਂ ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਾਲਾਤਾਂ ਕਾਰਨ ਮਾਨਸਿਕ ਤਣਾਅ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਈ ਸਿੱਖ ਇਸਤਰੀ, ਕਿਸੇ ਗ਼ੈਰ-ਸਿੱਖ ਮਰਦ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਕੇਸ ਵੀ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਏ ਹਨ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਸਫਲ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਪੰਜਾਬ (ਭਾਰਤ) ਦੇ ਸਿੱਖ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਮਰਦਾਂ ਦੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਜਾਂ ਘੱਟ ਪੜ੍ਹਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਨਜ਼ਰਅੰਦਾਜ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਰੰਤੂ ਕੁਝ ਸਿੱਖ ਮਰਦਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੇਵਲ ਵਿਦੇਸ਼ ਜਾਣ ਲਈ ਵਿਆਹ ਦੀ ਆੜ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਧੋਖੇ ਜਾਂ ਹੋਰ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੋਏ ਤਲਾਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਦੇ ਹੋਏ ਦੁੱਖਦਾਈ ਤਲਾਕਾਂ ਅਤੇ ਬਣੇ ਤਰਸਯੋਗ ਹਾਲਾਤਾਂ ਕਾਰਨ ਕਈ ਸਿੱਖ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਮਜ਼ਬੂਰੀ-ਵੱਸ ਆਪਣੀਆਂ ਧੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਤਰ-ਧਰਮ ਵਿਆਹ ਭਾਵ ਗ਼ੈਰ ਸਿੱਖ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਲਈ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ।

ਅਜਿਹੇ ਗੰਭੀਰ ਹਾਲਾਤ ਜਿੱਥੇ ਪੀੜ੍ਹਤ ਸਿੱਖ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਧਰਮ ਤੋਂ ਬੇਮੁਖ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਘਟਣ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਕਿਸੇ ਗ਼ੈਰ ਸਿੱਖ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ 2 ਤੋਂ 3 ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਅਬਾਦੀ ਘਟਣ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਸਮੁੱਚੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਲਈ ਡੂੰਘੀ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕੌਮੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਜਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਕਈ ਸਿੱਖ ਮਰਦਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਿੱਖ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਧੋਖਾ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਈਆਂ। ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਮਰਦ ਜਾਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਕਦਾਚਿਤ ਇਹ ਨਾ ਸਮਝਣ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਮਾੜੇ ਕਰਮਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣਾ ਪਾਵਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਮਾੜੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ਼ ਭੋਗਣ ਸਬੰਧੀ ਭੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਦਰਜ ਹੈ, ‘‘ਦਦੈ, ਦੋਸੁ ਦੇਊ ਕਿਸੈ; ਦੋਸੁ ਕਰੰਮਾ ਆਪਣਿਆ   ਜੋ ਮੈ ਕੀਆ, ਸੋ ਮੈ ਪਾਇਆ; ਦੋਸੁ ਦੀਜੈ ਅਵਰ ਜਨਾ ੨੧’’ (ਪਟੀ/ਮਹਲਾ /੪੩੩)

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਝ ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਰਨ ਵੀ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਕਟ ਦਾ ਡਰ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਤਲਾਕ ਦੀ ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਵੈ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣਾ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਬਹੁਪੱਖੀ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇੱਥੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰਨਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸਵੈ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੇ ਇਸਤਰੀ ਅੰਦਰੋਂ ਸਹਿਜਤਾ ਦਾ ਗੁਣ ਖ਼ਤਮ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੇ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਕੱਦ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਤਲਾਕ ਲਈ ਕਾਹਲ ਕਰਨ ਤੋਂ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਨ ਹਿਤ ਵਿਚਾਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਮਰਦ ਕਮਾਉਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਘਰ ਦਾ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਦੀ ਸੀ। ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਇਸਤਰੀ ਵਿਦਿਅਕ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਉਹ ਵੀ ਕਮਾਊ ਮਰਦ ਵਾਂਗ ਕਮਾਊ ਇਸਤਰੀ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਘਰ ਦੇ ਖਰਚਿਆਂ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਕਈ ਮਰਦ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਹੱਥ ਵਟਾਉਣ ਤੋਂ ਪਾਸਾ ਵੱਟਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮਰਦ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੱਤਕ ਜਾਂ ਇੱਜ਼ਤ ਉੱਪਰ ਵਾਰ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹਨ (ਜੋ ਮਰਦ-ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਹੈ)। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸਤਰੀ ਇਹ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਮਾਈ ਕਰਨ ਬਦਲੇ ਉਹ ਇੱਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਜੋ ਮਰਦ ਨੂੰ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਰਹੀ ਹੈ (ਜੋ ਵਾਜਬ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ)। ਅਜਿਹੇ ਝਗੜੇ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਦਾ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਮਾਊ ਮਰਦ ਵਾਂਗ ਘਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇੱਜ਼ਤ ਨਾ ਮਿਲਣਾ; ਇੱਕ ਸਦਮੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਤਲਾਕ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਬਲਦੀ ਵਿਚ ਤੇਲ ਪਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸੋ ਇਹ ਵਰਤਾਰਾ ਸਪਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਨਾਲ ਜਾ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਰਦ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਅੱਜ ਵੀ ਉਵੇਂ ਹੀ ਕਾਇਮ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਜਿਹੀ ਸੋਚ ਦਾ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖੰਡਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਹੱਕ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਪਾਵਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਦਰਜ ਕਰਕੇ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਸਦੀਵ ਕਾਲ ਲਈ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਸੋ ਕਿਉ ਮੰਦਾ ਆਖੀਐ  ? ਜਿਤੁ ਜੰਮਹਿ ਰਾਜਾਨ ’’ (ਮਹਲਾ /੪੭੩) ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਵਾਹਦ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅੰਦਰ ਇਸਤਰੀ ਨੂੰ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਮੁਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਵਨ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਤਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਬਦਲਣ। ਇਸ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਪਰਵਾਰਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅੰਦਰ ਸੁੱਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਰਤੇਗੀ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੱਖ-ਮਰਦ ਕਿਰਦਾਰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਬਾਤਾਂ ਪਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਵਿਆਹੁਤਾ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਲਈ ਆਪਸੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਫਰਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿਚ ਸਹਿਜਤਾ ਦਾ ਗੁਣ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਸਹਿਜਤਾ ਦਾ ਗੁਣ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਲਈ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਹਿਜਤਾ ਸਿਆਣਪ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਹਲੀ ਵਿਚ ਗ਼ਲਤ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਭਗਤੀ ਮਾਰਗ ਉੱਪਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅੰਦਰ ਸਹਿਜਤਾ ਦਾ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਸਹਿਜਤਾ ਦੇ ਗੁਣ ਸਦਕਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਨੰਦਮਈ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ‘‘ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵਿਐ ਸਹਜੁ ਊਪਜੈ; ਹਉਮੈ ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਮਾਰਿ   ਹਰਿ ਗੁਣਦਾਤਾ ਸਦ ਮਨਿ ਵਸੈ; ਸਚੁ ਰਖਿਆ ਉਰ ਧਾਰਿ   ਪ੍ਰਭੁ ਮੇਰਾ ਸਦਾ ਨਿਰਮਲਾ; ਮਨਿ+ਨਿਰਮਲਿ (ਨਾਲ਼) ਪਾਇਆ ਜਾਇ   ਨਾਮੁ ਨਿਧਾਨੁ ਹਰਿ ਮਨਿ ਵਸੈ; ਹਉਮੈ ਦੁਖੁ ਸਭੁ ਜਾਇ ’’ (ਮਹਲਾ /੬੫)

ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਕੁਆਰੇ/ਕੁਆਰੀ ਦਾ ਕਿਸੇ ਵਿਧਵਾ/ਤਲਾਕਸ਼ੁਦਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋਣ ਨੂੰ ਮਾੜੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਉਲ਼ਟ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵੱਲ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਧਰਮ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਸਤੀ ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਿਧਵਾ ਨੂੰ ਦੂਸਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖ ਨੌਜੁਆਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਉੱਪਰ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦਿਆਂ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਸਮੇਂ ਵਿਧਵਾ/ਤਲਾਕਸ਼ੁਦਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਚਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਧਵਾ/ਤਲਾਕਸ਼ੁਦਾ ਮਰਦ ਜਾਂ ਇਸਤਰੀ, ਜੋ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਗੁਆਉਣ ਦਾ ਦੁੱਖ ਝੱਲ ਚੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਸਮਝ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਲਈ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਇੱਕ ਸਾਂਝੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਧਿਆਤਮਕ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਜੇਕਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ-ਸਾਥੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਕੋਈ ਵੀ ਇਨਸਾਨ ਸਰਬ ਕਲਾ ਸੰਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰੰਤੂ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਆਪਸੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿਆਹੁਤਾ ਰਿਸ਼ਤੇ ਨੂੰ ਸਰਬ ਕਲਾ ਸੰਪੂਰਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਲੋੜ ਬਰਾਬਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਮੁੱਢਲੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨਾ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਜਾਂ ਕੰਮ ਆਪਸੀ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਪਸੰਦ-ਨਾਪਸੰਦ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਤੁਹਾਡੇ ਵਾਂਗ ਤੇਜ਼ ਦਿਮਾਗ਼ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਜਲਦੀ ਸਮਝ ਨਾ ਆਉਂਦੀ ਹੋਵੇ, ਅਜਿਹੇ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸਮਝਾਓ। ਕਦੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਤੀਜੇ ਇਨਸਾਨ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਬਹਿਸ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ, ਬਲਕਿ ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੀ ਗੱਲ ਘਰ ਤੀਕ ਸੀਮਤ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਯਾਦ ਰੱਖੋ ਕਿ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪਰਵਾਰ ਅੰਦਰ ਸੁੱਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਪਰਵਾਰਕ ਸੁੱਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ; ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਭਗਤੀ ਮਾਰਗ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਰੋੜਾ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਪਰੋਕਤ ਨਿਯਮ ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਿੱਖੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੀ ਹਨ। ਸਿੱਖੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ, ਨਿਮਰਤਾ, ਸਹਿਜਤਾ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਦਿਆਲਤਾ, ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਜੀਵਨ ਵਾਲੇ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਰਾਇ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਪਰਵਾਰ ਅੰਦਰ ਸੁੱਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾ ਲੈਣ ਤਾਂ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਔਖੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਹਿਜੇ ਪਾਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।

ਤਲਾਕ ਦੀ ਕੁਰੀਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ, ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖ ਮਰਦਾਂ-ਇਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅਹਿਮ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਉੱਚ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਸ ਕੁਰੀਤੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ, ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਲਈ ਅਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਨੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਉਸੇ ਨਾਲ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਸਹਿਤ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਿੱਖ ਦਾ ਵਿਆਹ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਰਾਹੀਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਜੋਂ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੇਕਰ ਰਿਸ਼ਤਾ ਜੋੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਤਰੀ ਜਾਂ ਮਰਦ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਹਲਾ (ਜੋ ਗੱਲ ਗੁਰਮਤਿ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੋਵੇ, ਨਸ਼ਾ, ਚੋਰੀ, ਬੇਈਮਾਨੀ, ਬਦ-ਇਖ਼ਲਾਕੀ ਵਾਲਾ ਕਿਰਦਾਰ ਆਦਿ) ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਗੁਰਸਿੱਖ ਇਸਤਰੀ ਜਾਂ ਮਰਦ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਉੱਪਰ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਉਤਰਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ਸੰਸਕਾਰ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਮਨਮੁਖਾਂ ਜਾਂ ਧੋਖੇਬਾਜ਼ਾਂ ਲਈ। ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਗ਼ੈਰ ਮਰਦ ਜਾਂ ਗ਼ੈਰ ਇਸਤਰੀ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਘਰੇਲੂ ਹਿੰਸਾ ਜਾਂ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਧੋਖੇ ਵਾਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰੂ ਹੁਕਮ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਜਿਕਰਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਵਿਧਵਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੁਬਾਰਾ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੌਤ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਦੂਜੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਰੁਕਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਮੱਦੇ ਨਜ਼ਰ ਪੰਥ ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ‘ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ’ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ‘ਜਿਸ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਭਰਤਾ ਕਾਲ ਵੱਸ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਉਹ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਯੋਗ ਵਰ ਦੇਖ ਕੇ ਪੁਨਰ ਸੰਜੋਗ ਕਰ ਲਵੇ। ਸਿੱਖ ਦੀ ਇਸਤਰੀ ਮਰ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਲਈ ਭੀ ਇਹੋ ਹੁਕਮ ਹੈ।’

ਅੰਤ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਹੈ ਕਿ ‘ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ’ ਦੇ ਪੰਨਾ 22 ਉੱਪਰ ਦਰਜ ‘ਅਨੰਦ ਸੰਸਕਾਰ’ ਦੀਆਂ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਕੀਤੇ ਜਾਣ। ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸਮੇਂ ਜੇਕਰ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਰੋਧੀ ਕਰਮਕਾਂਡ ਜਾਂ ਮਨਮਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਵਿਆਹੁਤਾ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਤੇ ਸਫਲ ਹੋਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਤਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ। ਅੱਜ ਸਮੁੱਚੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੂੰ ਮੰਥਨ ਕਰਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾ ਕੇ ਤਲਾਕ ਦੀ ਕੁਰੀਤੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।

ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿਹਾੜਾ (‘ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ੧’ ਜਾਂ ‘ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ੧’)

0

ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿਹਾੜਾ

‘ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ੧’ ਜਾਂ ‘ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ੧’

ਸਰਵਜੀਤ ਸਿੰਘ ਸੈਕਰਾਮੈਂਟੋ

ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀਆਂ ਵੀ ਦੋ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਹੈ ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ਏਕਮ, ੫ ਵੈਸਾਖ, ਸੰਮਤ ੧੫੬੧ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਹੈ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ਏਕਮ, ੨੦ ਵੈਸਾਖ, ਸੰਮਤ ੧੫੬੧ ਬਿਕ੍ਰਮੀ।  ਗੋਰਿਆਂ ਦੇ ਰਾਜ ਵੇਲੇ, ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਲਿਖਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਪਿਆ ਤਾਂ ਇਹ 31 ਮਾਰਚ 1504 ਈ: ਅਤੇ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1504 (ਜੂਲੀਅਨ) ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ’ਚ 15 ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ। ਆਓ, ਵੇਖੀਏ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ’ਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਸਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਵੈੱਬ ਸਾਈਟ ਉੱਪਰ ਇਹ ਤਾਰੀਖ਼ ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ੧, ੫ ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੫੬੧ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਦਰਜ ਹੈ, “Sri Guru Angad Dev ji (Bhai Lahna ji) was born in village named Saria Naga (Matte Di Saria) district Muktsar (Punjab) on Vaisakh Vadi 1st (5 Vaisakh) Samvat 1561, March 31, 1504.” (sgpc.net)

ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਰਿਸਰਚ ਬੋਰਡ ਵੱਲੋਂ 1965 ਈ: ਵਿੱਚ ਛਾਪੀ ਗਈ ਡਾਇਰੀ ‘ਸਿੱਖ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਕੈਲੰਡਰ 1665-66’ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ‘੫ ਵੈਸਾਖ ੧੫੬੧ ਸੰਮਤ, 31 ਮਾਰਚ 1504 ਈ:’ ਦਰਜ ਹੈ।

ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੀ ਗਈ ‘ਖ਼ਾਲਸਾ ਡਾਇਰੀ 1975-76’ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼, ‘ਵਿਸਾਖ ਵਦੀ ੧, ਵਿਸਾਖ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟੇ ੫, ਸੰਮਤ ੧੫੬੧ ਬਿ:, 31 ਮਾਰਚ, ਸੰਨ 1504 ਈ: ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ’ ਦਰਜ ਹੈ।

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੀ ਗਈ ‘ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਡਾਇਰੀ 1991’ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਵਿਸਾਖ ਵਦੀ ੧, ਸੰਮਤ ੧੫੬੧ ਬਿ:/ 31 ਮਾਰਚ ਸੰਨ 1504 ਈ: ਹੀ ਦਰਜ ਹੈ।

‘ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਡਾਇਰੀ 1992’ ਵਿੱਚ ‘ਵਿਸਾਖ ਸੁਦੀ ੧, ਸੰਮਤ ੧੫੬੧ ਬਿ:, ਮੁਤਾਬਕ 31 ਮਾਰਚ ਸੰਨ 1504 ਈ:’ ਦਰਜ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ੧ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਇਹ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1504 ਈ: (ਜੂਲੀਅਨ) ਬਣਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜੇ 31 ਮਾਰਚ ਸੰਨ 1504 ਈ: ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ੧ (੫ ਵੈਸਾਖ) ਬਣਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਵਿਸਾਖ ਸੁਦੀ ੧’।

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੀ ਗਈ, ਪ੍ਰੋ. ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਭਾਗ 1’ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼, ‘ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ੧, ੫ ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੫੬੧ ਮੁਤਾਬਕ 31 ਮਾਰਚ ਸੰਨ 1504 ਈ:’ ਹੀ ਦਰਜ ਹੈ। (ਪੰਨਾ 114)

ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲਈ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਪੁਸਤਕ ‘ਗੁਰਮਤਿ ਗਿਆਨ ਦਰਜਾ ਪਹਿਲਾ’ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਇੰਦਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਗੋਗੋਆਣੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ 31 ਮਾਰਚ 1504 ਈ: ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਹੈ।

‘ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ (1469-1765)’ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿੰ: ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਡਾ: ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ ਜੀ (ਅਨੁਵਾਦਕ ਡਾ: ਭਗਤ ਸਿੰਘ) ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ‘ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 31 ਮਾਰਚ 1504 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ’।

ਡਾ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਿਲਗੀਰ ਭੀ 31 ਮਾਰਚ 1504 ਈ: ਲਿਖ ਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅਜੇ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਨਹੀਂ ਗਏ ਬਲਕਿ ਤਲਵੰਡੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਨ, ਤਕਰੀਬਨ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ 31 ਮਾਰਚ 1504 ਦੇ ਦਿਨ ਮੱਤੇ ਦੀ ਸਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ’। (ਪੰਨਾ 185)

ਗਿਆਨੀ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ‘ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ, ‘ਅੰਗਦ’ ਨਾਮ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਗੁਰੂ ਬਣੇ। ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਵਿਸਾਖ ਵਦੀ ੧ (ਪੰਜ ਵਿਸਾਖ) ੧੫੬੧ ਬਿ: (31 ਮਾਰਚ, 1504 ਈ:) ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਪਿੰਡ ‘ਮੱਤੇ ਦੀ ਸਰਾਏ’ ਵਿਚ ਹੋਇਆ’। (ਗੁਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦਸ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ, ਪੰਨਾ 65)

ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ‘੫ ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੫੬੧ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਚੰਦਰਮਾ ਦੀਆਂ ਥਿੱਤਾਂ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਉਸ ਦਿਨ ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ੧ ਸੀ, ਭਾਵ ਹਨੇਰਾ ਪੱਖ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਤੋਂ ਅਗਲਾ ਦਿਨ। ਈਸਵੀ ਸੰਨ 1504 ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਰਚ ਦੀ 31 ਤਾਰੀਖ਼’ (ਪੰਨਾ 12)

“Guru Angad was born at Matte di Sarae in Firozpur district on March 31, 1504” (Hari Ram Gupta, History of the Sikhs, Page 113)

ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਤਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ‘ਇਥੇ ਬਾਬਾ ਫੇਰੂ ਮੱਲ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਤੇ ਮਾਤਾ ਰਾਮੋ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹਰੀਏ ਕੇ ਮੱਤੇ ਕੀ ਸਰਾਂ 31 ਮਾਰਚ 1504 ਨੂੰ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਹੋਇਆ’। (ਕੁਦਰਤੀ ਨੂਰ, ਪੰਨਾ 12) ਨੋਟ : ਚੰਦਰ-ਸੂਰਜੀ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਕੈਲੰਡਰ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ੫ ਵੈਸਾਖ, ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ੧, ਸੰਮਤ ੧੫੬੧ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਬਣਦੀ ਹੈ।

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਮਾਰਚ 2003 ਈ: ਵਿੱਚ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਕੈਲੰਡਰ (੫੩੫ ਨਾ: ਸ਼ਾ:) ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਕੈਲੰਡਰ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਲਏ ਫੈਸਲੇ ਕਿ ‘ਤਿੱਥਾਂ ਨੂੰ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ’, ਮੁਤਾਬਕ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਾ ਅਸਲ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟਾ ੫ ਵੈਸਾਖ ਹੀ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਕੈਲੰਡਰ 7 ਸਾਲ (2003-2010) ਲਾਗੂ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਥ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜਾ ਹਰ ਸਾਲ ੫ ਵੈਸਾਖ (18 ਅਪ੍ਰੈਲ) ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਮਾਰਚ 2010 ਈ: ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਦੋ ਮੈਂਬਰੀ (ਕੈਲੰਡਰ ਵਿਗਾੜੂ) ਕਮੇਟੀ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਸੂਰਜੀ ਬਿਕ੍ਰਮੀ (ਦ੍ਰਿਕਗਿਣਤ ਸਿਧਾਂਤ) ਕੈਲੰਡਰ ਛਾਪਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕੈਲੰਡਰ ਦਾ ਆਰੰਭ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਹਰ ਸਾਲ ਸੂਰਜੀ ਤਾਰੀਖ਼ ੧ ਚੇਤ ਤੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਗੁਰ ਪੁਰਬਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ; ਚੰਦ ਦੇ ਕੈਲੰਡਰ (ਵਦੀ/ਸੁਦੀ) ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਰ ਸਾਲ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਾ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟਾ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੇਠ ਬਣਾਈ ਸਾਰਣੀ ’ਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ :-

ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦਵਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਵੈੱਬ ਸਾਈਟ, 1965 ਤੋਂ ਛਾਪੀਆਂ ਗਈ ਡਾਇਰੀਆਂ ਅਤੇ 2019 ਈ: ਵਿੱਚ ਛਾਪੀ ਗਈ ਕਿਤਾਬ (ਗੁਰਮਤਿ ਗਿਆਨ ਦਰਜਾ ਪਹਿਲਾ) ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ਏਕਮ, ੫ ਵੈਸਾਖ (31 ਮਾਰਚ) ਹੀ ਦਰਜ ਹੈ।

ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ਏਕਮ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਹੁਣ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ਏਕਮ ਕਿਉਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ? ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ਏਕਮ, ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ‘ਗੁਰਮਤਿ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ’ ਅਤੇ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦਰਪਣ’ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਦੋ ਮੈਂਬਰੀ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿਗਾੜੂ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਕੈਲੰਡਰ ’ਚ ਇਹ ਤਾਰੀਖ਼ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ’ਤੇ ਇਸ ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਲੀਲ ਨਾਲ ਸਹੀ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ‘ਗੁਰਮਤਿ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ’ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼, ‘੧੫੬੧ ਬਿ:, ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ਏਕਮ, ਦਿਨ ਸ਼ਨਿਚਰਵਾਰ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ 1504 ਈ:, ਨਛੱਤਰ ਭਰਣੀ’ ਦਰਜ ਹੈ। (ਪੰਨਾ 31)

ਆਪਾਂ ਉੱਪਰ ਵੇਖ ਆਏ ਹਾਂ ਕਿ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ਏਕਮ, ਸੰਮਤ ੧੫੬੧ ਬਿ: ਨੂੰ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ (ਜੂਲੀਅਨ) ਦਿਨ ਸੋਮਵਾਰ ਨਛੱਤਰ ਕ੍ਰਿਤਿਕਾ ਬਣਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਸ਼ਨਿਚਰਵਾਰ ਨਛੱਤਰ ਭਰਣੀ, 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਦਰਜ ਹੈ।  ਜੇ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ਮੰਗਲਵਾਰ ਅਤੇ ਨਛੱਤਰ ਮਘਾ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਭਰਣੀ। ਸੋ ‘ਗੁਰਮਤਿ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ’ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਦਰਜ ਤਿਥੀ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ਏਕਮ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ, ਨਾ ਦਿਨ ਸ਼ਨਿਚਰਵਾਰ ਸਹੀ ਹੈ, ਨਾ 23 ਅਪ੍ਰੈਲ ਸਹੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਨਛੱਤਰ ਭਰਣੀ ਸਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਕੈਲੰਡਰ ਸੋਧ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ, ਨਾ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਪਤਖ; ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਫਾਰਮੂਲਾ ਕਿ ਧੁੰਮੇ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ !

ਸਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ’ਤੇ ਪੁੱਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਤਾਰੀਖ਼ ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ਏਕਮ, ੫ ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੫੬੧ ਬਿ;, 31 ਮਾਰਚ 1504 ਈ: (ਜੂਲੀਅਨ) ਹੀ ਸਹੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਕੀ ਮਜ਼ਬੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਇਹ ਤਾਰੀਖ਼; ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਦਲੀਲ ਦੇ ਬਦਲ ਕੇ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ਏਕਮ, ੨੦ ਵੈਸਾਖ, 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1504 ਈ: (ਜੂਲੀਅਨ) ਮੰਨ ਲਈ ਗਈ। ਕੀ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੇਵਲ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਧੁੰਮੇ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੈ ? ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਹਰ ਸਾਲ ਸੂਰਜੀ ਕੈਲੰਡਰ ਛਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਮੁਤਾਬਕ ਹਰ ਸਾਲ, ਹਰ ਦਿਹਾੜਾ ਉਸੇ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟੇ ਨੂੰ ਹੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਵੈਸਾਖੀ ਹਰ ਸਾਲ ੧ ਵੈਸਾਖ ਨੂੰ ਹੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜਾ, ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ, ਡਾਇਰੀਆਂ ਅਤੇ ਵੈੱਬ ਸਾਈਟ ਉੱਪਰ ਦਰਜ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਸਾਲ ‘੫ ਵੈਸਾਖ’ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਅਵੱਗਿਆ ਹੋ ਜਾਣੀ ਹੈ ?

ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼

0

ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼

ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਠਿੰਡਾ

ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ 10 ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ’ਚੋ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲੀ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਸਾਂਭਣ ’ਚ ਰਹੀ ਬੇਧਿਆਨੀ ਕਾਰਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੇਖਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿਹਾੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ’ਚ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੁਰਾਤਨ ਲਿਖਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ’ਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਸਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸ: ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪੁਰੇਵਾਲ ਨੇ 10 ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ, ਗੁਰਗੱਦੀ ਪੁਰਬ ਅਤੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਦਿਵਸ ਦੇ 34 ਹਵਾਲਿਆਂ ’ਚ ਲਿਖੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਨੋਟ ਕਰ ਸਾਰਣੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਾਰਣੀ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਇਸ ਸਾਰਣੀ ’ਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟਾ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਨੇ (ਗੁਰੂ) ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਦਾ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟਾ ੨੧ ਹਾੜ, ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਸੰਮਤ ੧੬੫੨ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਦੂਸਰੀਆਂ ਪੱਧਤੀਆਂ ’ਚ ਲਿਖਦੇ ਸਮੇਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੰਤਰ ਹੈ।

੨੧ ਹਾੜ, ਸੰਮਤ ੧੬੫੨ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੈਲੰਡਰਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਕਨਵਰਸ਼ਨ ਟੇਬਲਾਂ ਨਾਲ ਦੂਸਰੀਆਂ ਪੱਧਤੀਆਂ ’ਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਿਆਂ ਹਾੜ ਵਦੀ ੭, ਸੰਮਤ ੧੬੫੨, 19 ਜੂਨ 1595 ਜੂਲੀਅਨ, ਦਿਨ ਮੰਗਲਵਾਰ, ਨਛੱਤਰ ਉੱਤਰਾਭਾਦਰਾਪਦ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਛੇ ਹਰਟਾਂ ਵਾਲਾ ਵੱਡਾ ਖੂਹ ਲਗਵਾਇਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨਗਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਛੇਹਰਟਾ ਪੈ ਗਿਆ।

ਬਾਲਕ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਹਾਲੇ 11 ਸਾਲ ਦੇ ਹੀ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਹੁਕਮ ਕਾਰਨ ਮਿਤੀ ੨ ਹਾੜ ਸੰਮਤ ੧੬੬੩/30 ਮਈ 1606 ਜੂਲੀਅਨ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸਹਾਦਤ ਦੇਣੀ ਪਈ। ਸ਼ਹਾਦਤ ਲਈ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿਤੀ ੨੮ ਜੇਠ ਸੰਮਤ ੧੬੬੩/25 ਮਈ 1606 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਆਦਿਕ ਮੁਖੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਅੱਜ ਤੋਂ ਬਾਲਕ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ’ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਣਗੇ। ਗੁਰਗੱਦੀ ’ਤੇ ਬੈਠਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਨਬਜ਼ ਪਹਿਚਾਨਦਿਆਂ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਅਤੇ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁਨ ਮੋੜ ਦੇਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਕੀਤਾ। ਹਾੜ ਵਦੀ ੫, ੧੮ ਹਾੜ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਸੰਮਤ ੧੬੬੩/15 ਜੂਨ 1606 ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ ਹੇਠ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਅਕਾਲ ਥੜ੍ਹੇ (ਜਿਸ ਥਾਂ ਅੱਜ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ) ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਈ। ਇਸੇ ਥੜ੍ਹਾ ਸਾਹਿਬ ’ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀਆਂ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਢਾਡੀ ਨੱਥੇ ਅਤੇ ਅਬਦੁੱਲੇ ਨੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਇਹ ਵਾਰ ਗਾਈ :

ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਬੱਧੀਆਂ, ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੀਰ ਦੀ।

ਇਕ ਅਜਮਤ ਦੀ, ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ, ਇੱਕ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀ।

ਹਿੰਮਤ ਸ਼ਾਹਾਂ ਕੋਟ ਗੜ੍ਹ, ਦਰਵਾਜਾ ਬਲਖ ਬਖੀਰ ਦੀ।

ਕਟਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੀਲ ਨੱਲ, ਮਾਰ ਦੁਸਟਾਂ ਕਰੇ ਤਗੀਰ ਦੀ।

ਪੱਗ ਤੇਰੀ, ਕੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ  !

ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਸੰਗੀਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਦਰਦਾਨ ਸਨ। ਜਿੱਥੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਰੂਹਾਨੀ ਕੀਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ’ਚ ਜੋਸ ਭਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਢਾਡੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਢੱਡ ਸਾਰੰਗੀ ਨਾਲ ਵਾਰਾਂ ਗਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਇਸੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਢਾਡੀ ਕਲਾ ਦਾ ਬਾਨੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਤਾਉਸ ਨਾਂ ਦਾ ਵਿਲੱਖਣ ਸਾਜ ਵੀ ਈਜਾਦ ਕਰਵਾਇਆ। ਇਸ ਮੌਕੇ ਗਠਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਧਰਮੀ ਫ਼ੌਜ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਨਸਲ ਦੇ ਘੋੜੇ ਤੇ ਹਥਿਆਰ ਭੇਟ ਕਰਨ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਵਿਖੇ ਰਾਜਸੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਾਮਲੇ ਨਜਿੱਠੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਬਲਵਾਨ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿਦਿਆ ਦੇ ਧਨੀ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਅਨਿਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਚਾਰ ਜੰਗਾਂ ਲੜੀਆਂ ਅਤੇ ਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਸੰਨ 1635 ’ਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ 14 ਸਾਲ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਤਿਆਗ ਮਲ ਵੱਲੋਂ ਵਾਹੀ ਤੇਗ ਦੇ ਜੌਹਰ ਵੇਖ ਕੇ ਗਦਗਦ ਹੁੰਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਚਨ ਕੀਤਾ, ‘ਇਹ ਅੱਜ ਤੋਂ ਤਿਆਗ ਮਲ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਹੈ।’

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਨਗਰ ਵਸਾਏ। ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ’ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪ ਨੇ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਮਸਜਿਦ ਭੀ ਬਣਵਾਈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਸੀਤ ਕਹਿ ਕੇ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ‘ਸੱਚੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ’ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ।

ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜਿੱਥੇ ਮਹਾਨ ਜਰਨੈਲ ਅਤੇ ਸੂਰਮੇ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੋਮਲ ਹਿਰਦੇ ਦੇ ਮਾਲਕ ਵੀ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਨਵੰਬਰ 1631 ’ਚ ਆਪਣਾ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਛੇਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਦੀ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗਣ। ਦਿਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਣਨ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਤੁਰੰਤ ਚੋਣਵੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਸਮੇਤ ਘੋੜੇ ’ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਕਸਬਾ ਰਮਦਾਸ ਲਈ ਰਵਾਨਾ ਹੋ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰਸਨ ਕਰਕੇ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨਿਹਾਲ ਹੋ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀਸ ਆਪਣੀ ਗੋਦੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨੇਤਰ ਪਾ ਕੇ 17 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਸੱਚਖੰਡ ਜਾ ਬਿਰਾਜੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਤਮ ਰਸਮਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਨਿਭਾਈਆਂ ਅਤੇ ਰਮਦਾਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਧ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ, ਜਿੱਥੇ ਹੁਣ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਭਾਇਮਾਨ ਹੈ।

48 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਧਿਕ ਚੇਤ ਸੁਦੀ ੫ (ਮਲਮਾਸ) ਬਿ: ਸੰਮਤ ੧੭੦੧, ੬ ਚੇਤ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਸੰਮਤ ੧੭੦੦/ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਜੂਲੀਅਨ ਨੂੰ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਆਪ ਜੀ ਬਾਰੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ :

ਪੰਜਿ ਪਿਆਲੇ ਪੰਜ ਪੀਰ; ਛਠਮੁ ਪੀਰੁ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ।

ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ; ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ।

ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆ; ਰੂਪੁ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ।

ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ; ਵਡ ਜੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ।

ਪੁਛਨਿ ਸਿਖ ਅਰਦਾਸਿ ਕਰਿ; ਛਿਅ ਮਹਲਾਂ ਤਕਿ ਦਰਸੁ ਨਿਹਾਰੀ।

ਅਗਮ ਅਗੋਚਰ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਬੋਲੇ ਮੁਖ ਤੇ ਸੁਣਹੁ ਸੰਸਾਰੀ।

ਕਲਿਜੁਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸੋਢੀਆਂ; ਨਿਹਚਲ ਨੀਵ ਉਸਾਰਿ ਖਲ੍ਹਾਰੀ।

ਜੁਗਿ ਜੁਗਿ ਸਤਿਗੁਰ ਧਰੇ ਅਵਤਾਰੀ।੪੮।

ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ’ਚ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ 34 ਹਵਾਲਿਆਂ ’ਚੋਂ ਨੋਟ ਕਰਕੇ ਬਣਾਈ ਉਕਤ ਸਾਰਣੀ ’ਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ 17 ਲੇਖਕਾਂ/ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਮਿਤੀ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟਿਆਂ ’ਚ ਲਿਖੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ੨੧ ਹਾੜ ਲਿਖੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ, ਡਾ: ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋ: ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਲਈ ਲਿਖੇ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਔਫ਼ੀਸ਼ਲ ਵੈੱਬ ਸਾਈਟ https://sgpc.net/ten-guru-sahibs/guru-hargobind-sahib/ ’ਤੇ ਤਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਪੱਧਤੀਆਂ ’ਚ ਲਿਖੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ੨੧ ਹਾੜ, ਹਾੜ ਵਦੀ ੭, ਸੰਮਤ ੧੬੫੨/19 ਜੂਨ 1595 ਜੂਲੀਅਨ, ਦਿਨ ਮੰਗਲਵਾਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਲੇਖ ’ਚ ਉਕਤ ਦਿੱਤੀ ਮਿਤੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜਨਮ ਮਿਤੀ ੨੧ ਹਾੜ ਸੰਮਤ ੧੬੫੨ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਹੈ; ਫਿਰ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਇਸ ਸਾਲ ਦੇ ਕੈਲੰਡਰ ਅਤੇ ਜੰਤਰੀ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਸੰਮਤ ੫੫੬; ਦੋਵਾਂ ’ਚ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ੯ ਹਾੜ/22 ਜੂਨ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਤਿੱਥ ਪੱਤ੍ਰਕਾ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਸੰਮਤ ੨੦੮੧ ’ਚੋਂ ੯ ਹਾੜ/22 ਜੂਨ ਦੀ ਤਿੱਥ ਵੇਖੀ ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ਜੇਠ ਸੁਦੀ ੧੫ ਭਾਵ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਰਣੀ ’ਚ ਵਿਖਾਏ ਗਏ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਵਾਲੇ ’ਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਇਹ ਤਿੱਥਾਂ/ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਕਿੱਥੋਂ ਲਈਆਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ’ਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਸਹੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਤਾਂ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਹੀ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਮੇਰੀ ਸਮਝ ਹੈ, ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਧੁੰਮਾ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਟਕਸਾਲ ਮੁਖੀ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਤ ਪੁਸਤਕ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦਰਸ਼ਨ/ਗੁਰਮਤਿ ਰਹਿਤ ਮਰਿਆਦਾ ਵਿੱਚੋਂ ਲਈ ਹੈ। ਇਸ ਪੁਸਤਕ ’ਚ ਇੰਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ‘ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਅਵਤਾਰ ਧਾਰਨ ਸੰਮਤ ੧੬੫੨, ਹਾੜ ਵਦੀ ਏਕਮ, ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਪੁੰਨਿਆ ਦੀ ਰਾਤ ਸੀ; 6 ਜੂਨ 1595 ਈ:, ਪੱਖ ਨਛੱਤ੍ਰ, ਸੰਗਰਾਂਦੀ ੨੧ ਹਾੜ’।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਜੇ ਤਿੱਥ ਹਾੜ ਵਦੀ ੧ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ੧੪ ਹਾੜ ਦਿਨ ਵੀਰਵਾਰ, ਨਛੱਤਰ ਪੂਰਵਾਖਾੜਾ, 12 ਜੂਨ ਸੀ। ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਹਾੜ ਵਦੀ ਏਕਮ ਲਿਖ ਕੇ ਅਖੀਰ ’ਤੇ ‘ਪੁੰਨਿਆ ਦੀ ਰਾਤ ਸੀ’ ਭੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਪੁੰਨਿਆ ਕਿਹੜੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸੀ ? ਜੇ ਜੇਠ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪੁੰਨਿਆ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ੧੩ ਹਾੜ, ਦਿਨ ਬੁੱਧਵਾਰ, ਮੂਲਾ ਨਛੱਤਰ, 11 ਜੂਨ ਸੀ ਤੇ ਜੇ ਹਾੜ ਦੀ ਪੁੰਨਿਆ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ੧੨ ਸਾਵਣ, ਦਿਨ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ, ਨਛੱਤਰ ਉੱਤਰਾਖਾੜਾ, 11 ਜੁਲਾਈ ਸੀ। ਸੋ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੀਆਂ ਉਕਤ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਸਵੱਟੀ ’ਤੇ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਉੱਤਰਦੀਆਂ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਹੋਵੇ ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਕਸਵੱਟੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦਰਸ਼ਨ ’ਚ ਹਾੜ ਵਦੀ ਏਕਮ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਹੀ ਸਹੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ। ਹਾੜ ਵਦੀ ੧ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰ ਪੁਰਬ ਇਸ ਸਾਰਣੀ ’ਚ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਸਾਲ ਬਦਲਵੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਇਸ ਸਾਲ ਹਾੜ ਵਦੀ ੧ ਕਸ਼ਯ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਪੁਰਬ ਜੇਠ ਸੁਦੀ ੧੫ ਮੁਤਾਬਕ ੯ ਹਾੜ/ 22 ਜੂਨ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਕੈਲੰਡਰ ’ਚ ਹਰ ਸਾਲ ਹੀ ੨੧ ਹਾੜ/5 ਜੁਲਾਈ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਪਾਠਕ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰਪੁਰਬ ਹਰ ਸਾਲ ੨੧ ਹਾੜ ਨੂੰ ਮਨਾਏ ਜਾਣ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਗੜੇਗਾ ਜਾਂ ਮੰਨੀ ਗਈ ਗ਼ਲਤ ਤਿਥੀ ਹਾੜ ਵਦੀ ੧ ਮੁਤਾਬਕ ਹਰ ਸਾਲ ਬਦਲਵੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਨਾ ਕੇ ਵਿਗੜ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਗੁਰਦੇਵ ਪਿਤਾ

0

ਗੁਰਦੇਵ ਪਿਤਾ

-ਰਮੇਸ਼ ਬੱਗਾ ਚੋਹਲਾ#1348/17/1 ਗਲੀ ਨੰ: 8 ਰਿਸ਼ੀ ਨਗਰ ਐਕਸਟੈਨਸ਼ਨ (ਲੁਧਿਆਣਾ) ਮੋਬ: 94631-32719

ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸੂਝਵਾਨ ਹਲਕਿਆਂ ਵਿਚ ਮਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦਾ ਦੂਜਾ ਰੂਪ ਕਹਿ ਕੇ ਸਤਿਕਾਰਿਆ ਅਤੇ ਪਿਆਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਹਿੱਤ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਪਰ ਇਸ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨੂੰ ਹੁਲਾਰਾ; ਬੱਚੇ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਤਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵੱਲੋਂ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੁਲਾਰਾ ਅਤੇ ਸਹਾਰਾ; ਉਸ ਮਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ।

ਆਪਣਿਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਸਹੀ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣੀ ਅਤੇ ਉਸ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਸਹੀ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਥਣ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਪਿਤਾ ਆਪਣਾ ਇਹ ਰੋਲ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਉਂਦਾ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਔਲਾਦ ਦੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦਾ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਰੋਲ ਦਾ ਨਿਭਾਅ, ਕਿਸੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਆਰਥਿਕਤਾ ਬਲਵਾਨ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਰੋਲ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਜੇਕਰ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾਲ-ਫੁਲਕੇ ਜੋਗੀ ਹੀ (ਭਾਵ ਕਮਜ਼ੋਰ) ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਰੋਲ ਵੀ ਬੁੱਤਾ-ਸਾਰ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।

ਖ਼ੈਰ ਆਰਥਿਕ-ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਤਬਾ ਚਾਹੇ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ ਹਰੇਕ ਪਿਤਾ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਭਲਾ ਸੋਚਦਾ ਅਤੇ ਲੋਚਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਔਲਾਦ ਉਸ ਤੋਂ ਵੀ ਚਾਰ ਕਦਮ ਅਗੇਰੇ ਜਾਵੇ। ਉਸ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਛੁਪੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਭੁੱਖ/ਦੁੱਖ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਿਤਾ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਬੁਰਕੀ/ਸੁੱਖ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਤੋਂ ਵਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਾਰਨੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਧੰਨ ਭਾਗ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਧੀਆਂ-ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ, ਉਸ ਲਈ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ-ਖੇੜਿਆਂ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਜਗ ’ਤੇ ਪੁੱਤ ਤਾਂ ਕਪੁੱਤ ਹੁੰਦੇ ਅਕਸਰ ਸੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੋਈ ਪਿਤਾ ਕੁਪਿਤਾ ਹੁੰਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸੁਣਾਈ/ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਿਤਾ ਆਪ ਤਾਂ ਕੰਡਿਆਲੀਆਂ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ ਵੀ ਤੁਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਧੀਆਂ-ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਕੰਡੇ ਚੁੱਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਕਮਾਈ ਅਤੇ ਭਲਾਈ ਸਦਕਾ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਸਦਾ ਮੌਜ (ਖ਼ਸ਼ੀ) ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਗਾਇਕ ਨੇ ਇਹ ਬੋਲ ਕਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਸੱਚ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨੇੜੇ ਹਨ :- ‘ਉਹ ਮੌਜਾਂ ਭੁੱਲਦੀਆਂ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਬਾਪੂ (ਪਿਤਾ) ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਕਰੀਆਂ’।

ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਗੁਰਦੇਵ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਰਜੇ ਤਹਿਤ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੀ ਸੇਵਾ; ਤੀਰਥ ਸਮਾਨ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ, ਪਰ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਬਦਲਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਕਾਰਨ ਸਾਡੀ ਰਿਸ਼ਤਾ-ਨਾਤਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵੀ ਮਤਲਬਖ਼ੋਰੀ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ‘ਗੌਂ ਭੁਨਾਵੇਂ ਜੌਂ’ ਦੀ ਤਰਜ਼ ’ਤੇ ਹਰੇਕ ਬੰਦਾ ਆਪਣੇ ਮਤਲਬ ਨਾਲ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਮਤਲਬ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਿੱਧੇ ਮੂੰਹ ਗੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਬਦਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਬਾਪ-ਬੇਟੇ/ਬੇਟੀਆਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਸਾਫ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਪਿਆ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਸੰਤਾਨ ਦੀ ਬਿਗੜੀ ਸੰਵਾਰਨ ਲਈ ਪਿਤਾ ਵੱਲੋਂ ਅਕਸਰ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਘਾਲਣਾ ਘਾਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹੀ ਸੰਤਾਨ ਲੋੜ ਪੈਣ ’ਤੇ ਉਸ (ਪਿਤਾ) ਨੂੰ ਅੱਖਾਂ ਦਿਖਾਉਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੀ ਉਮਰੇ ਕਈ ਬਾਪ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਬੇਧਿਆਨੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਕੇ ਬਿਰਧ ਆਸ਼ਰਮ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਤੱਕ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਦੁਖ਼ੀ ਹੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਅਜਿਹੀ ਔਲਾਦ ਨਾਲੋਂ ਤਾਂ ਬੇਔਲਾਦੇ ਹੀ ਚੰਗੇ ਸੀ’। ਅਜਿਹੀ ਸੁਰਤ-ਏ-ਹਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਕਈਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਆਈ (ਪਿਤਾ ਦੀ ਦੌਲਤ ਪ੍ਰਤੀ) ਲਾਲਚ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਦੌਲਤ ਦੀ ਵੰਡ ਅਤੇ ਔਲਾਦ ਦੀ ਬੇਰੁਖ਼ੀ ਤਾਂ ਹੁਣ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵੰਡਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੋਂ ਕਿਨਾਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੰਤਾਨ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਅਤੇ ਬਾਪ ਨੂੰ ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਕਸ਼ਟ ਸਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬੁਢਾਪਾ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਰੁਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸੋ ਪਿਤਾ ਦਿਵਸ ਮਨਾਉਣਾ ਤਦ ਹੀ ਸਾਰਥਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤੱਤੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ (ਦੁੱਖ-ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ) ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖੀਏ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਸ ਲਈ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਪੀੜਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀਆਂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਔਲਾਦ ਲਈ ਜਗ-ਹਸਾਈ ਦਾ ਸਬੱਬ ਬਣਨ। ਪੈਸੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਦੀ ਭੁੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਬੱਚਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਪਿਆਰ ਦੇ ਦੋ ਬੋਲ, ਬੋਲ ਕੇ ਹੀ ਪੂਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਉੱਪਰ ਕੋਈ ਖਾਸ ਖਰਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਜੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਰ ਦਿਓ ਅੱਜ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਪਿਤਾ ਦਿਵਸ ਹੈ।

ਗਰਭਵਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿਹੜੇ ਫਲ ਖਾਣ ?

0

ਗਰਭਵਤੀ ਔਰਤਾਂ ਕਿਹੜੇ ਫਲ ਖਾਣ ?

          ਡਾ. ਹਰਸ਼ਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਐੱਮ.ਡੀ., 28, ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ, ਲੋਅਰ ਮਾਲ, (ਪਟਿਆਲਾ)-0175-2216783

‘ਮਾਂ’ ਬਣਨ ਦਾ ਇਹਸਾਸ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹੀ ਬਹੁਤ ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਸੁੱਚਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਢਿੱਡ ਅੰਦਰ ਪਲ ਰਹੇ ਜੀਵ ਬਾਰੇ ਹਰ ਮਾਂ ਚਿੰਤਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸਿਹਤਮੰਦ ਬੱਚਾ ਅਤੇ ਜੱਚਾ ਵਾਸਤੇ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦਾ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਬਾਰੇ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹਾਂ। ਖੋਜਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਜਿਹੜੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਫਲ, ਵਧੀਆ ਅਸਰ ਵਿਖਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ।

  1. ਖਰਬੂਜਾ :- ਸੁਆਦੀ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਖਰਬੂਜਾ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰੋਂ ਵਾਧੂ ਲੂਣ ਕੱਢ ਕੇ ਸੋਜਾ ਘਟਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਾਲਤੂ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ। ਇਹ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਲੋਹ ਕਣ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
  2. ਹਦਵਾਣਾ :- ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਟਾਮਿਨ ਏ, ਸੀ, ਬੀ6 ਅਤੇ ਕੇ ਭਰੇ ਪਏ ਹਨ। ਵਿਟਾਮਿਨ ਕੇ ਸਦਕਾ ਲੱਤਾਂ ਵਿਚ ਪਈਆਂ ਖੱਲੀਆਂ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕੜਵੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ। ਹਦਵਾਣੇ ਵਿਚਲਾ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਪੱਠਿਆਂ ਨੂੰ ਨਰਮ ਪਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਕਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਨੂੰ ਸੁੰਗੜਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਤਮਾਹੇ ਬੱਚੇ ਜੰਮਣ ਤੋਂ ਬਚਾਓ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਖਾਣ ਨਾਲ ਸਵਖ਼ਤੇ ਵੇਲੇ ਦਿਲ ਕੱਚਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਛਾਤੀ ਵਿਚ ਜਲਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ।
  3. ਬਲੂਬੈਰੀ, ਰਸਭਰੀ ਅਤੇ ਸਟਰਾਅਬੈਰੀ :- ਇਹ ਭਰੂਣ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹਨ। ਬਲੂਬੈਰੀਆਂ ਵਿਚਲੇ ਫਾਈਬਰ, ਵਿਟਾਮਿਨ ਸੀ ਅਤੇ ਫੋਲੇਟ ਸਦਕਾ ਇਹ ਅਸਰ ਦਿਸਦੇ ਹਨ। ਐਂਥੋਸਾਇਆਨਿਨ, ਜੋ ਬਲੂਬੈਰੀਆਂ ਵਿਚ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ, ਵੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਅਸਰ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਹੀ ਅਸਰ ਬਰੌਕਲੀ, ਕੇਲਪੱਤਾ, ਪਾਲਕ, ਸਲਾਦ ਪੱਤਾ, ਗੋਭੀ ਅਤੇ ਐਸਪੈਰਾਗਸ ਖਾਣ ਨਾਲ ਵੀ ਦਿਸਦੇ ਹਨ।
  4. ਅਨਾਰ, ਨਾਸ਼ਪਾਤੀ, ਸੇਬ, ਨਿੰਬੂ :– ਵਿਟਾਮਿਨ ਸੀ ਅਤੇ ਫਲੇਵੋਨਾਇਡ ਸਦਕਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣ ਨਾਲ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਰਸੌਲੀਆਂ ਬਣਨ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਗ ਵੀ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਹੋਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਨਿੰਬੂ ਪਾਣੀ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਪੀਂਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਵਿਟਾਮਿਨ ਸੀ ਵੀ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਹੋਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਘਟਦਾ ਹੈ, ਦਿਲ ਕੱਚਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਹਾਜ਼ਮਾ ਠੀਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਬਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

  1. ਤਿਲ :- ਰੈਗੂਲਰ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਰੋਜ਼ ਅੱਧਾ ਚਮਚ ਤਿਲ ਖਾਂਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਭਰੂਣ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਉੱਤੇ ਵਧੀਆ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਵੀ ਚੰਗੀ ਹੋਣ ਦੇ ਆਸਾਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
  2. ਸੰਤਰਾ :- ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਪਾਣੀ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਚਲੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ, ਫੋਲੇਟ ਅਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨ ਸੀ ਵੀ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਾਬਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਜੇ ਸਬਜ਼ੀ ਖਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਤਰਾ ਖਾਧਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਬਜ਼ੀ ਵਿਚਲੇ ਲੋਹ ਕਣ, ਸੰਤਰੇ ਵਿਚਲੇ ਵਿਟਾਮਿਨ ਸੀ ਰਾਹੀਂ ਵਧੀਆ ਹਜ਼ਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
  3. ਐਵੋਕੈਡੋ :- ਇਸ ਵਿਚ ਬਾਕੀ ਫਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫੋਲੇਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਵਿਟਾਮਿਨ ਸੀ, ਬੀ, ਕੇ, ਫਾਈਬਰ ਅਤੇ ਕੋਲੀਨ ਵੀ ਹੈ। ਲੱਤਾਂ ਵਿਚਲੇ ਕੜਵੱਲ ਇਸ ਨੂੰ ਖਾਣ ਨਾਲ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੋਲੀਨ ਭਰੂਣ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਫ਼ਾਇਦੇਮੰਦ ਸਾਬਤ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।
  4. ਅੰਬ :- ਇੱਕ ਅੰਬ ਵਿਚਲਾ ਵਿਟਾਮਿਨ ਸੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਾਤਰਾ ਪੂਰੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਟਾਮਿਨ ਸੀ ਅੰਤੜੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਹ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਾਧੂ ਅੰਬ ਖਾਣ ਨਾਲ ਟੱਟੀਆਂ ਵੀ ਲੱਗ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
  5. 9. ਕੇਲਾ :- ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ, ਪੈਕਟਿਨ, ਵਿਟਾਮਿਨ ਬੀ6, ਅਤੇ ਫਾਈਬਰ ਭਰਪੂਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਖ਼ੁਰਾਕ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵਿਟਾਮਿਨ ਬੀ6 ਜਿੱਥੇ ਵਾਲਾਂ ਲਈ ਵਧੀਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਦਿਲ ਕੱਚਾ ਅਤੇ ਉਲਟੀ ਵੀ ਠੀਕ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਇੱਕ ਕੇਲਾ ਰੋਜ਼ ਖਾਧਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਬਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਾਣ ਨਾਲ ਅਫ਼ਾਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕਬਜ਼ ਦੀ ਦਿੱਕਤ ਬਹੁਤੀਆਂ ਗਰਭਵਤੀ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ :-

  1. ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਦੇ ਵਧੇ ਆਕਾਰ ਸਦਕਾ ਅੰਤੜੀਆਂ ਦਾ ਦੱਬਿਆ ਜਾਣਾ।
  2. ਬਹੁਤ ਤਣਾਓ ਰਹਿਣਾ।
  3. ਘਬਰਾਹਟ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿਣੀ।
  4. ਘੱਟ ਫਾਈਬਰ ਵਾਲੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਖਾਣੀ।
  5. ਆਇਰਨ ਦੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਖਾਣ ਸਦਕਾ।
  6. ਸੇਬ :-ਇਸ ਵਿਚ ਵੀ ਫਾਈਬਰ, ਵਿਟਾਮਿਨ ਸੀ, ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਤੇ ਪੈਕਟਿਨ ਭਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਪੈਕਟਿਨ ਚੰਗੇ ਕੀਟਾਣੂਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅੰਤੜੀਆਂ ਵਿਚ ਵਧਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
  7. ਫਲਾਂ ਦਾ ਰਸ :- ਜੂਸ ਪੀਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਆਮ ਹੀ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜੂਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤੇ ਵਧੀਆ ਅੰਸ਼ ਨਦਾਰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਨਿਰਾ ਮਿੱਠਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਨਾਲੋਂ ਫਲ ਖਾਣੇ ਹੀ ਬਿਹਤਰ ਹਨ। ਇੰਜ ਹੀ ਸੁੱਕੇ ਫਲ ਜਿਵੇਂ ਅੰਜੀਰ ਆਦਿ, ਵਿਚ ਲੋੜੋਂ ਵੱਧ ਮਿੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
  8. ਰੋਜ਼ 8-12 ਗਿਲਾਸ ਪਾਣੀ ਜ਼ਰੂਰ ਪੀਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਲੂਣ ਵੀ ਸਿਰਫ਼ ਆਇਓਡੀਨ ਵਾਲਾ ਹੀ ਖਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਹਾੜੀ ਲੁਣ ਨਹੀਂ ! ਆਇਓਡੀਨ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਮੰਦਬੁੱਧ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਆਸਾਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਕੁੱਝ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਆਲੂ, ਪੁੰਗਰੀਆਂ ਦਾਲਾਂ, ਸਰ੍ਹੋਂ, ਗਾਜਰ, ਹਰੀਆਂ ਫਲੀਆਂ, ਖੁੰਭ, ਮਟਰ, ਸ਼ਲਗਮ ਅਤੇ ਚੁਕੰਦਰ ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਵੱਧ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਡਾ, ਸੈਲਮਨ ਮੱਛੀ, ਦਾਲਾਂ, ਦੁੱਧ, ਪਨੀਰ, ਮੂੰਗਫਲੀ, ਪਿਸਤਾ, ਕਾਜੂ, ਬਦਾਮ, ਅਖਰੋਟ ਆਦਿ, ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

  1. ਪਪੀਤਾ :- ਜ਼ਰੂਰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਇੱਕ ਫਾੜੀ ਖਾ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਰਾਗੀ ਦਾ ਆਟਾ, ਛਾਣਬੂਰੇ ਵਾਲੀ ਕਣਕ ਦਾ ਆਟਾ, ਬਾਜਰਾ, ਮੱਕੀ ਵੀ ਵਾਧੂ ਈਸਟਰੋਜਨ ਹਾਰਮੋਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸੋ ਰੋਜ਼ ਦੇ ਖਾਣੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।

  1. ਲਾਲ ਰਸਭਰੀ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਚਾਹ :- ਇੱਕ ਖੋਜ ਵਿਚ ਇਸ ਚਾਹ ਦੇ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਉੱਤੇ ਵਧੀਆ ਅਸਰ ਵੇਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਚਾਹ ਮਾਹਵਾਰੀ ਰੈਗੂਲਰ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਬੱਚਾ ਠਹਿਰਨ ਦੇ ਆਸਾਰ ਵੀ ਵਧਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਤੰਦਰੁਸਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜੰਮਣ ਪੀੜਾਂ ਵੀ ਘਟਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੀਂਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਬੱਚਾ ਜੰਮਣ ਬਾਅਦ ਮਾਂ ਨੂੰ ਲਹੂ ਵੀ ਘੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਖ਼ਿਆਲ ਰਹੇ, ਇਹ ਚਾਹ ਡਾਕਟਰੀ ਸਲਾਹ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ ਨਹੀਂ ਪੀਣੀ ਚਾਹੀਦੀ।

ਕਿੰਨੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਫਲ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਖਾਧੀਆਂ ਜਾਣ :-

ਫਲ :- ਇੱਕ ਸੰਤਰੇ ਜਿੰਨੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਫਲ ਰੋਜ਼ ਦੋ ਵੇਲੇ ਜਾਂ ਇੱਕ ਕੱਪ ਕੱਟਿਆ ਫਲ ਦਿਨ ਵਿਚ ਦੋ ਵਾਰ।

ਸਬਜ਼ੀਆਂ :- ਇੱਕ ਵੇਲੇ ਇੱਕ ਕੌਲੀ ਕੱਚੀ ਜਾਂ ਪੱਕੀ ਹੋਈ ਸਬਜ਼ੀ, ਦਿਨ ਵਿਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦਾ ਸੂਪ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ ਪਲੇਟ ਭਰ ਕੇ ਖਾਧਾ ਕੱਚਾ ਸਲਾਦ !

ਸਾਰ :- ਅੱਜ ਦੇ ਦਿਨ ਗਰਭ ਦੌਰਾਨ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਸਮੇਂ 830 ਔਰਤਾਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਮੌਤ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵਿਚ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚੋਂ ਜਨਮ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜੇ ਕਰੀਏ ਤਾਂ 99 ਫੀਸਦੀ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸਾਂ ਵਿਚ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੀਆਂ ਜਾਨਾਂ ਬਚਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਜੇ ਖ਼ੁਰਾਕ ਸਹੀ ਕਰ ਲਈਏ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਜੂਨ 1984

0

ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਜੂਨ 1984

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ : 3-5 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਕ ਅਸਥਾਨ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ’ਤੇ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਹੈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਸੀ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ (ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਾ), ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ (ਮੁਕਤਸਰ) ਤੇ ਜਰਨਲ ਸ਼ੁਬੇਗ ਸਿੰਘ; ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੰਘ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਤੰਕਵਾਦੀ ਕਹਿ ਕੇ ਫ਼ੌਜ; ਗੁਰਦੁਆਰੇ ’ਚੋਂ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਚਲੀ ਗਈ।

ਘੱਲੂਘਾਰਾ : ਸੰਨ 1984 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਭਾਰਤੀ ਫ਼ੌਜ ਵੱਲੋਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਫ਼ੌਜੀ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨ ਅੰਦਰੋਂ ਤਥਾ ਕਥਿਤ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਾਰਵਾਈ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਮੁਤਾਬਕ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਦਾ ਅਰਥ ਤਬਾਹੀ, ਗ਼ਾਰਤੀ ਜਾਂ ਸਰਵਨਾਸ਼ ਹੈ। ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ; ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਵੱਲੋਂ ਉਸਾਰੇ ਗਏ ਪਵਿੱਤਰ ਅਸਥਾਨ ਹਨ।

ਇਤਿਹਾਸ ਕਾਰਨ : ਸ਼੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਅਪਰੈਲ 1978 ਦੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਝਗੜੇ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੀ 20 ਸਤੰਬਰ 1981 ਨੂੰ ਮਹਿਤਾ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ, ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ 18 ਜੁਲਾਈ 1982 ਦੀ ਆਰੰਭਤਾ, ਸਾਕਾ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ, ਬਲੈਕ-ਥੰਡਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 1997 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਨਤਾ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ’ਤੇ ਹੰਢਾਇਆ। ਰਾਜਸੀ, ਪੁਲੀਸ ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਉਚਿਤ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਗਈ ਢਿੱਲ-ਮੱਠ ਤੇ ਰਾਜਸੀ ਲਾਹੇ ਦੇ ਲਾਲਚ ਕਾਰਨ ਹਾਲਾਤ ਬਹੁਤ ਵਿਗੜ ਗਏ ਸਨ। ਅਪਰੈਲ 1978 ਨੂੰ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਰੋਕਣ ਲਈ ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਦੇ ਕਈ ਮੈਂਬਰ ਸਮਾਗਮ ਵਿੱਚ ਅਜੀਤ ਨਗਰ ਸੁਲਤਾਨਵਿੰਡ ਗਏ ਤੇ ਭਾਈ ਫ਼ੌਜਾ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਹੋ ਕੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਸਮਾਗਮ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ। ਟਕਰਾਓ ਵਿੱਚ 13 ਸਿੱਖ ਤੇ 4 ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਦਿਨ ਮੁਕੱਦਮਾ ਤਾਂ ਦਰਜ ਹੋਇਆ ਪਰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋਈ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਰਨਾਲ (ਹਰਿਆਣਾ) ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਸਾਰੇ ਦੋਸ਼ੀ ਬਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਉਸ ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿੱਚ ਵੇਲ਼ੇ ਦੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਬਾਦਲ ਸਰਕਾਰ (20 ਜੂਨ 1977 ਤੋਂ 17 ਫ਼ਰਬਰੀ 1980 ਤੱਕ) ਨੇ ਇਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ’ਚ ਅਪੀਲ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਸੰਨ 1978 ਵਿੱਚ ਆਤਮ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹਥਿਆਰ ਖ਼ਰੀਦਣ ਵਾਸਤੇ ਲਾਇਸੈਂਸ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ। ਇਸੇ ਸਾਲ ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਝਗੜੇ ਹੋਏ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਨੇ ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ 31 ਮਈ 1981 ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮਾਰਚ ਕਰਨ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਵਜੋਂ ਸਿਗਰਟ ਬੀੜੀ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ 29 ਮਈ 1981 ਨੂੰ ਆਰ. ਐੱਸ. ਐੱਸ. ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹਰਬੰਸ ਲਾਲ ਖੰਨਾ (ਭਾਜਪਾ ਲੀਡਰ) ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਇੱਕ ਜਲੂਸ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਨਾਲ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਮਸਲਾ ਦੋ ਧਰਮਾਂ ’ਚ ਵੰਡ ਗਿਆ। ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸਿਗਰਟ ਬੀੜੀ ਦੇ ਖੋਖੇ ਵੀ ਸਾੜੇ ਗਏ। ਮੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗਊਆਂ ਦੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਗਰਟ ਬੀੜੀਆਂ ਸੁੱਟੀਆਂ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਤਣਾਅ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 2 ਜੂਨ 1981 ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਲਾਇਸੈਂਸੀ ਹਥਿਆਰ ਜਮ੍ਹਾ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤੇ। ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਥਿਆਰ ਜਮ੍ਹਾ ਨਾ ਕਰਵਾ ਕੇ ਇਸ ਹੁਕਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਵਿਰੁੱਧ ਇਸ ਬਾਰੇ ਥਾਣਾ ਬਿਆਸ ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਦਰਜ ਹੋਇਆ। ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਸਮੇਂ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਕਿ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੋਈ ਲਾਈਸੈਂਸੀ ਹਥਿਆਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਖ਼ਰੀਦਿਆ ਸੀ।

ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਕਤਲ : 9 ਸਤੰਬਰ 1981 ਨੂੰ ਹਿੰਦ ਸਮਾਚਾਰ ਗਰੁੱਪ ਦੇ ਮਾਲਕ ਲਾਲਾ ਜਗਤ ਨਰਾਇਣ ਦੇ ਕਤਲ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ੀ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਹੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿੱਚ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਦੋਸ਼ੀ ਵਜੋਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ। ਮਹਿਤਾ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਬੰਦੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਪੁਲੀਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲਿਆ ਕਿ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਵਾਰੰਟ ਜਾਰੀ ਹੋਏ ਹਨ। ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਲਈ 20 ਸਤੰਬਰ 1981 ਦੀ ਤਾਰੀਕ ਮਿੱਥੀ ਗਈ। ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਚੰਦੋ ਕਲਾਂ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਜਥੇ ਦੀਆਂ ਬੱਸਾਂ ਗੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਲੁਧਿਆਣਾ ਲਈ ਚੱਲ ਪਏ। ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੱਡਾ ਉੱਦਮ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਰਾਜਸੀ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਵਿਚੋਲਗੀ ’ਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਅਕਤੂਬਰ 1981 ਵਿੱਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਏ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਰਿਹਾਅ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ, ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਝੂਠੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਬਾਰੇ ਰੋਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉੱਥੇ ਆ ਗਏ। ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਥਾਣੇ ਅੰਦਰ ਧਾਰਾ 144 ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਠਾਹਰਾ ਸਿੰਘ ਤੇ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਲਈ ਮੋਰਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ।

ਸ਼ੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸਾਕਾ : ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਸਤਲੁਜ ਯਮਨਾ ਨਹਿਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵਿਰੁੱਧ ਕਪੂਰੀ ਤੋਂ ਮੋਰਚਾ ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ 4 ਅਗਸਤ 1982 ਤੋਂ ਸਾਂਝਾ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਮੋਰਚਾ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਮਤੇ ’ਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਕਰਾਰ ਦੇਣਾ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਪ੍ਰਸਾਰਨ ਲਈ ਰੇਡੀਓ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਆਗਿਆ, ਰੇਲਗੱਡੀ ਦਾ ਨਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਰੱਖਣਾ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲੀ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ, ਭਾਖੜਾ ਡੈਮ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਪੁਲੀਸ ਅਤੇ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੀ ਲੜਾਈ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਈ। ਪੁਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਹੋਣੇ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਮੋਰਚੇ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ 16-17 ਨਵੰਬਰ 1982 ਤੋਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਸਰਕਾਰ ’ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ 4 ਅਪਰੈਲ 1983 ਨੂੰ ਰਸਤਾ ਰੋਕੋ ਅਤੇ 17 ਜੂਨ 1983 ਨੂੰ ਰੇਲ ਰੋਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਲੀਸ ਹੱਥੋਂ ਕਈ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਸਰਕਾਰ (6 ਜੂਨ 1980 ਤੋਂ 10 ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਤੱਕ) ਨੂੰ ਬਰਖਾਸਤ ਕਰ ਕੇ (ਅਤੇ ਗਵਰਨਰ ਅਨੰਤ ਪ੍ਰਸਾਦ ਸ਼ਰਮਾ, ਜੋ 21 ਫ਼ਰਵਰੀ 1983 ਤੋਂ 10 ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਤੱਕ ਰਿਹਾ, ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ) 10 ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਭੈਰੋਂ ਦੱਤ ਪਾਂਡੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਲਾਇਆ ਗਿਆ। ਭਾਰੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੀਮਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਲ ਅਤੇ ਸੀ. ਆਰ. ਪੀ. ਐੱਫ਼. ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਸਿੱਖ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੰਗਠਨ ਐਲਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦਸੰਬਰ 1983 ਤੱਕ ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਗੋਂਵਾਲ ਅਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਤਭੇਦ ਇੰਨੇ ਵਧ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਕਿ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ 15 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਿਵਾਸ ਤੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ ਥੱਲੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਲੈ ਗਏ। ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਖ਼ਾਨਾਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨਾਲ ਗੁਪਤ ਬੇਸਿੱਟਾ ਮੀਟਿੰਗਾਂ ਕੀਤੀਆਂ।

ਪਹਿਲੀ ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਸੀ. ਆਰ. ਪੀ. ਐੱਫ਼. ਤੇ ਬੀ. ਐੱਸ. ਐੱਫ਼. ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਸਮੂਹ ਵੱਲ ਗੱਲ ਚਲਾਉਣੀ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਦੋ ਜੂਨ ਨੂੰ ਜਨਰਲ ਗੌਰੀ ਸ਼ੰਕਰ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸਲਾਹਕਾਰ ਲਾ ਕੇ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਰਫ਼ਿਊ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜ ਨੇ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਐਂਟੀ ਟੈਂਕ ਗੋਲੇ ਤੇ ਹੋਰ ਭਾਰੀ ਅਸਲਾ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਖ਼ੂਫ਼ੀਆ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਅਫ਼ਸਰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਜਨਰਲ ਸ਼ਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਮੋਰਚਾਬੰਦੀ ਕਰ ਰੱਖੀ ਸੀ।  6 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਕਰਨ ’ਤੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਫ਼ੌਜੀ ਕਾਰਵਾਈ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਸਰਕਾਰੀ ਅੰਕੜਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ 136 ਫ਼ੌਜੀ ਮਰੇ ਅਤੇ 220 ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਅਤੇ 492 ਨਾਗਰਕ ਤੇ ਖਾੜਕੂ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਮੇਜਰ ਜਰਨਲ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ (ਜੋ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਫ਼ੌਜ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ) ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਿਤਾਬ ਮੁਤਾਬਕ ਕੁੱਲ 15307 ਲੋਕ ਮਰੇ ਅਤੇ 17000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ। ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਸਨ, ਜੋ ਸ਼੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪੁਰਬ ਮਨਾਉਣ ਲਈ ਆਏ ਸਨ। ਜੋਧਪੁਰ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਏ ਗਏ 379 ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਕਈ ਬੇਗੁਨਾਹ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਹੀ ਸਨ।

ਬੇੜੀ ’ਚ ਪੱਥਰ ਭਰਨ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ (ਭਾਗ ਤੀਜਾ)

0

ਬੇੜੀ ਪੱਥਰ ਭਰਨ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ (ਭਾਗ ਤੀਜਾ)

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਬੇੜੀ ’ਚ ਪੱਥਰ ਭਰਨ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ)

ਬੇੜੀ ’ਚ ਪੱਥਰ ਭਰਨ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ (ਭਾਗ ਦੂਜਾ)

ਬਹੁਤਾਤ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ-ਧਰਮ; ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਧਰਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ (1). ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਭੀ ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ-ਗਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। (2). ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੇ ਅਲੌਕਿਕ, ਮਨੋਕਲਪਿਤ, ਅਤਿਕਥਨੀ ਤੇ ਅਰਥਹੀਣ ਮਨੌਤਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰ : ਜੇਕਰ ਉਕਤ ਧਾਰਨਾ ਸਹੀ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਭੀ ਮੰਨਣਾ ਪਏਗਾ ਕਿ (ੳ). ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ (ਅਲੌਕਿਕ) ਪੱਖ ਭੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਮਨੌਤ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਨ ਲਈ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਹਿਦਾਇਤ। (ਅ). ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਅਮਲ ’ਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਸ਼ਰਧਾ ਜਾਂ ਭਰੋਸੇ ਦਾ ਹੋਣਾ ਭੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ; ਜੈਸਾ ਕਿ ਸਾਇੰਸਦਾਨਾਂ ਲਈ ਸ਼ਰਧਾ ਕੋਈ ਮਾਇਨਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ। ਸੋ ਲੇਖ-ਲੜੀ ਦੇ ਇਸ ਤੀਜੇ ਭਾਗ ’ਚ ਉਕਤ ਧਾਰਨਾ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ, ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ।

‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀਆਂ 4 ਪਉੜੀਆਂ (8 ਤੋਂ 11) ’ਚ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਨਾਲ਼ ਉਪਜਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਬਲ/ਚਾਨਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਤੇ ਅਗਾਂਹ 4 ਪਉੜੀਆਂ (12-15) ’ਚ ਗੁਰੂ ਸਿੱਖਿਆ ’ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਨ ਨਾਲ਼ ਉਪਜਦੇ ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼/ਬਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਪੜਾਅ ਪੂਰੇ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸਿੱਖ; ‘ਪੰਚ’ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਸਮਝ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਨੂੰ 16ਵੀਂ ਪਉੜੀ (ਪੰਚ ਪਰਵਾਣ ਪੰਚ ਪਰਧਾਨੁ) ’ਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਬੇੜੀ ਰਾਹੀਂ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਕਰ ਚੁੱਕਾ ਸਿੱਖ; ਆਪਣੀ ਪਿਛਲੀ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਕਿਥਹੁ ਉਪਜੈ ? ਕਹ ਰਹੈ ? ਕਹ ਮਾਹਿ ਸਮਾਵੈ ਜੀਅ ਜੰਤ ਸਭਿ ਖਸਮ ਕੇ; ਕਉਣੁ ਕੀਮਤਿ ਪਾਵੈ ? ਕਹਨਿ, ਧਿਆਇਨਿ, ਸੁਣਨਿ ਨਿਤ; ਸੇ ਭਗਤ ਸੁਹਾਵੈ ਅਗਮੁ ਅਗੋਚਰੁ ਸਾਹਿਬੋ; ਦੂਸਰੁ ਲਵੈ ਲਾਵੈ ਸਚੁ, ਪੂਰੈ+ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਉਪਦੇਸਿਆ; ਨਾਨਕੁ ਸੁਣਾਵੈ ’’ (ਬਸੰਤੁ ਕੀ ਵਾਰ/ਮਹਲਾ /੧੧੯੩) ਅਰਥ : ਜੀਵ ਕਿੱਥੋਂ ਉਪਜਦਾ ਹੈ, (ਉਪਜ ਕੇ) ਕਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ (ਆਖ਼ਿਰ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ) ਕਿਸ ਅੰਦਰ ਸਮਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਹੋ ਕਰ ਭੀ ਨਾ ਕਰਤਾਰ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਨਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭੋਗਣ ਸਮੇਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ (ਯਾਨੀ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਲੰਘਣ ਉਪਰੰਤ) ਉਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ’ਚ ਸਮਾਇਆ ਹੈ ਭਾਵ ਕਰਤਾਰ; ਆਪ ਹੀ ਮੁਸਾਫ਼ਰ ਸੀ ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸੰਸਾਰ-ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਜੀਵਨ-ਯਾਤਰਾ ’ਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕੋਈ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦਾ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਕੁੱਝ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤ; ਮਾਲਕ ਦੇ ਬੱਚੇ ਹਨ (ਜੀਅ ਜੰਤ ਸਭਿ ਖਸਮ ਕੇ), ਉਸ ਦੀ ਕਲਾ/ਖੇਡ ਦਾ ਕੌਣ ਅੰਤ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਕਉਣੁ ਕੀਮਤਿ ਪਾਵੈ), ਆਪਣੇ ਮਨ ’ਚ ਐਸੀ ਆਸਥਾ ਬਣਾ ਜੋ ਮਾਲਕ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਸੁਣਦੇ ਹਨ; ਉਹੀ ਭਗਤ-ਜਨ ਹਰ ਥਾਂ ਸ਼ੋਭਦੇ ਹਨ (ਕਹਨਿ, ਧਿਆਇਨਿ, ਸੁਣਨਿ ਨਿਤ; ਸੇ ਭਗਤ ਸੁਹਾਵੈ ), ਮਾਲਕ; ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ (ਅਪਰੰਪਰ) ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ (ਅਗਮੁ ਅਗੋਚਰੁ ਸਾਹਿਬੋ; ਦੂਸਰੁ ਲਵੈ ਲਾਵੈ)। ਇਹ ਸਚਾਈ; ਪੂਰਨ ਗੁਰੂ (ਨਾਨਕ ਜੀ) ਨੇ ਦੱਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਨਾਨਕ (ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਜੀ) ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ (ਸਚੁ, ਪੂਰੈ+ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਉਪਦੇਸਿਆ; ਨਾਨਕੁ ਸੁਣਾਵੈ )। ਸੋ ਗੁਰੂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੁਣਨ ਤੇ ਮੰਨਣ ਉਪਰੰਤ ਬਣੀ ਪੰਚ ਅਵਸਥਾ ’ਚ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਕਲਾ/ਸ਼ਕਤੀ; ਇੱਕ ਜਗਤ-ਖੇਡ ਵਜੋਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਪੰਚ-ਜਨ ਨੂੰ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹੀ ਸਭ ਕੁੱਝ ਵਾਪਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਚਖੰਡ ’ਚ ਭੀ ਇਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹੈ, ‘‘ਸਚਖੰਡਿ (’) ਵਸੈ ਨਿਰੰਕਾਰੁ   ਕਰਿ ਕਰਿ ਵੇਖੈ; ਨਦਰਿ ਨਿਹਾਲ .. ਤਿਥੈ, ਲੋਅ ਲੋਅ ਆਕਾਰ   ਜਿਵ ਜਿਵ ਹੁਕਮੁ; ਤਿਵੈ ਤਿਵ ਕਾਰ ..੩੭’’ (ਜਪੁ)

ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰਤਾਰ ਦਾ ਹੁਕਮ; ਇੱਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਚ ਕਿਵੇਂ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ ? ਜਵਾਬ ਹੈ ‘ਲੇਖ/ਨਸੀਬ ਰਾਹੀਂ’; ਜੈਸਾ ਕਿ ਇਸੇ 16ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਹੈ, ‘‘ਜੀਅ ਜਾਤਿ ਰੰਗਾ ਕੇ ਨਾਵ ਸਭਨਾ ਲਿਖਿਆ ਵੁੜੀ ਕਲਾਮ ਏਹੁ ਲੇਖਾ; ਲਿਖਿ ਜਾਣੈ ਕੋਇ ਲੇਖਾ ਲਿਖਿਆ ਕੇਤਾ ਹੋਇ.. ੧੬’’ ਅਰਥ : ਕੁਦਰਤ ’ਚ ਕਈ ਰੰਗਾਂ ਦੇ, ਕਈ ਨਸਲਾਂ ਦੇ, ਕਈ ਨਾਂਵਾਂ ਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤ (ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹੋਏ) ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ (ਨਸੀਬ ’ਚ) ਚੱਲਦੀ ਹੋਈ ਕਲਮ ਨਾਲ਼ ਭਾਵ ਜਨਮ ਤੋਂ ਮਰਨ ਤੱਕ ਦਾ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਅਗਰ ਇਹ ਸਾਰਾ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਕਿੰਨਾ ਹੀ ਹੋ ਜਾਏਗਾ (ਲੇਖਾ ਲਿਖਿਆ ਕੇਤਾ ਹੋਇ.. ) ਭਾਵ ਬੜਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਾਰਾ ਲਿਖਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ, ਪਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਸੋਝੀ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ (ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਕਲਮ ਨਾਲ਼) ਲਿਖਦਾ ਹੈ (ਏਹੁ ਲੇਖਾ; ਲਿਖਿ ਜਾਣੈ ਕੋਇ )

ਵਿਚਾਰ : ਇਸ ਵਾਕ ‘‘ਏਹੁ ਲੇਖਾ; ਲਿਖਿ ਜਾਣੈ ਕੋਇ ’’ ਦਾ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਅਰਥ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਮਨੁੱਖ ਇਹ ਲੇਖਾ ਲਿਖਣਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ (ਭਾਵ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਅੰਤ ਕੋਈ ਭੀ ਜੀਵ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ)’। ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਅਰਥ ਤਾਂ ਠੀਕ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਪਰ ਕੀਤੇ ਭਾਵਾਰਥ ’ਚ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਸਾਬਤ ਭੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਲੇਖ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਲੇਖ ਦਾ ਅੰਤ ਪਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦਾ ਅੰਤ ਪਾ ਲਿਆ। ਨਿਰਾਕਾਰ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖ, ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪੈ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਕਿਉਂ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰੀਏ; ਐਸਾ ਕਹਿ ਕਹਿ ਕਈ ਹੋਰ ਨਾਸਮਝਾਂ ਨੂੰ ਭੀ ਨਾਸਤਿਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ! !

ਗਿਆਨੀ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਤੁਕ ਦੇ ਅਰਥ ਕੀਤੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਇਹ ਲੇਖ ਕੋਈ (ਮਨੁੱਖ) ਲਿਖਣਾ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇ (ਤਾਂ ਦੱਸੇ ?), ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ‘ਪਾਣੀ ਨਾਲ਼ ਪਿਆਸ ਮਰਦੀ ਹੈ (ਤਾਂ ਕੋਈ ਦੱਸੇ ?)’ ਯਾਨੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ਼ ਪਿਆਸ ਨਹੀਂ ਮਰਦੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਭੀ ਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਸਕਦਾ ਜਦ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ, ‘‘ਏਹੁ ਲੇਖਾ; ਲਿਖਿ ਜਾਣੈ ਕੋਇ ’’ ਭਾਵ ਇਹ ਲੇਖ ਕੋਈ ਵਿਰਲਾ ਲਿਖਣਾ (ਭੀ) ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਕਤ ਦੋਵੇਂ ਅਰਥ ਭਰਮ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਸ ਵਾਕ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ਼ ਵਾਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।

ਪੰਚ-ਜਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ 16ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਰਾਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ; ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੇ ਇੱਕੋ ਹੁਕਮ ਨਾਲ਼ ਬਣਿਆ ਹੈ, ‘‘ਕੀਤਾ ਪਸਾਉ; ਏਕੋ ਕਵਾਉ ’’, ਇਸ ਪਸਾਉ (ਪਸਾਰੇ) ’ਚ ਲੱਖਾਂ ਦਰਿਆ (ਜੀਵ-ਜੰਤ ਰੂਪ ਅਨੇਕਾਂ ਲਹਿਰਾਂ) ਬਣ ਗਏ, ‘‘ਤਿਸ ਤੇ ਹੋਏ; ਲਖ ਦਰੀਆਉ ੧੬’’, ਜੋ ਕਈ ਰੰਗਾਂ ਦੇ, ਕਈ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਹਨ (ਜੀਅ ਜਾਤਿ ਰੰਗਾ ਕੇ ਨਾਵ )। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤ ਲੇਖੇ ’ਚ ਬੱਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਸਰਬ ਜੀਆ ਸਿਰਿ (’ਤੇ) ਲੇਖੁ ਧੁਰਾਹੂ; ਬਿਨੁ ਲੇਖੈ, ਨਹੀ ਕੋਈ ਜੀਉ ਆਪਿ ਅਲੇਖੁ, ਕੁਦਰਤਿ ਕਰਿ ਦੇਖੈ; ਹੁਕਮਿ ਚਲਾਏ ਸੋਈ ਜੀਉ ’’ (ਮਹਲਾ /੫੯੮) ਅਰਥ : ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੇਖ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਕੋਈ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਹਾਂ ਜਿਸ ਕਰਤਾਰ ਨੇ ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਆਪ ‘ਲੇਖ ਰਹਿਤ’ ਹੈ, ਜੋ ਸਭ ਨੂੰ ਲੇਖੇ ’ਚ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸੰਭਾਲ਼ਦਾ ਹੈ, ਸਭ ਨੂੰ ਲੇਖ/ਹੁਕਮ ’ਚ ਪੈਦਾ ਕਰ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਜਪੁ’ ਜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ’ਚ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੂੜ ਦੀ ਪਾਲਿ ਕਿਹਾ, ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ ਕਿਹਾ; ਉਸੇ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਜਨਮ ਜਨਮ ਦੀ ਮੈਲ਼ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਮਨ (ਅੰਤਹਿਕਰਣ) ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਹੈ, ‘‘ਜਨਮ ਜਨਮ ਕੀ ਇਸੁ ਮਨ ਕਉ ਮਲੁ ਲਾਗੀ; ਕਾਲਾ ਹੋਆ ਸਿਆਹੁ ’’ (ਮਹਲਾ /੬੫੧); ਇਹੀ ਮੈਲ਼; ਲੇਖ ਹੈ, ਕਰਤਾਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਬੰਦਾ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਭੋਗਦਾ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ; ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮ, ਨਾਮ, ਲੇਖ, ਦਾਤ, ਕਿਰਪਾ, ਆਦਿ ਦੀ ਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ। ਅਜੋਕਾ ਵਿਗਿਆਨ; ਇਸ ਸਚਾਈ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਨਕਾਰੀ ਹੈ। ਐਸੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪੂਜਾਰੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹੀ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ; ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ-ਗਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਬਿਲਕੁਲ ਗ਼ਲਤ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਨਣ ਵਾਲ਼ੇ ਅੰਦਰਲੀ ਤਬਦੀਲੀ ਪੂਰੀ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ, ‘‘ਮੰਨੇ ਕੀ ਗਤਿ; ਕਹੀ ਜਾਇ.. ੧੨’’ (ਜਪੁ), ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਪਉੜੀਆਂ (12-15) ’ਚ ਕੁੱਝ ਬਿਆਨ ਭੀ ਕੀਤਾ ਹੈ; ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ, ‘‘ਲੇਖਾ ਲਿਖਿਆ ਕੇਤਾ ਹੋਇ.. ’’, ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਲੇਖਾ ਲਿਖਿਆ ਭੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਗਲੀ 17ਵੀਂ, 18ਵੀਂ, 19ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਹੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ! ਤੇਰੀ ਜਗਤ-ਖੇਡ (ਲੇਖੇ) ’ਚ ਬੱਝੇ ਅਣਗਿਣਤ ਭਗਤ ਹਨ, ਅਨੇਕਾਂ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਹਨ, ‘‘ਅਸੰਖ ਜਪ; ਅਸੰਖ ਭਾਉ ਅਸੰਖ ਪੂਜਾ; ਅਸੰਖ ਤਪ ਤਾਉ ..੧੭’’ ਅਣਗਿਣਤ ਹੀ ਮੂਰਖ ਹਨ, ਅਨੇਕਾਂ ਚੋਰ ਹਨ, ‘‘ਅਸੰਖ ਮੂਰਖ ਅੰਧ ਘੋਰ ਅਸੰਖ ਚੋਰ ਹਰਾਮਖੋਰ ..੧੮’’, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਅਸੰਖ’ ਕਹਿਣਾ ਭੀ ਤੇਰੀ ਜਗਤ-ਖੇਡ (ਲੇਖੇ) ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਆਂਕਣਾ ਹੈ, ‘‘ਅਸੰਖ ਕਹਹਿ; ਸਿਰਿ (’ਤੇ) ਭਾਰੁ ਹੋਇ.. ੧੯’’, ਪਰ ਮੈਨੂੰ ‘ਅਸੰਖ’ ਕਹਿਣਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਤੇਰੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕੋਈ ਅੱਖਰ (ਸ਼ਬਦ) ਤਾਂ ਚਾਹੀਏ। ਜਿਸ (ਮਾਲਕ) ਨੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਿਰ/ਜ਼ਿੰਮੇ ਇਹ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਕੋਈ ਲੇਖ ਨਹੀਂ ਹੈ, ‘‘ਜਿਨਿ ਏਹਿ ਲਿਖੇ; ਤਿਸੁ ਸਿਰਿ (’ਤੇ) ਨਾਹਿ ..੧੯’’ ਤਾਹੀਓਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰੇ (16-19) ਪਉੜੀਆਂ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਉਸ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਕਿਹਾ ਹੈ, ‘‘ਤੂ ਸਦਾ ਸਲਾਮਤਿ; ਨਿਰੰਕਾਰ  !੧੯’’ ਯਾਨੀ ਜੋ ਲੇਖੇ ’ਚ ਹਨ, ਉਹ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਦ੍ਰਿਸਟਿਮਾਨ ਹੈ ਸਗਲ ਮਿਥੇਨਾ (ਮਿਥਿਆ/ਨਾਸ਼ਵਾਨ)’’ (ਮਹਲਾ /੧੦੮੩), ਵਿਰਲਾ ਹੀ ਇਸ ਅਲੌਕਿਕ ਲੇਖ ਨੂੰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ (ਏਹੁ ਲੇਖਾ; ਲਿਖਿ ਜਾਣੈ ਕੋਇ ) ਤਾਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਇਸ ਦੀ ਸੋਝੀ ਕਰਾਈ ਜਾ ਸਕੇ, ਜਿਸ ਉਪਰੰਤ ਲੇਖ ਲਿਖਣ ਵਾਲ਼ੇ ਦਾ ਡਰ-ਅਦਬ ਤੇ ਪਿਆਰ ਮਨ ’ਚ ਉਪਜੇ। ਇਸ ਸੂਖਮ ਲੇਖ ਨੂੰ ਕਲਮਬੰਦ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਹੀ ਅਸਲ ’ਚ  ਸੱਚਾ ਗੁਰੂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਦੂਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਜਗਤ-ਖੇਡ ਦੀ ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਓਹੀ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਹਰ ਜੀਵ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਲੇਖ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਹਰ ਇੱਕ ਲਈ ਵੱਖਰਾ-ਵੱਖਰਾ ਕਰਤਾਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੈ। ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰ ਦਾਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਮਿਹਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਅਗਾਂਹ 25ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਹੈ, ‘‘ਬਹੁਤਾ ਕਰਮੁ (ਮਿਹਰ); ਲਿਖਿਆ ਨਾ ਜਾਇ ਵਡਾ ਦਾਤਾ; ਤਿਲੁ ਤਮਾਇ .. ਜਿਸ ਨੋ ਬਖਸੇ; ਸਿਫਤਿ ਸਾਲਾਹ ਨਾਨਕ  ! ਪਾਤਿਸਾਹੀ ਪਾਤਿਸਾਹੁ ੨੫’’, 27ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਭੀ ਲੇਖ/ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦਾ ਜਿਕਰ ਹੈ, ‘‘ਗਾਵਹਿ ਤੁਹ ਨੋ ਪਉਣੁ ਪਾਣੀ ਬੈਸੰਤਰੁ; ਗਾਵੈ ਰਾਜਾ ਧਰਮੁ, ਦੁਆਰੇ .. ਗਾਵਹਿ ਈਸਰੁ ਬਰਮਾ ਦੇਵੀ; ਸੋਹਨਿ ਸਦਾ ਸਵਾਰੇ .. ਗਾਵਹਿ ਖੰਡ ਮੰਡਲ ਵਰਭੰਡਾ; ਕਰਿ ਕਰਿ ਰਖੇ ਧਾਰੇ ..੨੭’’ (ਜਪੁ) ਭਾਵ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਤੇਰੇ ਲੇਖ-ਹੁਕਮ ’ਚ ਅੱਗ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਖੰਡ, ਮੰਡਲ. ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ, ਧਰਮਰਾਜ, ਸ਼ਿਵਜੀ, ਬ੍ਰਹਮਾ, ਦੇਵੀਆਂ, ਆਦਿ ਹਨ। ਇਸ ਪਉੜੀ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਭੀ ਲੇਖ ਰਹਿਤ (ਪ੍ਰਭੂ) ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਕਿਹਾ ਹੈ, ‘‘ਸੋਈ ਸੋਈ ਸਦਾ ਸਚੁ; ਸਾਹਿਬੁ ਸਾਚਾ, ਸਾਚੀ ਨਾਈ ਹੈ ਭੀ ਹੋਸੀ, ਜਾਇ ਜਾਸੀ; ਰਚਨਾ ਜਿਨਿ ਰਚਾਈ ਰੰਗੀ ਰੰਗੀ ਭਾਤੀ ਕਰਿ ਕਰਿ ਜਿਨਸੀ; ਮਾਇਆ ਜਿਨਿ ਉਪਾਈ ’’ ਭਾਵ ਜਿਸ (ਨਿਰਾਕਾਰ) ਨੇ ਕਈ ਰੰਗਾਂ ਦੀ, ਕਈ ਨਾਵਾਂ ਦੀ, ਕਈ ਨਸਲਾਂ ਦੀ ਮਾਇਆ (ਲੇਖ ਅਧੀਨ) ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। ਉਹ ਆਪ ਲੇਖ ਮੁਕਤ ਹੈ, ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਹੈ, ‘‘ਸੋ ਪਾਤਿਸਾਹੁ ਸਾਹਾ ਪਾਤਿਸਾਹਿਬੁ; ਨਾਨਕ  ! ਰਹਣੁ ਰਜਾਈ ੨੭’’ (ਜਪੁ) ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਲੇਖ (ਰਜ਼ਾ/ਹੁਕਮ) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਨਣਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਹੈ ‘‘ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣਾ, ਕੂੜ ਦੀ ਪਾਲਿ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ, ਮਾਲਕ ਵਾਂਗ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਹੋਣਾ’’।

‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦਾ ਅਰੰਭਕ ਸਲੋਕ ਲੇਖਾ ਰਹਿਤ (ਨਿਰਾਕਾਰ) ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ, ‘‘ਆਦਿ ਸਚੁ; ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ; ਨਾਨਕ  ! ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ’’ (ਜਪੁ) ਅਰਥ : ਜਗਤ-ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭੀ (ਪ੍ਰਭੂ) ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਸੀ। ਜੁਗਾਂ ਦੀ ਅਰੰਭਤਾ ਸਮੇਂ ਭੀ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਸੀ। ਹੁਣ ਭੀ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ (ਕਣ ਕਣ ’ਚ ਜੋਤ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਵਿਆਪਕ) ਹੈ ਤੇ ਕਿਆਮਤ ਉਪਰੰਤ ਭੀ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਰਹੇਗਾ ਜਦ ਕਿ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸਲੋਕ ਵਿੱਚ ਲੇਖੇ ’ਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹਾ ਵਰਣਨ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਇਹ ਨਿਚੋੜ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਨੂੰ ਜਪਿਆ; ਉਹ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਭੀ ਤਰ ਗਈ ਭਾਵ ਲੇਖ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਈ, ‘‘ਪਵਣੁ ਗੁਰੂ ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ; ਮਾਤਾ ਧਰਤਿ ਮਹਤੁ ਦਿਵਸੁ ਰਾਤਿ ਦੁਇ, ਦਾਈ ਦਾਇਆ; ਖੇਲੈ ਸਗਲ ਜਗਤੁ ਚੰਗਿਆਈਆ ਬੁਰਿਆਈਆ; ਵਾਚੈ ਧਰਮੁ, ਹਦੂਰਿ ਕਰਮੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ; ਕੇ ਨੇੜੈ ਕੇ ਦੂਰਿ ਜਿਨੀ ਨਾਮੁ ਧਿਆਇਆ; ਗਏ ਮਸਕਤਿ ਘਾਲਿ ਨਾਨਕ  ! ਤੇ ਮੁਖ ਉਜਲੇ; ਕੇਤੀ ਛੁਟੀ ਨਾਲਿ ’’ (ਜਪੁ) ਅਰਥ : (ਕੀਤਾ ਪਸਾਉ ਰੂਪ) ਜਗਤ ਦੀ ਅਰੰਭਕ ਕੂੰਜੀ (ਗੁਰ, ਗੈਸ ਆਦਿ), ਹਵਾ ਹੈ। ਜੀਵ-ਜੰਤਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਪਿਤਾ, ਪਾਣੀ ਹੈ ਭਾਵ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਜੀਵ-ਜੰਤ ਬਣੇ ਹਨ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ ‘‘ਪਹਿਲਾ ਪਾਣੀ ਜੀਉ ਹੈ; ਜਿਤੁ ਹਰਿਆ ਸਭੁ ਕੋਇ ’’ ਮਹਲਾ /੪੭੨) ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਜਨਨੀ/ਮਾਤਾ, ਧਰਤੀ ਹੈ। ਦਿਨ (ਖਿਡਾਵਾ) ਤੇ ਰਾਤ (ਖਿਡਾਵੀ) ਰਾਹੀਂ ਸਾਰਾ ਜਗਤ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੀਵ-ਜੰਤਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ (ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੀ) ਹਜ਼ੂਰੀ ’ਚ ਵਾਚਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਈ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇ ਕਈ ਦੂਰ ਭਾਵ ਜੂਨਾਂ ’ਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾਮ ਜਪਿਆ, ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਹਨਤ ਸਫਲ ਕਰ ਗਏ (ਭਾਵ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋ ਗਏ, ਲੇਖ ਮੁਕਤ ਹੋ ਗਏ, ਉਸ ’ਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਏ)। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਰੌਸ਼ਨ ਹੋ ਗਏ। ਹੋਰ ਭੀ ਲੁਕਾਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰ, ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਸਫਲਾ ਕਰ ਗਈ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਭੀ ਜਗਤ-ਰਚਨਾ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਸਾਚੇ ਤੇ ਪਵਨਾ ਭਇਆ; ਪਵਨੈ ਤੇ ਜਲੁ ਹੋਇ ਜਲ ਤੇ ਤ੍ਰਿਭਵਣੁ ਸਾਜਿਆ; ਘਟਿ ਘਟਿ ਜੋਤਿ ਸਮੋਇ ਨਿਰਮਲੁ, ਮੈਲਾ ਨਾ ਥੀਐ; ਸਬਦਿ ਰਤੇ, ਪਤਿ ਹੋਇ (ਮਹਾਲ /੨੦) ਅਰਥ : ‘ਆਦਿ ਸਚੁ’ ਤੋਂ ਹਵਾ (ਗੈਸ ਆਦਿ) ਬਣੀ। ਹਵਾ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਬਣਿਆ। ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਲੋਕਾਂ (ਸੁਰਗ, ਮਾਤ ਤੇ ਪਾਤਾਲ) ਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤ ਬਣੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਉਸ (ਆਦਿ ਸਚੁ) ਦੀ ਜੋਤਿ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਜੋ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਰੰਗੇ ਗਏ, ਉਹ ਮੈਲ਼ ਰਹਿਤ (ਲੇਖ ਮੁਕਤ) ਹੋ ਕੇ ਇੱਜ਼ਤ ਮਾਣਦੇ ਹਨ। ਮੁੜ ਮੈਲ਼ੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਲੇਖੇ ’ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ।

ਅਜੋਕਾ ਵਿਗਿਆਨ ਐਨਾ ਕੁ ਤਾਂ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੈਸ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਬਣਿਆ, ਪਰ ਅਜੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਕਿ ‘ਆਦਿ ਸਚੁ ਤੋਂ ਹਵਾ ਆਦਿ ਬਣੀ, ਉਹੀ ਹੁਣ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਤੇ ਕਿਆਮਤ ਉਪਰੰਤ ਭੀ ਕਾਇਮ ਰਹੇਗਾ’। ਵਿਗਿਆਨ ਅਜੇ ਤੱਕ ਇਹ ਭੀ ਨਹੀਂ ਖੋਜ ਪਾਇਆ ਕਿ ਇਸ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ; ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗ੍ਰਹਿ (ਧਰਤੀ) ਉੱਤੇ ਭੀ ਜੀਵਨ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ’ਚ ਅਨੇਕਾਂ ਧਰਤੀਆਂ (ਜਿੱਥੇ ਜੀਵਨ ਹੈ) ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਕੇਤੀਆ ਕਰਮ ਭੂਮੀ.. ੩੫’’ (ਜਪੁ) ਭਾਵ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੀ ਕਰਮ ਕਰਨਯੋਗ ਧਰਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਭੀ ਜ਼ਰੂਰ ਮੰਨਣਾ ਹੈ।

ਸੋ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ ਅਰੰਭਕ ਪਉੜੀ ’ਚ ਉਠਾਏ ਮੂਲ ਸਵਾਲ (ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ  ?) ਨੂੰ ‘ਜਪੁ’ ਅੰਦਰ ਹੀ ‘ਸਿਰ ਦੇ ਲੇਖ’ ਕਿਹਾ ਹੈ, ‘‘ਭਰੀਐ ਮਤਿ; ਪਾਪਾ ਕੈ ਸੰਗਿ ..੨੦’’ ਕਿਹਾ ਹੈ, ‘‘ਜੋ ਕਿਛੁ ਪਾਇਆ; ਸੁ ਏਕਾ ਵਾਰ.. ੩੧’’ ਕਿਹਾ ਹੈ, ‘‘ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ ’’ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਆਦਿ। ਇਸੇ ਲੇਖ/ਹੁਕਮ ’ਚ ਅਸੰਖ ਪਾਖੰਡੀ ਹਨ, ਅਨੇਕਾਂ ਪਾਪੀ ਹਨ, ਅਣਗਿਣਤ ਨਾਸਤਿਕ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਭ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦੇ ਲੇਖ/ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਨਾ ਪੜ੍ਹ ਸਕੇ, ‘‘ਕਾਇਆ ਕਾਗਦੁ; ਮਨੁ ਪਰਵਾਣਾ ਸਿਰ ਕੇ ਲੇਖ; ਪੜੈ ਇਆਣਾ ’’ (ਮਹਲਾ /੬੬੨) ਅਰਥ : ਕਾਗਜ਼ ਵਾਂਗ ਸਰੀਰ ਜਲਦੀ ਨਾਸ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ। ਮਨ; ਇਸ ਸਰੀਰ-ਕਾਗਜ਼ ’ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਇਲਾਹੀ ਹੁਕਮ ਹੈ ਭਾਵ ਮਨ; ਹੁਕਮ/ਲੇਖ ’ਚ ਬੱਝਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਮੂਰਖ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣਾ ਇਹ ਲੇਖ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਦਾ, ਸਮਝਦਾ। ਇਹੀ ਸੋਝੀ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ; ਨਾਨਕ ! ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ ’’ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਭਾਵ ਹੇ ਮਨੁੱਖ ! ਜੋ ਤੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਤੇਰੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ; ਓਹੀ ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ, ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਤਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਉਸ ਦੇ ਡਰ-ਅਦਬ ’ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹਰ ਕੰਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਆਪਣੇ ’ਤੇ ਨਾ ਲਵੇਂ, ਅਹੰਕਾਰ ਰੂਪ ਦੀਵਾਰ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਖੜ੍ਹੀ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇਂ। ਜੇ ਫਿਰ ਭੀ ਸਿੱਖ ਕਹਿੰਦਾ ਫਿਰੇ ਕਿ ਔਹ ਹੁਕਮ ’ਚ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦਾ, ਆਹ ਹੁਕਮ ’ਚ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਖ਼ੁਦ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਨਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਕੂੜ ਦੀ ਪਾਲਿ ਨੂੰ ਨਾ ਪਹਿਚਾਨਣਾ ਹੈ। ਲੇਖ/ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣ ਨੂੰ ਨਾ ਸਵੀਕਾਰਨਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਪਾਪਾਂ ਭਰੀ ਮੱਤ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।

ਧਰਮ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਹਿਮ ਅਸੂਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ, ਸਮਝਣ ਤੇ ਅਮਲ ’ਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਮਨ ਅੰਦਰ ਲਗਨ, ਸ਼ਰਧਾ, ਭਰੋਸਾ ਤੇ ਅਰਦਾਸ ਭਾਵਨਾ ਹੋਣੀ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਣ; ਮਨ ਅੰਦਰ ਨਿਰੰਤਰ ਉਪਜਦੇ ਰਹਿਣ, ਇਸ ਲਈ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਨਿਤਨੇਮ (ਨਿੱਤ ਦਾ ਨੇਮ) ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕਿ ਅਰਦਾਸ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਦਿਨ ਭਰੋਸਾ ਦਾਨ ਮੰਗਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਸ ਸਚਾਈ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹੋਣਾ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧੋਖੇ/ਭਰਮ ’ਚ ਰੱਖਣਾ ਹੈ। ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ; ਅਜੋਕੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਖੋਜ ਵਾਂਗ ਤੱਥਾਂ ਆਧਾਰਿਤ ਗੱਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਅਜੇ ਅਧੂਰੀ ਖੋਜ ਹੈ।

ਦੂਸਰਾ ਪੱਖ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੇ ਮਨੋਕਲਪਿਤ, ਅਤਿਕਥਨੀ ਤੇ ਅਰਥਹੀਣ ਮਨੌਤਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਭੀ ਪੂਰਨ ਸਚਾਈ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਐਸਾ ਮੰਨਣ ਨਾਲ਼ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਹੀ ਕੁੱਝ ਅਸੂਲਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ; ਜੈਸਾ ਕਿ

(1). ਭਾਗਵਤ ’ਚ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਦੇ ਚੌਥੇ ਅਵਤਾਰ (ਨਰਸਿੰਘ/ਸ਼ੇਰ ਦੇ ਸਿਰ ਵਾਲ਼ੇ ਮਨੁੱਖ) ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਗਤ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ (ਹਰਨਾਖਸ਼) ਨੂੰ ਨੌਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਪਾੜ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ 4 ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ, 2 ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੇ 2 ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਹਰਣਾਖਸੁ ਲੇ ਨਖਹੁ ਬਿਧਾਸਾ (ਮਹਲਾ /੨੨੪), ਹਰਣਾਖਸੁ ਨਖੀ ਬਿਦਾਰਿਆ (ਨੌਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਪਾੜਿਆ); ਪ੍ਰਹਲਾਦੁ ਲੀਆ ਉਬਾਰਿ (ਮਹਲਾ /੧੧੩੩), ਹਰਣਾਖਸੁ ਦੁਸਟੁ ਹਰਿ (ਨੇ) ਮਾਰਿਆ; ਪ੍ਰਹਲਾਦੁ ਤਰਾਇਆ (ਮਹਲਾ /੪੫੧), ਕੀਨੀ ਰਖਿਆ ਭਗਤ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦੈ (ਦੀ); ਹਰਨਾਖਸ ਨਖਹਿ ਬਿਦਾਰੇ (ਮਹਲਾ /੯੯੯), ਸੰਤ ਪ੍ਰਹਲਾਦ ਕੀ ਪੈਜ ਜਿਨਿ (ਨੇ) ਰਾਖੀ; ਹਰਨਾਖਸੁ ਨਖ ਬਿਦਰਿਓ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੫੬), ਭਗਤ ਹੇਤਿ ਮਾਰਿਓ ਹਰਨਾਖਸੁ; ਨਰਸਿੰਘ ਰੂਪ ਹੋਇ ਦੇਹ ਧਰਿਓ ’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੧੦੫), ਆਦਿ; ਜਦ ਕਿ ਇਹ ਸਾਖੀ ਨਿਰੋਲ ਕਾਲਪਨਿਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸ਼ੇਰ ਦਾ ਸਿਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਹਰਨਾਖਸ਼; ਦਰਾਵੜ ਰਾਜਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ (ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ); ਆਰੀਅਨ ਰਾਜੇ (ਇੰਦਰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ) ਦੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਸੀ; ਜਿਵੇਂ ਰਾਵਣ (ਦਰਾਵੜ) ਦੇ ਭਰਾ (ਭਭੀਖਣ) ਨੇ ਆਰੀਅਨ ਰਾਜੇ (ਰਾਮ ਚੰਦਰ) ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਦੰਦ ਕਥਾ ਚੱਲੀ ਕਿ ‘ਘਰ ਕਾ ਭੇਤੀ ਲੰਕਾ ਢਾਹੇ’ ਕਿਉਂਕਿ ਭਭੀਖਣ ਨੇ ਘਰ (ਰਾਵਣ) ਦਾ ਭੇਤ; ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਾ।

ਜੇਕਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਮਨੋਕਲਪਿਤ ਮਨੌਤਾਂ ਰੱਦ ਕੀਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤਾਂ ਇਸ ਸਾਖੀ ਦੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਮਿਸਾਲ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਝੂਠਾ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ। ਦਰਅਸਲ ਬਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਆਮ ਮਨੁੱਖ; ਕੂੜ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਕਫ਼ ਹੈ। ਕਿਉਂ ਨਾ ਇਸ ਦਾ ਸਾਰਥਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਯਾਨੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਨਾਲ਼ ਧਰਮ ਦਾ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ਾ ਕਿ ਨਿਰਾਕਾਰ ਪ੍ਰਭੂ; ਆਪਣੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਸਨ ਕਿ ਅਤੀਤ ਦੇ ਮਨਘੜਤ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਨਾ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਅੱਜ ਕਈ ਸਿੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੂੜ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਵਿਵਾਦ ਵਧ ਗਏ, ਪਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕੁੱਝ ਨਾ ਹੋਈ। ਸਤੰਬਰ 2022 ’ਚ ਧਰਮ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ’ਚ ਹੀ ਈਸਾਈਆਂ ਨੇ 5 ਲੱਖ ਦਾ ਇਕੱਠ ਕਰ ਲਿਆ, ਜੋ ਸੰਨ 2011 ਤੱਕ ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਕੁੱਲ 3 ਲੱਖ 48 ਹਜ਼ਾਰ ਹੀ ਸਨ। ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ; ਧਰਮ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਚੂੰਚ-ਗਿਆਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਰਹਿ ਗਿਆ।

ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਾਖੀ ਹੈ ਕਿ ਗੋਤਮ ਰਿਸ਼ੀ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਹਿਲੀਆ ਨਾਲ਼ ਇੰਦਰ ਨੇ ਭੇਖ ਬਦਲਾਅ ਕੇ ਯਾਨੀ ਗੋਤਮ ਰਿਸ਼ੀ ਦਾ ਭੇਸ ਧਾਰ ਕੇ ਕੁਕਰਮ ਕੀਤਾ। ਗੋਤਮ ਰਿਸ਼ੀ ਨੇ ਸਰਾਪ ਦੇ ਕੇ ਅਹਿਲਿਆ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਇੰਦਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਔਰਤ ਦੇ ਗੁਪਤ ਅੰਗ (ਭਗ) ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ‘‘ਗੋਤਮੁ ਤਪਾ ਅਹਿਲਿਆ ਇਸਤ੍ਰੀ; ਤਿਸੁ ਦੇਖਿ ਇੰਦ੍ਰੁ ਲੁਭਾਇਆ ਸਹਸ ਸਰੀਰ ਚਿਹਨ ਭਗ ਹੂਏ; ਤਾ ਮਨਿ (’) ਪਛੋਤਾਇਆ ’’ (ਮਹਲਾ /੧੩੪੪) ਇੱਥੇ ਭੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਸਾਖੀ ਨੂੰ ਝੂਠਾ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਇਸ ਰਾਹੀਂ ਅਸਲ ਸਚਾਈ ਸਮਝਾਈ ਕਿ ਇੰਦਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕੁਰਾਹੇ ਨਹੀਂ ਪਿਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਲਕ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਲੇਖ-ਹੁਕਮ ਨੇ ਕੁਰਾਹੇ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਭਾਵ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ (ਰਹਾਉ) ’ਚ ਦਰਜ ਹੈ, ‘‘ਕੋਈ ਜਾਣਿ (ਕੇ) ਭੂਲੈ, ਭਾਈ  ! ਸੋ ਭੂਲੈ, ਜਿਸੁ ਆਪਿ ਭੁਲਾਏ; ਬੂਝੈ, ਜਿਸੈ ਬੁਝਾਈ ਰਹਾਉ ’’ (ਮਹਲਾ /੧੩੪੪)

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸਮੇਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਸਨ, ‘‘ਜੁਗਹ ਜੁਗਹ ਕੇ ਰਾਜੇ ਕੀਏ; ਗਾਵਹਿ ਕਰਿ ਅਵਤਾਰੀ ’’ (ਮਹਲਾ /੪੨੩), ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੇ ਭੋਲ਼ੀ-ਭਾਲ਼ੀ ਜਨਤਾ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਦੇਵਤੇ, ਭਗਵਾਨ ਆਦਿ ਬਣਾ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਉਧੇੜ ਬੁਣ (ਢਾਹ ਭੰਨ) ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਵੱਡੀ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚਣਾ ਵੱਧ ਮਦਦਗਾਰ ਹੋਇਆ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਸੀ ਕਿ ਇੰਦਰ; ਵਰਖਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਕਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਵੱਡੀ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚੀ ਕਿ ਜਿਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਇੰਦਰ ਵਰਖਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮੈ ਉਸ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਹਾਂ, ‘‘ਜਿਸ ਕੈ ਹੁਕਮਿ (ਨਾਲ਼) ਇੰਦੁ ਵਰਸਦਾ; ਤਿਸ ਕੈ ਸਦ ਬਲਿਹਾਰੈ ਜਾਂਉ ’’ (ਮਹਲਾ /੧੨੮੫) ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਡੀ ਲਕੀਰ ਖਿੱਚੀ ਕਿ ਹੇ ਹਰੀ ! ਨਰਸਿੰਘ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਤੈਂ ਹੀ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ, ‘‘ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਜਨ ਤੁਧੁ ਰਾਖਿ ਲਏ, ਹਰਿ ਜੀਉ ! ਹਰਣਾਖਸੁ ਮਾਰਿ ਪਚਾਇਆ ’’ (ਮਹਲਾ /੬੩੭)

ਉਕਤ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਮਨੁੱਖ; ਲੇਖ-ਹੁਕਮ ’ਚ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਦੇ ਅੰਨ੍ਹੇਪਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਭੀ ਉਸ ਦਾ ਲੇਖ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਵਾਕ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਮਾਲਕ ਨੇ ਗਿਆਨ-ਅੱਖਾਂ ਖੋਹੀਆਂ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਓਹੀ ਮੁੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਹੋਰੁ ਬਿਰਹਾ ਸਭ ਧਾਤੁ ਹੈ; ਜਬ ਲਗੁ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰੀਤਿ ਹੋਇ ਇਹੁ ਮਨੁ ਮਾਇਆ ਮੋਹਿਆ; ਵੇਖਣੁ ਸੁਨਣੁ ਹੋਇ ਸਹ ਦੇਖੇ ਬਿਨੁ ਪ੍ਰੀਤਿ ਊਪਜੈ; ਅੰਧਾ ਕਿਆ ਕਰੇਇ  ? ਨਾਨਕ  ! ਜਿਨਿ ਅਖੀ ਲੀਤੀਆ; ਸੋਈ ਸਚਾ ਦੇਇ ’’ (ਮਹਲਾ /੮੩) ਅਰਥ : ਜਦ ਤੱਕ ਮਾਲਕ ਨਾਲ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਨਹੀਂ ਉਪਜਦਾ ਤਦ ਤੱਕ ਸਾਰੀ ਦੌੜ-ਭੱਜ ਮਾਇਆ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਪਿਆਰ ਹੈ। ਮਾਇਆ-ਗ੍ਰਸਤ ਇਹ ਮਨ; (ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ) ਵੇਖ ਤੇ ਸੁਣ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਤੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਵੇਖੇ ਬਿਨਾਂ (ਉਸ ਨਾਲ਼) ਪ੍ਰੇਮ ਨਹੀਂ ਉਪਜਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਗਿਆਨਹੀਣ ਪੰਡਿਤ ਕਿਵੇਂ (ਉਸ ਨਾਲ਼) ਪ੍ਰੇਮ ਕਰੇ। ਜਿਸ ਮਾਲਕ ਨੇ ਇਹ ਅੱਖਾਂ ਖੋਹੀਆਂ ਹਨ (ਕਿ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਮੈਨੂੰ ਵੇਖ ਨਾ ਸਕੇ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਵਡਭਾਗੇ ਨੂੰ ਹੀ) ਉਹ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਮਾਲਕ ਅੱਖਾਂ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ (ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਪ੍ਰੇਮ ਪਾ ਸਕੇ)।

ਧਰਮ ਦੇ ਇਸ ਸੂਖਮ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਇਉਂ ਸੁਖਾਲਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰ ਆਤਮ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼; (ਜੋ ਕਿ ਰੱਬੀ ਜੋਤਿ ਹੈ) 100% ਹੈ। ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਦੀ ਮੈਲ਼ ਰੂਪ ਪਰਦਾ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬੁੱਧੀ ਤੱਕ ਇਸ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਮਾਨੋ 10% ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ। ਸੰਸਾਰਿਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭੋਗਣ ’ਚ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ਼ ਇਹੀ ਮਾਨਸਿਕ ਬਲ/ਚਾਨਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ ਵਿੱਦਿਆ; ਇਸ 10% ਨੂੰ ਤਰਾਸ਼ਦੀ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਰਾਹੀਂ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤਿਆਂ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਨਾਲ਼ ਇਸ 10% ’ਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਅਦ੍ਰਿਸ਼-ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਅਨੁਭਵੀ ਅੱਖਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਬੌਧਿਕ ਬਲ ਨਾਲ਼ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ, ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਆਦਿ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ, ਕੁਦਰਤ ਤੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਬਾਰੇ ਤੱਥਾਂ ਆਧਾਰਿਤ ਗਿਆਨ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਜਦ ਕਿ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਿੱਦਿਆ ਨਾਲ਼ ਇੱਕੋ ਮਨੁੱਖ; ਡਾਕਟਰ, ਖਗੋਲ ਤੇ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨੀ, ਆਦਿ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ।

ਪੰਡਿਤ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਮਾਲਕ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ; ਓਥੇ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟਦੇਵ/ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਕਿਰਦਾਰ ਉੱਤੇ ਭੀ ਸੰਦੇਹ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੈ, ‘‘ਹਿੰਦੂ ਅੰਨ੍ਹਾ; ਤੁਰਕੂ ਕਾਣਾ ਦੁਹਾਂ ਤੇ ਗਿਆਨੀ ਸਿਆਣਾ ਹਿੰਦੂ ਪੂਜੈ ਦੇਹੁਰਾ; ਮੁਸਲਮਾਣੁ ਮਸੀਤਿ ਨਾਮੇ ਸੋਈ ਸੇਵਿਆ; ਜਹ ਦੇਹੁਰਾ ਮਸੀਤਿ ’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੮੭੫) ਅਰਥ : ਪੰਡਿਤ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਰੱਬ ਸਮਝ ਪੂਜਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੇਵਲ ਮਸਜਿਦ ’ਚ ਅੱਲ੍ਹਾ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਕੋਲ਼ ਦੋਵੇਂ ਅੱਖਾਂ ਨਹੀਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦਾ ਹਜ਼ਰਤ ਸਾਹਿਬ ਉੱਤੇ ਅਟੁੱਟ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਅੱਖ ਖ਼ਰਾਬ ਹੈ (ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅੱਲ੍ਹਾ ਨੂੰ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਨਹੀਂ ਵੇਖ ਪਾ ਰਿਹਾ)। ਗਿਆਨਵਾਨ ਨਾਮਦੇਵ ਕੋਲ਼ ਦੋਵੇਂ ਅੱਖਾਂ ਹਨ ਤਾਹੀਓਂ ਉਸ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਸਿਮਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਨਾ ਪੱਥਰ ’ਚ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮਸਜਿਦ ’ਚ।

ਅੰਤ ’ਚ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ 26ਵੀਂ ਪਉੜੀ (ਅਮੁਲ ਗੁਣ; ਅਮੁਲ ਵਾਪਾਰ ) ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਪਿਛਲੀ 25ਵੀਂ ਪਉੜੀ (ਬਹੁਤਾ ਕਰਮੁ; ਲਿਖਿਆ ਨਾ ਜਾਇ ) ’ਚ ਇਲਾਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ਾਂ, ਦਾਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਪਉੜੀ ’ਚ ਅਮੋਲਕ ਕਿਹਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਇਹ ਦਾਤਾਂ, ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ਾਂ; ਕਿਸੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰਨ ਜਾਂ ਚੜ੍ਹਾਵਾ ਚੜਾਉਣ ਬਦਲੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀਆਂ। ਪਉੜੀ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਹੀ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ ਅਮੋਲਕ ਦਾਤਾਂ ਕਹਿਣ ਵਾਲ਼ੇ ਅਨੇਕਾਂ (ਮਨੁੱਖਾਂ) ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਭੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਨਾਤਨੀ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਭੀ ਇਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਆਖਹਿ ਵੇਦ; ਪਾਠ ਪੁਰਾਣ ਆਖਹਿ ਪੜੇ; ਕਰਹਿ ਵਖਿਆਣ ਆਖਹਿ ਬਰਮੇ; ਆਖਹਿ ਇੰਦ ਆਖਹਿ ਗੋਪੀ ਤੈ ਗੋਵਿੰਦ ਆਖਹਿ ਈਸਰ; ਆਖਹਿ ਸਿਧ ਆਖਹਿ, ਕੇਤੇ ਕੀਤੇ ਬੁਧ ਆਖਹਿ ਦਾਨਵ; ਆਖਹਿ ਦੇਵ ਆਖਹਿ ਸੁਰਿ ਨਰ; ਮੁਨਿ ਜਨ ਸੇਵ ..੨੬ (ਜਪੁ) ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਕੀਤੇ ਹਨ ‘ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰ ਤੇ ਪੁਰਾਣ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਂਦੇ ਹਨ। ਵਿਦਵਾਨ ਮਨੁੱਖ ਭੀ, ਜੋ (ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ) ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ, (ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ) ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਬ੍ਰਹਮਾ, ਕਈ ਇੰਦਰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਗੋਪੀਆਂ ਤੇ ਕਈ ਕਾਨ੍ਹ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਂਦੇ ਹਨ। ਕਈ ਸ਼ਿਵ ਤੇ ਸਿੱਧ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਬੇਅੰਤ ਬੁੱਧ ਉਸ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਰਾਕਸ਼ ਤੇ ਦੇਵਤੇ (ਵੀ) ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਦੇਵਤਾ-ਸੁਭਾਉ ਮਨੁੱਖ, ਮੁਨੀ ਲੋਕ ਤੇ ਸੇਵਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਂਦੇ ਹਨ।

 ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਰਾਕਸ਼ਾਂ ਸਮੇਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਧਰਮ ਭੀ ਓਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜੋ 35 ਬਾਣੀਕਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਾ ਕਾਹਦੀ ਰਹਿ ਗਈ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਪੰਡਿਤ ਮੁਲਾਂ; ਜੋ ਲਿਖਿ ਦੀਆ ਛਾਡਿ ਚਲੇ ਹਮ; ਕਛੂ ਲੀਆ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੫੯), ਕਾਦੀ ਕੂੜੁ ਬੋਲਿ; ਮਲੁ ਖਾਇ ਬ੍ਰਾਹਮਣੁ ਨਾਵੈ; ਜੀਆ ਘਾਇ ਜੋਗੀ, ਜੁਗਤਿ ਜਾਣੈ ਅੰਧੁ ਤੀਨੇ; ਓਜਾੜੇ ਕਾ ਬੰਧੁ ’’ (ਮਹਲਾ /੬੬੨) ਅਰਥ : ਕਾਜ਼ੀ ਝੂਠ ਬੋਲ ਕੇ ਹਰਾਮ ਦਾ ਮਾਲ (ਰਿਸ਼ਵਤ) ਖਾਂਦਾ ਹੈ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਕਰੋੜਾਂ (ਸ਼ੂਦਰ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰ-ਕਰ) ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜੋਗੀ ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ। ਇਹ ਤਿੰਨੇ (ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਹੀ) ਆਤਮਿਕ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਹਨ, ਕੁਰਾਹੇ ਪਏ ਹੋਏ ਹਨ (ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸੋਂ ਕਿਹੜੀ ਸੇਧ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ)।

ਵਿਚਾਰ : ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਉਕਤ ਅਰਥ; ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹਨ। ਇਸ ਬੰਦਸ਼ ’ਚ ਰਹਿਣਾ ਟੀਕੇਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਵਾਰਥ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਿਲੀ ਸੋਝੀ ਅਮੋਲਕ ਦਾਤ ਹੈ। ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੂੰ ਨਸੀਬ ਹੋਈ ਅਗਿਆਨਤਾ ਭੀ ਅਮੋਲਕ ਦਾਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਲਈ ਭੀ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹੜਾ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਭੇਟ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਕਰਤਾਰ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੇ ਲੇਖ/ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਐਸਾ ਗਿਆਨ (ਆਖਹਿ ਦਾਨਵ; ਆਖਹਿ ਦੇਵ) ਪੰਡਿਤਾਂ, ਰਾਕਸ਼ਾਂ, ਆਦਿ ਨੂੰ ਨਸੀਬ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸੋ ਗੁਰਸਿੱਖ ਨੇ ਭਰਮ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਗੁਰਮਤਿ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਪੰਡਿਤਾਂ, ਮੌਲਵੀਆਂ, ਆਦਿ ਵਾਂਗ ਭਰਮ ’ਚ ਪਏ ਸਿੱਖਾਂ ਪਾਸੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ-ਲੜੀ ਦੇ ਅਗਲੇ ਚੌਥੇ ਤੇ ਅੰਤਮ ਭਾਗ ’ਚ ਗੁਰਮਤਿ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ (ਮੀਰੀ) ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ।

—ਚੱਲਦਾ—

ਬੇੜੀ ’ਚ ਪੱਥਰ ਭਰਨ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ (ਭਾਗ ਚੌਥਾ)

Most Viewed Posts