ਨਾਸਤਕ-ਆਸਤਕ

ਭਾਈ ਦੀਦਾਰ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਮਤਿ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਭਾ ਪਟਿਆਲੇ ਵਾਲੇ

ਆਮ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਨਾਸਤਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਆਸਤਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

   ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੋਲ-ਬਾਣੀ, ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਅਤੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਇੱਕ ਨਾਸਤਕ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰਾ ਤੇ ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

    ਜੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਨਾਸਤਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਝੂਠ ਬੋਲ-ਬੋਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰ ਵਿਹਾਰ ਰਾਹੀਂ ਧਨ ਕਮਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਵਤ (ਵੱਢੀ) ਲੈ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਗੱਲਾਂ ਵਧਾ-ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਦਸਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣਾ ਮਤਲਬ ਸਿੱਧਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੱਸੋ ਉਸ ਆਸਤਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਾਸਤਕ ਵਿੱਚ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਹੋਇਆ?

    ਇਸੇ ਲਈ ਸਿਆਣੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ, ਸਗੋਂ ਜਦ ਤੱਕ ਇੱਕ ਆਸਤਕ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਤਦ ਤਕ ਉਹ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸਤਕ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

      ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਆਸਤਕ ਦੇ ਵਤੀਰੇ ਤੋਂ ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਇਸ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਚੰਗੇ ਵਤੀਰੇ ਨਾਲ ਹੋਰ ਜੀਵਨ ਵੀ ਬਦਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵੀ ਸੁਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

    ਜੇ ਇੱਕ ਆਸਤਕ ਦੀ ਆਸਤਕਤਾ ਉਸ ਦੇ ਅਮਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਪਾਖੰਡ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਨਾ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੀ ਆਸਤਕਤਾ ਕੱਚੇ ਈਮਾਨ ਵਾਲਿਆਂ (ਧਰਮੀ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦੇ ਮਨੁਖ) ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਨਾਸਤਕ ਵੀ ਬਣਾ ਦੇਂਦੀ ਹੈ।

    ਇਉਂ ਦਿਖਾਵੇ ਦਾ ਆਸਤਕ (ਪਾਖੰਡੀ) ਜਿੱਥੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕਰਕੇ ਕੀਮਤੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਆਪਣੇ ਦਿਖਾਵੇ ਵਾਲੇ ਗਲਤ ਵਤੀਰੇ ਕਾਰਨ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਨਾਸਤਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ (ਪਾਪ) ਵੀ ਸਹੇੜਦਾ ਹੈ।

    ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਵੇ ਦੇ ਧਰਮੀ (ਆਸਤਕ) ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਪਾਖੰਡੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਉੱਥੇ ਧਰਮੀ ਜੀਵਨ ਨਾ ਜੀਉਣ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ। ਮਹਾਰਾਜ ਇਸੇ ਲਈ ਆਪ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ:-

‘ਰਹਿਣੀ ਰਹੈ ਸੋਈ ਸਿੱਘ ਮੇਰਾ।’ (ਰਹਿਤਨਾਮਾ)

    ਯਾਦ ਰਹੇ-ਧਰਮੀ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹੀ ਰਹਿਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹੋ ਹੀ ਸਿੱਖ ਹੈ।

ਧਰਮ ਕੀ ਹੈ ?

            ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਧਰਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਧਰਮੀ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਕੁਝ ਬਣਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਧਰਮੀ ਮਨੁੱਖ ਸਵਰਗ ਜਾਂ ਸੁੱਖਾਂ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਗੋਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢਾਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ, ਉਸ ਦੀ ਬੋਲ-ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਰਹਿਣੀ ਬਹਿਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੀ ਝਲਕ ਦਿੱਸੇ।

     ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਝਲਕ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ, ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਦੇ ਸਾਧਨ ਬਾਰੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ:-

‘‘ਜਿਨ ਪ੍ਰੇਮ ਕੀਓ, ਤਿਨ ਹੀ ਪ੍ਰਭ ਪਾਇਓ॥’’ (ਤ੍ਵ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਸਵੱਯੇ)

     ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫਤ ਸਲਾਹ ਕੀਤੀ ਜਾਏ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪਿਆ ਜਾਏ ਭਾਵ ਮਨ-ਚਿਤ ਵਿੱਚ ਵਸਾਇਆ ਜਾਵੇ।

ਨਾਮ ਜਪਣਾ

ਸਿੱਖੀ ਵਿੱਚ ਨਾਮ ਜਪਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਅਤੇ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

    ਰੱਬ ਦਾ ਸਰੂਪ ਜੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਵਿੱਚ ਧਿਆਨ ਜੋੜਨਾ ਤੇ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਜੋੜਨਾ ਨਾਮ ਜਪਣਾ ਹੈ।

     ਯਾਦ ਰਹੇ-ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਜਾਂ ਨਾਮ ਜਪਣ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਕੇਵਲ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਤਿਆਗ ਵਾਲਾ ਜਾਂ ਕੇਵਲ ਸੰਤਗਿਰੀ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਰਾਹੀਂ ਸਹੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਜਦ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹੱਸਦਿਆਂ-ਖੇਡਦਿਆਂ, ਖਾਂਦਿਆਂ-ਪਹਿਨਦਿਆਂ (ਭਾਵ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰਦਿਆਂ) ਮਾਇਆ ਆਦਿ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਜੀਵਨ ਜੀਣਾ ਹੈ। ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਆਪਣਾ ਫੁਰਮਾਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ:-

‘‘ਨਾਨਕ ! ਸਤਿਗੁਰਿ ਭੇਟਿਐ, ਪੂਰੀ ਹੋਵੈ ਜੁਗਤਿ ॥ ਹਸੰਦਿਆ, ਖੇਲੰਦਿਆ, ਪੈਨੰਦਿਆ, ਖਾਵੰਦਿਆ; ਵਿਚੇ ਹੋਵੈ ਮੁਕਤਿ ॥’’ (ਮ: ੫/੫੨੨)

    ਚੰਗੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਮ ਜਪਣ ਦੀ ਜੁਗਤੀ ਭਾਵ ਸਿਮਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਭਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਚੰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਕਹਿ ਗਏ ਹਨ:-

‘‘ਵਿਣੁ ਗੁਣ ਕੀਤੇ, ਭਗਤਿ ਨ ਹੋਇ॥’’ (ਜਪੁ)

    ਸੋ ਸਾਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਚੰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਜਾਂ ਉੱਨਤੀ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਉੱਚੇ ਆਚਰਣ ਉੱਤੇ ਰੱਖੀ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਜੰਤਰਾਂ-ਮੰਤਰਾਂ ਜਾਂ ਕਰਾਮਾਤਾਂ-ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਉੱਤੇ। ਕਿਸੇ ਔਕੜ ਵੇਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਆਪਣਾ ਬਣਿਆ-ਬਣਾਇਆ ਉੱਚਾ ਆਚਰਣ ਹੀ ਕੰਮ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ-ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ। ਕਿਵੇਂ?

    ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇੱਕ ਤੇਜ਼ ਘੋੜ-ਦੌੜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਦੌੜਦੇ ਘੋੜੇ ਦੇ ਸਵਾਰ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਅੱਗੇ ਦਿਸ ਪਈ ਡੂੰਘੀ ਖੱਡ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਜੇ ਜਾਂ ਖੱਬੇ ਪਾਸਿਓਂ ਮੋੜ ਕੇ ਲੰਘਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਕੁੱਝ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਆ ਪਏ ਮਾੜੇ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਜਾਂ ਕਿਸੀ ਅਚਾਨਕ ਆ ਪਈ ਬਿਪਤਾ ਨੂੰ ਟਾਲਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

     ਜਦ ਕਦੀ ਕਿਸੀ ਪਰਾਈ ਸੁੰਦਰ ਇਸਤਰੀ/ਮਰਦ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬੁਰੇ ਖਿਆਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਪੈਣ ਜਾਂ ਜਦ ਕਦੀ ਆਪਣੀ ਨਿਰਾਦਰੀ ਹੁੰਦੀ ਵੇਖ ਕੇ ਗੁੱਸਾ ਚੰਡਾਲ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਮਸਲੇ ਨਹੀਂ ਯਾਦ ਆ ਸਕਦੇ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੁਝਦਾ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਕੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ?

            ਉਸ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਫੈਸਲਾ ਮਿੰਟਾਂ ਸਕਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਹਾਂ’ ਜਾਂ ‘ਨਾਂਹ’ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਠੀਕ ਰਸਤਾ ਤਾਂ ਹੀ ਅਪਨਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਉੱਚੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਪਕਿਆਈ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ।

  ਅਸੀਂ ਇਖਲਾਕ ਤੋਂ ਡਿਗਣੋਂ ਤਦ ਹੀ ਬਚ ਸਕਾਂਗੇ ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਤਦ ਹੀ ਠੀਕ ਹੋ ਸਕੇਗੀ ਜੇਕਰ ਸਾਡੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਉੱਚੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਪੱਕਤਾ ਆ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇਗੀ।

   ਉੱਚੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਨਾਂਹ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਵਰਨਣ ਕੀਤੇ ਬੜੇ-ਬੜੇ ਰਿਸ਼ੀ ਮੁਨੀ ਤੇ ਭਗਤ ਲੋਕ ਸਮਾਂ ਪੈਣ ਤੇ ਡੋਲ ਗਏ ਅਤੇ ਆਚਰਨਕ ਤੌਰ ਤੇ ਉੱਚੀ ਆਤਮਕ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪਏ।

  ਸਾਡੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਇਸ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਿਆਂ ਦਸ ਜਾਮੇ ਧਾਰਨ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਲਗਭਗ 239 ਸਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਤੋਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਜਤਨ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।

     ਇਹ ਵੀ ਯਾਦ ਰੱਖੀਏ। ਉੱਚਾ ਆਚਰਣ ਇਕੱਲਿਆਂ ਆਪ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਉੱਚੇ ਆਚਰਣ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਜਾਚ ਨੂੰ ਹੀ ‘ਧਰਮ’ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।

   ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ਕ ਨਮੂਨੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਢੰਗ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ‘ਧਰਮ’ ਹੈ।

ਆਦਰਸ਼ਕ ਨਮੁਨੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ

     ਇੱਕ ਆਦਰਸ਼ਕ ਨਮੂਨੇ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ Model (ਨਮੂਨਾ) ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

    ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਮੂਨਾ ਰੱਖਿਆ, ਉਹ ਉਸ ਨਮੂਨੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਢਾਲਣ ਲੱਗ ਪਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਖਵਾਏ।

     ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਜ਼ਰਤ ਈਸਾ ਜੀ ਜਾਂ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਢਾਲਿਆ, ਉਹ ਈਸਾਈ ਜਾਂ ਬੋਧੀ ਕਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।

    ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੱਕ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਨਮੂਨਾ ਬਣਾਇਆ ਉਹ ਸਿੱਖ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ।

    ਸੋ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਾ ਇਹ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਹਾਂ, ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਹਾਂ, ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

    ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸਾਏ, ਅਪਣਾਏ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰੇ ਹੋਏ ਜੀਵਨ ਦੇ ਢੰਗ ਨੂੰ ਤਨੋ-ਮਨੋ ਅਪਨਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਤਾਂ ਹੀ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਅਖਵਾ ਸਕਾਂਗੇ।

     ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖੁਸ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਆਪਣੇ ਰੂਪ ਉੱਤੇ ਢਾਲਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗੁਰੂ ਆਪਣੀ ਸਖਸ਼ੀਅਤ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੀ ਸਾਧਾਰਣ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ੁਭ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

      ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧਾਏ ਹੋਏ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਦੀ ਆਤਮਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜਥੇਬੰਦ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਆਪ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਰਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦੇਵੇ। ਸਿੱਖ ਆਪਣੀ ਮੱਤ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਤ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰੇ।

‘‘ਮਨੁ ਬੇਚੈ ਸਤਿਗੁਰ ਕੈ ਪਾਸਿ॥ ਤਿਸੁ ਸੇਵਕ ਕੈ ਕਾਰਜ ਰਾਸਿ॥’’ (ਸੁਖਮਨੀ, ਮ:੫/੨੮੬) ਦਾ ਭਾਵ ਵੀ ਕੁੱਝ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ।

    ਸੋ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਤ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਗੁਰ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤਨੋ-ਮਨੋ ਅਪਨਾਉਣ ਲਈ ਸੰਗਤ ਦੀ ਬੜੀ ਲੋੜ ਹੈ।

    ‘ਇੱਕ-ਇੱਕ ਤੇ ਦੋ ਗਿਆਰਾਂ’ ਅਤੇ ‘ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਕਰਾਮਾਤ’ ਨੂੰ ਲੋਕੀ ਮੰਨਦੇ ਹੀ ਆਏ ਹਨ। ਜਿਹੜਾ ਕੰਮ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਉਹ ਕੰਮ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖ ਜਥੇਬੰਦ ਹੋ ਕੇ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।

    ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ (ਸਿਮਰਨ) ਦਾ ਭਾਵ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਹਰ ਥਾਂ ਹਾਜ਼ਰ-ਨਾਜ਼ਰ ਸਮਝਣਾ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਣੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

‘‘ਜੈਸਾ ਸੇਵੈ, ਤੈਸਾ ਹੋਇ॥’’ (੨੨੩) ਦੇ ਮਹਾਂਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵ ਦੀ ਸੁਰਤੀ ਉੱਚੀ ਉੱਠਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਗੁਣ ਬਾਰ ਬਾਰ ਗਾਉਣ ਨਾਲ ਉਹ ਗੁਣ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਜੀਵ ਦੀ ਆਤਮਕ ਅਵਸਥਾ ਦਿਨ-ਦਿਨ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦੀ-ਉੱਠਦੀ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਇਕ-ਮਿਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਰ ਲਈ ਹਮਦਰਦੀ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸੇਵਾ ਦਾ ਚਾਅ ਵੀ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਇੱਕਲਿਆਂ ਔਖਾ ਤੇ ਦੇਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਜੁੜਨ (ਇਕੱਠੇ ਹੋਣ) ਦੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ।

   ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਕੇ ਕੀਰਤਨ, ਕਥਾ ਵੀਚਾਰ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਅਭਿਆਸ (ਸਿਮਰਨ ਤੇ ਸੇਵਾ ਦਾ) ਛੇਤੀ ਪੱਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਛੇਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗਤ ਕਰਨੀ ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਜਾਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਤੇ ਮੰਦਿਰ

   ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਢਹਿੰਦੀ ਕਲਾ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਾਡੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਡੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਦਿ੍ਰਸ਼, ਮੰਦਰ ਦੇ ਦਿ੍ਰਸ਼ ਨਾਲ, ਮਿਲਦਾ ਜੁਲਦਾ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਾਲਤ ਉਦੋਂ ਜਾਪਦੀ ਹੈ ਜਦ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸੋਝੀਵਾਨ ਨਾ ਹੋਣ।

   ਸਾਨੂੰ ਭੁੱਲਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਮੰਦਰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪੂਜਾ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਵੀਚਾਰ ਦਾ ਅਸਥਾਨ ਹੈ। ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ-ਸੁਣਨਾ, ਵੀਚਾਰਨ ਤੇ ਮੰਨਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਆਪ ਲੈਣ ਤੇ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਵੀਚਾਰ-ਹੀਨ ਗ੍ਰੰਥੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਸ਼ੀਘਰ (ਤੁਰੰਤ) ਹੀ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦੇਂਦੇ ਹਨ।

ਗੁਰ ਭਗਤੀ

    ਗੁਰੂ ਕੀ ਭਗਤੀ, ਗੁਰੂ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਸੁਣ ਕੇ ਵੀਚਾਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੈ।

    ਸਿੱਖ ਲਈ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਹੋਣਗੇ ਜਦ ਸਿੱਖ ਉਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸੀ ਹੋਈ ਸਿਖਿਆ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜਸ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਗੁਰੂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਹੈ।

    ਦੇਹਧਾਰੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕੇਵਲ ਦੇਹ, ਗੁਰੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਉਸ ਦਾ ਦੱਸਿਆ ਹੋਇਆ ਉਪਦੇਸ਼ ਗੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

    ਸੋ, ਉਪਦੇਸ਼ (ਸ਼ਬਦ) ਗੁਰੂ ਦਾ ਮਤਲਬ, ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ‘ਗੁਰੂ’।

ਬੇਲੋੜੇ ਕਰਮਕਾਂਡ             

ਗੁਰੂ ਕਲਗੀਧਰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਅਸੂਲ ਬੜੇ ਸਿੱਧੇ-ਸਾਦੇ ਅਤੇ ਸੌਖੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਝਾਏ ਸਨ। ਪਰ ਕਈ ਗ੍ਰੰਥੀ ਪੁਜਾਰੀ ਬਣ ਕੇ ਆਪਣੀ ਪੇਟ ਪੂਜਾ ਲਈ ਕਈ ਭੁਲੇਖੇ ਤੇ ਬੇਲੋੜੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਬਣਾ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਬਣਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ:-

            (ੳ). ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਹੇਠਾਂ ਜਲ ਰੱਖ ਕੇ ਅੰਮਿ੍ਰਤ ਬਣਾ ਲੈਣ ਦਾ ਪਰਪੰਚ ਕਰਨਾ।

            (ਅ). ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਘਿਉ ਦੇ ਦੀਵੇ ਅਥਵਾ ਜੋਤ ਜਗਾਉਣੀ।

            (ੲ). ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਦੀਵੇ ਆਦਿ ਜਗਾ ਕੇ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ।

            (ਸ). ਗੁਰੂ ਗਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਸਮਝਣ ਤੇ ਵੀਚਾਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਪਾਠ ਕੀਤੇ ਬਗੈਰ ਰੁਮਾਲਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਲੈਣਾ, ਜਾਂ ਵਰਕਿਆਂ ਉੱਪਰ ਹੱਥ ਫੇਰ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਲਗਾ ਲੈਣਾ, ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਲਾ ਲੈਣਾ।

            (ਹ). ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਜਾਂ ਪੀਹੜਾ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮੁੱਠੀ ਚਾਪੀ ਕਰਨੀ।

            (ਕ). ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਦੀਆਂ ਬਨਾਉਟੀ ਅਤੇ ਮਨੋ-ਕਲਪਿਤ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਹਰੇ ਪਾਉਣੇ, ਧੂਪ ਧੁਖਾਉਣੀ ਆਦਿ।

ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਰੋਧੀ ਰਸਮਾਂ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੁਜਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਨਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਅਨੇਕਾਂ ਕਰਮ ਕਾਂਡ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕੌਮ ਦੀ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਜਿੱਥੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਤੋਂ ਉਖੜੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਉੱਚੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਭਰੋਸਾ ਤੇ ਅਕਲ

ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਅਕਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸੋਨੇ ਉੱਤੇ ਸੁਹਾਗੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

   ਜੇ ਮਨੁੱਖ ਅਕਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਉਹ ਕਈ ਵਾਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਵੀ ਨੀਵਾਂ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

   ਅਕਲ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਧਰਮ ਬਹੁਤੀ ਦੇਰ ਚੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੋਣਾ ਹੀ ਅਕਲਮੰਦ ਹੋਣ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਮਹਾਰਾਜ ਜੀ ਆਪ ਕਹਿ ਗਏ ਹਨ:

‘‘ਅਕਲੀ ਸਾਹਿਬੁ ਸੇਵੀਐ, ਅਕਲੀ ਪਾਈਐ ਮਾਨੁ॥’’ (੧੨੪੫)

   ਸੋ ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ (ਗੁਰਬਾਣੀ) ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ-ਵੀਚਾਰਨ ਤੇ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ।

ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਮਤਲਬ

   ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਭਾਵ ਕੇਵਲ ਇਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ ਅਤੇ ਦਿਖ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾਏ ਜਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਏ। ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਉਣਾ, ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੈ।

   ਸਿੱਖੀ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਭਾਵ ਸਿੱਖੀ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ ਵਾਲੇ ਬੰਦਿਆਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਸਿੱਖੀ ਸ਼ਕਲ ਸੂਰਤ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਅਪਨਾ ਕੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਫੈਲਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ਉੱਚੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਹੈ।

   ਜੇ ਇੱਕ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਇੱਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਿੱਖੀ ਸ਼ਕਲ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕੋਈ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਕਿਉਂਕਿ ਜਦ ਤੱਕ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਿੱਖੀ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਵਸਦੇ ਜਾਂ ਜਦ ਤੱਕ ਉਸ ਦੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਤਦ ਤੱਕ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸਮਝਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਮੰਤਵ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਰ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸੋ, ਸਿੱਖੀ ਸਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਜੇ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਬੇਈਮਾਨ, ਘਟ ਕਾਮੀ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਬਣ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਸਾਡੇ ਕੀਤੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੁੱਝ ਸਾਰਥਕ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ। ਜੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਸਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਨਾਂਹ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਖਾਸ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ।

  ਇੱਕ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦ ਸਾਡੇ ਕੌਮੀ ਗੁਣ ਹਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੇ ਰਗ-ਰਗ ਵਿੱਚ ਸਮਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਜਿਸ ਦਾ ਸਦਕਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਵੈਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਾਜ਼ੀ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਵਰਗੇ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਸਗ (ਕੁੱਤਾ) ਲਿਖਦਾ ਹੈ, ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਤਾਂ ਕਰਨੋਂ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕਿਆ।

  ਉਹ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਕੈਂਪ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਜਦ ਉਹ ਕੈਂਪ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਹ ਕੈਂਪ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮੁਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਬੇਗ਼ਮਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਿਰਪਾਨਾਂ ਮਿਆਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲਈਆਂ ਤੇ ਘੋੜੇ ਵਾਪਿਸ ਲੈ ਤੁਰੇ। ਕਾਜ਼ੀ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:-

  ‘‘ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਉਹ ਸਗਾਂ (ਕੁੱਤਿਆਂ) ਦੀ ਕੌਮ ਨੂੰ, ਜੋ ਦੁਸ਼ਮਨ ਦੀ ਮਾਂ-ਬੇਟੀ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੇਟੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ।’’

  ਜਦ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਲੁਟਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਨਵਾਬ (ਗਵਰਨਰ) ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਤੋਂ ਲੁੱਟਣ ਵਾਲਿਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦਿੰਦਿਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਸਖਤ ਵਿਰੋਧੀ, ਨਵਾਬ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਜੋ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਉੱਚੇ ਆਚਰਣ ਦੀ ਸਿਫਤ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਉਹ ਵੀ ਕਮਾਲ ਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਨਾਦਰ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਜੇ ਸਿੱਖ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਭੁੱਖੇ ਹੋਣ ਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਮਿਲ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ‘‘ਹੈ ਕੋਈ ਭੁੱਖਾ?’’

ਦੇਤ ਆਵਾਜ਼ ਭੁੱਖਾ ਕੋਈ, ਆਓ ! ਦੇਗ਼ ਤਿਆਰ ਗੁਰ ਹੋਈ। (ਰਹਿਤਨਾਮਾ)

ਨਾਦਰਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਜੇ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਕੋਈ ਦੁਸ਼ਮਣ ਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ?

 ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦੋਸਤ ਸਮਝ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਛਕਾ ਦੇਂਦੇ ਹਨ:-

ਓਸ ਸਮੇਂ ਬੈਰੀ ਕਿਨ ਆਵੈ, ਪਰਮ ਮੀਤ ਸਮ ਤਾਹਿ ਛਕਾਵੈਂ। (ਰਹਿਤਨਾਮਾ)

ਨਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ,‘‘ਫਿਰ ਆਪ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ?’’

ਜ਼ਕਰੀਆ ਨੇ ਕਿਹਾ:-

ਬਚੇ ਤਾਂ ਆਪ ਖਾ ਲੈਂ ਹੈਂ, ਨਹੀਂ ਤੋਂ ਲੰਗਰ ਮਸਤ ਬਤੇ ਹੈਂ। (ਰਹਿਤਨਾਮਾ)

 ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਦਰਸ਼ਾਹ ਤੇ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਦੇ ਕਈ ਸਵਾਲ-ਜਵਾਬ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਗੁਣ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ।

 ਜੰਗ ਦੇ ਅਤਿ ਬਿਖੜੇ ਅਤੇ ਔਖੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਜਦ ਪੱਤਾ-ਪੱਤਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਵੈਰੀ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਬਿਖੜੇ ਸਮੇਂ, ਘਰ ਤੇ ਘਾਟ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਚਰਨ ਨੂੰ ਡਿੱਗਣ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਅੱਜ! ਸਭ ਸੁੱਖ-ਆਰਾਮ ਤੇ ਸਭ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੀ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੇ; ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਸਿੱਖ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵੱਲ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਤੇ ਦੇਖੀਏ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹਾਂ?

    ਦਰਅਸਲ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਇਹ ਫੁਰਮਾਨ ਚੇਤੇ ਸੀ !    ‘‘ਹਮ ਲੇ ਜਾਨੋ ਪੰਥ ਉਚੇਰੇ ।’’

   ਜੇ ਇਹ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਯਾਦ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਯਾਦ ਕਰਾਇਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ਵੀ ਉੱਚੀ ਹੋਵੇ। ਸਾਡੀ ਰਹਿਣੀ-ਬਹਿਣੀ, ਬੋਲ-ਚਾਲ, ਲੈਣ-ਦੇਣ ਤੇ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਹੋਰਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਚੰਗਾ ਉਚੇਰਾ ਤੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਹੋਵੇ।

   ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਜਿੱਥੇ ਸਾਡੀ ਸੰਸਾਰਕ ਅਤੇ ਆਤਮਕ ਅਵਸਥਾ ਉੱਚੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਉੱਥੇ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਕੇ ਸਿੱਖ ਅਖਵਾਉਣ ਜੋਗੇ ਹੋ ਸਕਾਂਗੇ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਤਿਕਾਰੇ ਜਾਵਾਂਗੇ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਿੱਖ ਸਤਿਕਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਸੀ। ਪਰ ਗੁਰੂ ਦਾ ਉਪਰਲਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਾਨੂੰ ਕੌਣ ਯਾਦ ਕਰਾਏ ? ਸਾਨੂੰ ਕੌਣ ਯਾਦ ਕਰਾਏ ਕਿ ਖਾਲਸਾ ਕਿਸ ਮੰਤਵ ਲਈ ਸਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ? ਅਫ਼ਸੋਸ ਨਾਲ ਲਿਖਣਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘਾਟ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਜੋ ਥੋੜਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਵੀ ਹੈ ਉਹ ਜਿੱਥੇ ‘‘ਰੋਟੀਆ ਕਾਰਣਿ, ਪੂਰਹਿ ਤਾਲ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੬੫) ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਉੱਥੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਨੀਵੀਂ ਅਕਲ ਅਤੇ ਘੱਟ ਯੋਗਤਾ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

  ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਹੋਰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਜੇ ਕੁੱਝ ਅੱਖਰ ਸਟੇਜ ਤੇ ਬੋਲਣਾ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਉਚਾਰਨ (ਅਰਥ ਅਤੇ ਭਾਵ ਅਰਥ ਸਮਝਣੇ ਤਾਂ ਦੂਰ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ) ਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਜਾਣਕਾਰੀ, ਨ ਕੋਈ ਟਰੇਨਿੰਗ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਮਲੀ ਜੀਵਨ।

  ਦੱਸੋ, ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਜਾਂ ਗ੍ਰੰਥੀ ਜਾਂ ਪਾਠੀ ਕੌਮ ਦਾ ਕੀ ਸੰਵਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਕੀ ਸੰਵਾਰ ਰਹੇ ਹਨ? ਨਤੀਜਾ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਉਂਗਲਾਂ ਤੇ ਗਿਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਕਿਹੜਾ ਸਿੱਖ ਘਰਾਨਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮਰਨ ਤੱਕ ਦੇ ਰਸਮ ਰੀਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਪਰਨ ਕੀ (ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਵਾਲੀ) ਰੀਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ?

ਸਿੱਖ ਨੌਜਵਾਨ, ਸਿੱਖੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾਣ ਲਈ ਅਣਭੋਲ ਹੀ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੀ ਜਾਚ, ਨ ਘਰ ਵਿੱਚ ਤੇ ਨਾ ਸਕੂਲ-ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੀ ਜੋ ਥੋੜੀ-ਬਹੁਤ ਗੱਲ ਉਹ ਵੇਖਦੇ ਸੁਣਦੇ ਹਨ; ਉਹ ਵੀ ਉਪਰੋਂ-ਉਪਰੋਂ ਦਿਖਾਵੇ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੇਖਦੇ ਸੁਣਦੇ ਹਨ, ਅਸਲੀਅਤ ਤੇ ਅਮਲ ਵਾਲੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਦ ਉਹ ਧਾਰਮਿਕ / ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਗੂਆਂ ਆਦਿਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਦੇਖਦੇ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵੇਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਧਰਮ ਨੂੰ ਹੀ ਵਹਿਮ ਤੇ ਪਾਖੰਡ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਆਸ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰੀ ਅਮਲੀ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ ਧਰਮ ਵੱਲੋਂ ਉਪਰਾਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

  ਧਾਰਮਿਕ ਸਟੱਡੀ ਉਹ ਆਪ ਤਾਂ ਕਰਦੇ ਨਹੀਂ, ਗੁਰੂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹਨ, ਉਹ ਆਪ ਪੜ੍ਹਦੇ ਨਹੀਂ, ਕੇਵਲ ਸੁਣੀਆਂ-ਸੁਣਾਈਆਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।

  ਮੁਕਦੀ ਗੱਲ ! ਜੇ ਅਸੀਂ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸਤਕ ਹਾਂ ਅਤੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੇ ਵਰਗੀ ਕੌਮੀ ਸ਼ਾਨ ਨੂੰ ਉੱਚੇ ਮਰਾਤਬੇ (ਦਰਜੇ) ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਈਏ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਸਭ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਵੀਰਾਂ-ਭੈਣਾਂ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਸਮਝੀਏ।

  ਗੁਰੂ ਮਿਸ਼ਨ, ਗੁਰੂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਹੀਂ। ਅਸੀਂ ਘਰ ਬੈਠੇ ਹੀ ਥੋੜੇ ਜਿਹੇ ਪੈਸੇ ਖਰਚ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਿਧਾਂਤ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

  ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸੰਖੇਪ-ਸਰਲ ਅਰਥ, ਗੁਰ ਇਤਿਹਾਸ ਤੇ ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ ਸੰਬੰਧੀ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟ੍ਰੈਕਟ, ਨਾਮ-ਮਾਤਰ ਲਾਗਤ ਮੁੱਲ ਨਾਲ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰ ਬੈਠ ਕੇ ਬੜੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਆਪ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਵੱਡਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

  ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਨਿਰੋਲ ਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦੇਣ ਨਾਲ ਕਦੀ ਵੀ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਨਾਂਹ ਹੀ ਹੋ ਸਕੇਗਾ। ਜਦ ਤੱਕ ਧਰਮੀ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੀ ਜਾਚ ਅਸੀਂ ਆਪ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖਾਂਗੇ, ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ ਬੱਚੀਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਿਖਾਵਾਂਗੇ ਤਦ ਤੱਕ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣੇਗੀ।

  ਸੋ ਆਓ ! ਆਸਤਕ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲਿਓ! ਗੁਰੂ ਕੇ ਸਿੱਖ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲਿਓ! ਆਓ, ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਆਪੋ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਯੋਗ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰੀਏ।

ਸਭ ਮੰਨਦੇ ਹਨ:

   ਕਿ ਬੱਚੇ ਕੌਮ ਦਾ ਵੱਡਮੁੱਲਾ ਧਨ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੇ ਬੱਚੇ ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਬਾਪ ਹੋਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਸੰਭਾਲ ਵੱਲ ਉਚੇਚਾ ਧਿਆਨ ਕਰਦਿਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣੀ-ਦਿਵਾਉਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਦੀ ਹੈ:-

(1). ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਆਪ ਸਹਿਜ ਨਾਲ, ਅਰਥ ਭਾਵਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਕਰਕੇ ਕਰਨ ਦੀ ਜਿੱਥੇ ਆਦਤ ਪਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਸਿਖਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

(2). ਕੇਸ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੋਹਰ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਨੰਗੇ ਕੇਸੀਂ ਫਿਰਨਾ ਜਾਂ ਨੰਗੇ ਕੇਸੀਂ ਜੰਗਲ-ਪਾਣੀ ਜਾਣਾ ਆਦਿਕ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮੋਹਰ ਦੀ ਨਿਰਾਦਰੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਾਡੀ ਸੋਚ ਦੀ ਲਾਪ੍ਰਵਾਹੀ ਅਤੇ ਢਿਲਪੁਣੇ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਵੀਰ ਭੈਣ ਨੂੰ ਨੰਗੇ ਸਿਰ ਨਹੀਂ ਫਿਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ।

(3). ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ 8-9 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਸਤਾਰ ਸਜਾਉਣ ਦੀ ਆਦਤ ਪਾਓ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਤੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਦਸਤਾਰ ਸਜਾਉਣੀ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਨਾਂ ਦਸਤਾਰ ਦੇ ਆਦਤ ਪੱਕ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਫਿਰ ਦਸਤਾਰ ਸਜਾਉਣੀ ਔਖੀ ਲਗਦੀ ਹੈ ਤੇ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਪਟਕਾ ਹੀ ਬੰਨ੍ਹੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਬੜੇ ਕੋਝੇ, ਲਗਦੇ ਹਨ।

(4). ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ‘ਸਿੰਘ’ ਅਤੇ ‘ਕੌਰ’ ਲਿਖਣਾ ਕਦੇ ਵੀ ਨਾ ਭੁੱਲੋ। ਇਹ ਮਾਣ ਭਰਪੂਰ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ, ਬਖਸ਼ਿਸ਼ ਵਜੋਂ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਵੱਲੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅਨੰਦ-ਕਾਰਜ ਆਦਿਕ ਦੇ ਕਾਰਡਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚੇ-ਬੱਚੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ‘ਸਿੰਘ’ ਅਤੇ ‘ਕੌਰ’ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਵਾਓ।

(5). ਸਤਿਗੁਰ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹਨ:

‘‘ਜਾਣਹੁ ਜੋਤਿ, ਨ ਪੂਛਹੁ ਜਾਤੀ; ਆਗੈ, ਜਾਤਿ ਨ ਹੇ ॥’’ (ਮ: ੧/੩੪੯)

‘‘ਜਾਤਿ ਕਾ ਗਰਬੁ, ਨ ਕਰਿ; ਮੂਰਖ ਗਵਾਰਾ ! ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੨੭)

   ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਤ-ਗੋਤ ਕਦੀ ਨਾ ਲਿਖੋ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜਾਤ-ਗੋਤ ਦਾ ਵਿਤਕਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰੋ।

ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਤਬਦੀਲੀ ਹੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆਵੇਗੀ

ਸ. ਭੁਪਿੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਬੰਬਈ-098214-21054

‘‘ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵਹਿ, ਸੇ ਜਨ ਨਿਰਮਲ ਪਵਿਤਾ॥ ਮਨ ਸਿਉ ਮਨੁ ਮਿਲਾਇ, ਸਭੁ ਜਗੁ ਜੀਤਾ॥ ਇਨ ਬਿਧਿ ਕੁਸਲੁ ਤੇਰੈ, ਮੇਰੇ ਮੀਤਾ॥’’ (ਮ:੩/੨੩੧)

ਅਜੋਕੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਲੋਗ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਵਿਚ ਉਲਝੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬਲਕਿ ਸਾਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਲਈ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਇਕਸੁਰਤਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਭਲੇ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਨ।

ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਲ਼ੋੜ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹਰ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਇੱਕਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜੋ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਯੋਗ ਧਰਾਤਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨੈਤਿਕ ਤੇ ਸਦਾਚਾਰਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰੇ। ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਾਗਰੂਕ ਲੋਕ ਨਾਕਾਰਾਤਮਕ ਗੁਣਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਿ੍ਰਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਰਿਸ਼ਵਤਖੋਰੀ ਅਤੇ ਕੁਨਬਾਪ੍ਰਸਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਵਾਨ ਰਵੱਈਏ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਧਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਦਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਲਈ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਇਹ ਗਿਆਨ ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੇ ਤੱਕ ਵਿਚਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਕ ਉਚ ਤੇ ਆਦਰਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਭੂਮੀਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:-

ਸਾਧਾਰਨ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਤੇ ਉੱਚੀ ਸੋਚ

‘‘ਮਤਿ ਹੋਦੀ, ਹੋਇ ਇਆਣਾ॥ ਤਾਣ ਹੋਦੇ, ਹੋਇ ਨਿਤਾਣਾ॥ ਅਣਹੋਦੇ, ਆਪੁ ਵੰਡਾਏ॥ ਕੋ ਐਸਾ, ਭਗਤੁ ਸਦਾਏ॥ (ਭਗਤ ਫਰੀਦ/੧੩੮੪)

ਜਿਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਅੱਜ ਇਹਨਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੈਸ਼ਨ ਪ੍ਰਸਤ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ, ਭਾਂਵੇ ਉਹ ਗ਼ਰੀਬ ਹੈ ਜਾਂ ਅਮੀਰ, ਆਪਣੇ ਨਾਮ ਤੇ ਬਿਆਨ ਦੇਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਸਾਧਾਰਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸਾਦਗੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਿਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਪੂਰਬ ਤੇ ਪੱਛਮ ਦੇ ਭੂਤਕਾਲ ਵਿੱਚ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਧਾਰਣ ਜੀਵਣ ਬਸਰ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਸੀ। ਕੁਦਰਤ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚੱਕਰਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਰਹਿਣ ਦਾ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾੳੇ ਸੀ ਤੇ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੁਝ ਹੀ ਲੈਂਦੇ ਸਨ, ਜਿੰਨਾ ਆਹਾਰ ਲਈ ਬਿਲਕੁਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ।

ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਧਾਰਨ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਦੇ ਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਡੁੰਘਾਈ ਵਿਚ ਪੜਚੋਲ ਕਰੀਏ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਕਾਰਨ ਨੂੰ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਧਾਰਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਣ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਬਿਲਕੁਲ ਉਚਿੱਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਉਹ ਕਾਰਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ‘ਬਰਬਾਦ ਕਰਨਾ’ ਹੈ। ਜਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਫ਼ਾਲਤੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਦਗੀ ਵਿਚੋਂ ਸੰਤੋਖ, ਨਿਮਰਤਾ ਤੇ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਅਸਲੀ ਮਤਲਬ ਸਮਝਣਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀਆਂ ਫ਼ਾਲਤੂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਹਨ, ਕੀ ਉੇਹ ਸਾਡੀ ਕਿਸੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹਨ ਤੇ ਸਾਡੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਾਧਾ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਲਾਲਚ ਹੀ ਹੈ? ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਯਕੀਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਲਈ ਫ਼ਾਇਦੇਮੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ, ਮੁਤਾਬਕ ਹੀ ਪਦਾਰਥ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਰੁਚੀ ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਣ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਾਧਰਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਉਚ ਨੈਤਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤੰਦਰੁਸਤ ਅਤੇ ਨਰੋਏ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਘੜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਲਈ ਇਮਾਨਦਾਰ ਹੋਵੋ

‘‘ਬੰਦੇ! ਖੋਜੁ ਦਿਲ ਹਰ ਰੋਜ, ਨਾ ਫਿਰੁ ਪਰੇਸਾਨੀ ਮਾਹਿ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੭੨੭)

ਕਈੇ ਦਹਾਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਰਵਾਇਤੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਨਕਦੀ ਕਾਊਂਟਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਇਕ ਬੋਰਡ ’ਤੇ ਲਿਖੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੇ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ, ਜੋ ਇੰਜ ਸੀ, ‘ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਇਕ ਵਧੀਆ ਨੀਤੀ ਹੈ’! ਕੀ ਇਹ ਸਤਰ ਇਸ ਪੀੜੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਰੱਖਦੀ ਹੈ? ਅੱਜ ਇਮਾਨਦਾਰ ਬਨਣਾ ਔਖਾ ਕਿਉਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ? ਕੀ ਇਹ ਲਾਲਚ, ਡਰ ਜਾਂ ਹਉਮੈ ਹੈ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਸੌਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਿਤਾਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਸਾਨੂੰ ਇਮਾਨਦਾਰ ਬਨਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ?

ਨੌਜਵਾਨ ਬੱਚੇ ਅਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਗੱਲ ਸਾਫ਼ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਡਰਦੇ। ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭੋਲੇਪਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਅਸਲ ਵਿਚ ‘ਇਮਾਨਦਾਰੀ’, ਸਾਡਾ ਇਕ ਅੰਦਰੂਣੀ ਗੁਣ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਖੋਜ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਪ੍ਰੰਤੂ ਅੰਤ ਵਿਚ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਵਿਦਮਾਨ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਬੌਧਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸਮਝ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੁਣ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀਆਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਪਣੀ ਵਫਾਦਾਰੀ ਬਨਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਸਾਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਅਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਇਮਾਨਦਾਰ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ‘ਇਮਾਨਦਾਰੀ’ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅੰਦਰ ਯਕੀਨ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਚੰਗੇ (ਗੁਣ ਵਾਲੇ) ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ਼ ‘ਇਮਾਨਦਾਰੀ’, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਜਤ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ। ਇਹ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਵਿਚ ਯਕੀਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੱਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਇਨਾਮ ਹੈ।

ਦਿਆਲੂ ਬਨਣਾ ਸਿਖੋ

‘‘ਵਿਦਿਆ ਵੀਚਾਰੀ ਤਾਂ, ਪਰਉਪਕਾਰੀ॥’’ (ਮ:੧/੩੫੬)

ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਤਾਂ ਕਈ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਸ਼ੁਭ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ। ਕੋਈ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਸ਼ੁਭ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵੀ ਕੋਈ ਚਮਤਕਾਰ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ੁਭ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਵਿਟਾਮਿਨ ਦੇ ਟੀਕਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਕ ਦਮ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਤਾਕਤ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਸ਼ੁੱਧ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਇਕ ਲਈ ਦਿਆਲਤਾ ਦਿਖਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਦਇਆ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਇਕ ਇਨਸਾਨ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਿਤੇ ਵੀ ਬੈਠਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਹ ਯਾਦ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਸਾਡੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਡੇ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।’ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਵਾਰਥ ਦੇ, ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਇਕ ਦਿਆਲਤਾ ਦਾ ਕੰਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਦੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਭ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਤੇ ਸ਼ੁੱਭ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਭੇਜਣਾ ਇਕ ਦਿਆਲਤਾ ਤੇ ਨਿਮਰਤਾ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇਣਾ ਤੇ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਣਾ, ਤਨਾਵ ਭਰੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਥਿਰ ਰਹਿਣਾ, ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਇਵਜ਼ (ਬਦਲੇ) ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੀ ਆਸ ਨਾ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਦੇ ਦੂਜਿਆ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣਾ, ਨਿਮਰਤਾ ਦਾ ਵੱਡਾ ਗੁਣ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਚੰਗੇ ਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਵੀ।

ਪਿਆਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਬੋਲੋ

‘‘ਜਿਤੁ ਬੋਲਿਐ ਪਤਿ ਪਾਈਐ, ਸੋ ਬੋਲਿਆ ਪਰਵਾਣੁ॥ ਫਿਕਾ ਬੋਲਿ ਵਿਗੁਚਣਾ, ਸੁਣਿ ਮੂਰਖ ਮਨ ਅਜਾਣ॥’’ (ਮ:੧/੧੫)

ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁੱਖ ਵਧਾ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਪਰ ਕੁੱਝ ਸਾਧਾਰਨ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਲ, ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਖੋਹ ਲਏ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਹਮਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਇਕ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਸੰਦਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਏਨੇ ਆਦੀ ਹੋ ਗਏ ਹਾਂ ਕਿ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਪਾਉਣਾ ਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਵੀ ਭੁੱਲ ਗਏ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਦੇ ਨੌਜਵਾਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਸੰਚਾਰ ਤੋਂ ਗੁਰੇਜ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚਣ ਜਾਂ ਨੀਵੇ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

‘ਸੱਚਾ ਸੰਚਾਰ’ ਕੇਵਲ ਛਤਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਛੂਹ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾਲ ਭਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਦੂਰ ਭੱਜਦੇ ਰਹੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ (ਸੱਚਾ) ਸੰਚਾਰ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸਿਹਤਮੰਦ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸੁਚੇਤ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਹਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਗੱਲ-ਬਾਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਇੱਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ ਤਾਂ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ (ਹਰਕਤ) ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਏਗਾ ਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਫ਼ਾਇਦੇਮੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਭਾਵ ਸਿਹਤਮੰਦ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਜੋ ਵੀਚਾਰ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਰਵੱਈਆਂ ਨੂੰ ਚੁਨੌਤੀ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਇਕ ਸੂਝਵਾਨ ਰੂਹ, ਦਿਲ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਤੋਂ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਉਪਰ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਹੁਣ ਨਵੀਂ ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ ਤੇ ਬੇਸ਼ਰਤ ਪਿਆਰ ਯਾਤ੍ਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

ਕਮਜ਼ੋਰ ਦੀ ਨਿਖੇਧੀ ਨਹੀਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੋ

ਸਾਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀਂ ਦੁਜਿਆਂ ਨਾਲ ਨਿਮਰਤਾ ਵਾਲਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦੂਜੇ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਤੀ ਚੰਗੀ ਭਾਵਨਾ ਰੱਖਣ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਵਿਵਹਾਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਚੰਗਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਪਿਆਰ ਤੇ ਕਦਰ ਜਿੱਤਦਾ ਹੈ।

ਪਰ ਜੇ ਚੰਗਾ ਵਿਵਹਾਰ ਇਕ ਢੋਂਗ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਾਡੀਆਂ ਅਸਲੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਢੱਕਣ ਲਈ ਇਕ ਨਕਾਬ ਹੀ ਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕੇਗਾ। ਇਸ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੂਜਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਚੰਗੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜੇ ਸਾਡੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋਣਗੀਆਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਵਿਵਹਾਰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਚੰਗਾ ਬਣਨ ਲਈ ਕੋਈ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ।

ਅਸੀਂ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ-ਮਿੱਤਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਰੱਖਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰਨਾਂ ਲਈ ਇਸ ਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਨਹੀ ਕਰਦੇ। ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸਾਡਾ ਪਿਆਰਾ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਨੂੰ ਮੁਆਫ਼ ਕਰਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਹੋਰ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਜਦਕਿ ਅਜਿਹੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲੋਂ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਉਸ ਪ੍ਰਤੀ ਅਜਿਹਾ ਵਿਵਹਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਭਰਪੂਰ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਰੱਖਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਉਸ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭ ਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਯੋਗ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੀ, ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਣ ਦੀ ਆਦਤ ਬਣਾ ਲਈਏ ਤਾਂ ਨਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਸਾਡੀਆਂ ਹੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋਣਗੀਆਂ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਮ ਕਮਜ਼ੋਰ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਨਕਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਆਪਣੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉਠ ਕੇ ਸਹੀ ਜੀਵਨ ਬਸ਼ਰ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲੇਗਾ। ਇੰਝ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੱਚੇ ਮਦਦਗਾਰ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।

ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਤੇ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣਾ ਸਿੱਖਣਾ

‘‘ਖਿਮਾ ਗਹੀ ਬ੍ਰਤੁ ਸੀਲ ਸੰਤੋਖੰ॥ ਰੋਗੁ ਨ ਬਿਆਪੈ, ਨਾ ਜਮ ਦੋਖੰ॥’’ (ਮ:੧/੨੨੩)

ਸਾਰੀਆਂ ਸਭਿਆਤਾਵਾਂ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਮੁਆਫ਼ੀ ਨੂੰ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਗੁਣ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੀ ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਉਤਨਾ ਹੀ ਸੌਖਾ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਕਹਿਣਾ?। ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਜਦ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿੱਥੇ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਅਸੀਂ ਤੁਰੰਤ ਉੱਥੇ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਤਰੀਕਾ ਲੱਭਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਜੇਕਰ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਕਾਮਯਾਬੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ। ਅਸੀਂ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਵਾਰ ਦੋਸ਼ੀ (ਨਿੰਦਾ) ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਛਾ-ਸ਼ਕਤੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਬਹਾਨੇ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ।

ਮਾਫ਼ ਕਰਨ ਨਾਲ ਅਨਿਆਏ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਡਰ, ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖਦੇ ਤਾਂ ਪਛੁਤਾਵਾ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਜ਼ਹਿਰ ਘੋਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਫ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਮਤਲਬ ਚੰਗਿਆਈ ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣਾ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਦੂਜਿਆ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਧਾ-ਸਾਦਾ ਇਨਸਾਨ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਡੀ ਇਸ ਦਿਆਲਤਾ ਦੀ ਸਲਾਹਣਾ ਕਰਨਗੇ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ ਮਾਫ਼ ਕਰਨਾ, ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਅਸੀਂ ਇਹ ਗ਼ਲਤੀ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਨਾ ਕਰੀਏ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਬਹਾਨੇ ਘੜੀਏ। ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਦੂਜਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਕਠੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਮੁਆਫ਼ੀ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕੋਈ ਮਾਫ਼ ਕਰੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।

ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਭਲਾਈ ਸੋਚੋ

‘‘ਮਨ ਤਨ ਅੰਤਰਿ ਪ੍ਰਭੁ ਆਹੀ॥ ਹਰਿ ਗੁਨ ਗਾਵਤ ਪਰਉਪਕਾਰ ਨਿਤ, ਤਿਸੁ ਰਸਨਾ ਕਾ ਮੋਲੁ ਕਿਛੁ ਨਾਹੀ॥’’ (ਮ:੫/੮੨੪)

ਅਸੀਂ ਉਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੋਣ ’ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਦੋਰ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਤਰੱਕੀਆਂ ਦੇ ਸਿਖਰ ’ਤੇ ਤਾਂ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਿੱਧਰੇ ਗੁਆਚ ਹੀ ਗਈ ਹੈ। ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਸਿਆਣਪਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਚਲੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਇਕਸੁਰਤਾ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਆਤਮਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਸਮਝਦੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਂਤੀ ਇੱਕ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੂਜਿਆ ਦੀ ਭਲਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਦੂਜਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀਤੇ ਸਾਡੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਕੰਮ ਹੀ ਸਦੀਵੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਾਇਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਸਾਡੇ ਲਈ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨ, ਰੂਹਾਨੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤੇ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਰਸਤਾ ਖੋਲਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਸਹਿਜਤਾ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹਿਣ ਦਾ ਭਾਵ ਸਥਿਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੂਰਨ ਇਨਸਾਨ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦੇ। ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ, ਜੋ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਵੇ, ਦੇਖਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਰੱਖੋ।

ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰੋ

ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਪਸੰਦ ਅਤੇ ਨਾ ਪਸੰਦ ਦੇ ਇੱਕ ਸੈੱਟ, ਜਿਹੜਾ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਸਾਡੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੂੰ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਤਿ ਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਲਈ ਨਾ ਪਸੰਦ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸਾਡੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦੇ ਟਕਰਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਇੱਕ ਕਹਾਵਤ ਹੈ ਕਿ ‘ਜਿਹੜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਨਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯਾਦ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।’ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਨੁਕਸ ਅਤੇ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਸੋਚਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਇਸ ਨਿਰਾਰਥਕ ਕੰਮ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸਮਾਂ ਕਿਉਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ? ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਤੋਂ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਵਿਚ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਹਰ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨ ਪ੍ਰਤੀ ਅਸਤੁੰਸ਼ਟ ਹੋਵਾਂਗੇ। ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਪਤਾ। ਇਹ ਆਧੁਨਿਕ ਦੌਰ ਦੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਾ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਜੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਸ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਾਂ? ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਰਸਤਾ ਹੈ, ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਝਾਤੀ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਈਏ।

ਕੁਦਰਤੀ ਢਾਂਚੇ ਨਾਲ ਇਕਸੁਰਤਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ:-

‘‘ਮਨੁ ਤਨੁ ਅਰਪੀ ਆਪੁ ਗਵਾਈ; ਚਲਾ, ਸਤਿਗੁਰ ਭਾਏ॥’’ (ਮ:੩/੬੮)

ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਕੋਈ ਸਿੱਧਾ (ਸਾਫ਼ ਦਿਲ) ਹੋਣ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਨਸਾਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਪੀਸ਼ੀਜ਼ (ਸੂਰਤ, ਸ਼ਕਲ) ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਿਥਿਆ (ਪਰਖਿਆ) ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਭਾਵੇਂ ਇਨਸਾਨ, ਜੋ ਕਿ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਸਿਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਜੀਵਿਤ ਫਾਰਮ ਦੀ ਸਪੀਸ਼ੀਜ਼ (ਵਰਗ) ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਹੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ। ਸਾਡੀ ਅਕਲ ਸਾਡਾ ਵੱਖਰਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਪਰ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਖੋਜ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨਸਾਨੀ ਯਾਤਰਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦੂਜੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਚਰਚਾ (ਤਨਾਵ) ਕਰਨ ਨਾਲ, ਮਨੁੱਖੀ ਅਕਲ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਤੇ ਅਸਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਘੱਟਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਹੌਲੀ ਬਰਬਾਦੀ, ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਜਾਂ ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ ਅਤੇ ਹਉਮੈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਾਰੂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਹੀ ਅਕਲ, ਜਿਹੜੀ ਸਾਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ ਜੀਵ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਦਾ ਗ਼ਲਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡਰਾਉਣੇ, ਭਿਆਨਕ ਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖੀ ਅਕਲ ਦੇ ਇਸ ਪੁੰਜ ਦੇ ਪਤਨ ਦਾ ਕੀ ਹੱਲ ਹੈ? ਇਹ ਹੈ, ਮਨੁੱਖੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਇਲਾਜ, ਜਿਸ ਦੇ ਬਗ਼ੈਰ ਇਕਸੁਰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚੰਗਿਆਈ ਦਾ ਬੀਜ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਇਨਸਾਨ ਬਨਣ ਦੇ ਗੁਣ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣ ਲਈ ਸਹੀ ਆਧਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੋ, ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਇਹਨਾ ਸਦਗੁਣਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਂ ਜੋ ਅਸੀਂ ਸ਼ਾਂਤਮਈ, ਪਵਿੱਤਰ ਤੇ ਅਨੰਦਮਈ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਇਕਸੁਰਤਾ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਬਹਾਲ ਕਰ ਸਕੀਏ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਸੁਭਾਅ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਤਾਕਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਆਉਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਅੱਜ ਹੀ Good Wishes Bank ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਬੱਚਤ ਖਾਤਾ ਖੁਲਵਾਈਏ ਤੇ ਰੋਜ਼ ਸ਼ੁੱਭ ਕਾਮਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਭਵਿੱਖ ਉੱਜਲ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਪੂਰਵਕ ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣ ਜਾਵੇ।

ਵਿਗਿਆਨ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ

ਡਾ. ਦਵਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ

ਕੱਲ ਹੀ ਜਿਸ ਵਕਤ ਨੀਨੂੰ ਸਾਡੇ ਘਰ ਆਈ ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਛੋਟੀ ਬੇਟੀ ਅੰਮਿ੍ਰਤ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਤੁਰੰਤ ਹੀ ਬੋਲ ਪਈ ‘ਟੱਚ ਵੁੱਡ! ਦਾ ਚਾਇਲਡ ਇਜ਼ ਸੋ ਕਿੳੂਟ’ (ਭਾਵ, ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਲੱਗ ਜਾਏ, ਇਹ ਬੱਚਾ ਤਾਂ ਬੜਾ ਸੋਹਣਾ ਹੈ।) ਬੇਸ਼ੱਕ ਅਸੀਂ, ਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਤਰਕਹੀਣ ਤੇ ਬੇਥਵੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਘਰ ਕਰੀਂ ਬੈਠੇ ਹਨ।

ਸਿਸਰੋ ਨੇ ਵਹਿਮ ਨੂੰ ‘ਰੱਬ ਦਾ ਡਰ’ ਵਜੋਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਲੋਕ ਕੁਦਰਤੀ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਗਟਾਵਿਆਂ ਵਜੋਂ ਮੰਨਦੇ ਸਨ। ਬੱਦਲਾਂ ਦੀ ਗਰਜ ਨੂੰ ਉਹ ਇੰਦਰ ਦੇਵਤੇ ਦਾ ਗ਼ੁੱਸਾ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਅਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਗਿਰਨਾ, ਉਹ ਗੋਕੁਲ ਵਾਸੀ ਨੰਦ ਦੀ ਬਦਨਸੀਬ ਲੜਕੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਸਮਝਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੰਸ ਨੇ ਵਾਸੂਦੇਵ ਤੇ ਦੇਵਕੀ ਦੀ ਅੱਠਵੀ ਸੰਤਾਨ ਸਮਝ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠੇ ਮਾਮੇ-ਭਾਣਜੇ ਉੱਤੇ ਗਿਰਦੀ ਹੈ, ਵਾਲੀ ਗ਼ਲਤ ਧਾਰਣਾ ਦਾ ਮੂਲ ਵੀ ਇਹੋ ਕਹਾਣੀ ਹੀ ਹੈ। ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਮਦ ਨੂੰ ਵਰਣ ਦੇਵਤੇ ਦੇ ਗ਼ੁੱਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗ਼ਲਤ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਤੇ ਤਰਕਹੀਣ ਡਰ ਬੇਥਵੇ (ਆਧਾਰਹੀਣ) ਹੀ ਲਗਦੇ ਹਨ।

ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਾਹ ਦੀ ਕੰਧ ਹਨ। ਅਗਿਆਨਤਾ ਹੀ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਕਮਜ਼ੋਰੀ। ਵਿਗਿਆਨ ਸੋਚ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਚੇਤਨਾ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਵਹਿਮਾਂ-ਭਰਮਾਂ ਅਤੇ ਅਣਕਿਆਸੇ ਡਰਾਂ ’ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਦਿਵਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਮੁਕਤੀਦਾਤਾ ਤੇ ਬੰਦੀਛੋਡ ਬਣ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ।

ਅਜਿਹਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨਾ ਸਾਨੂੰ ਪਾਪਾਂ ’ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਦਿਵਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਪਾਪ ਤੀਰਥਾਂ ਵਿਖੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸੰਤ ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਸ਼ਾਹ ਅਨੁਸਾਰ: ‘ਜੇ ਰੱਬ ਮਿਲਦਾ ਨ੍ਹਾਤਿਆਂ ਧੋਤਿਆਂ, ਤਾਂ ਮਿਲਦਾ ਡੱਡੂਆਂ ਮੱਛੀਆਂ।’(ਭਾਵ, ਸਵਰਗ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਡੱਡੂਆਂ ਜਾਂ ਮੱਛੀਆਂ ਲਈ ਹੀ ਰੱਖਵਾਂ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੀ।)

ਯੂਨਾਨੀ ਲੋਕ ਛਿੱਕ ਮਾਰਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਸ਼ਗਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਭਾਰਤੀ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਸ਼ਗਨੀ। ਭਾਰਤੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਲਹਨ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਜਾਂ ਚਿੱਟੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਈਸਾਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਲਾੜੇ ਲਈ ਕਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਤੇ ਦੁਲਹਨ ਲਈ ਸਫ਼ੈਦ ਪੁਸ਼ਾਕ ਪਹਿਨਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ। ਹੈ ਨਾ ਬੇਤੁੱਕੀ ਧਾਰਣਾ, ਜਦਕਿ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਦੇ ਭਵਿੱਖਮਈ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਸਾਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ, ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਰਾਧ ਹਰ ਸਾਲ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਉਹ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਤੇ ਸੁਆਦਲੇ ਪਕਵਾਨ ਖੁਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਪਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਰੂਹ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਸਕੇ। ਇੰਝ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਏਜੰਟ ਮੰਨੀ ਬੈਠੇ ਹਾਂ?

ਔੌਰਤਾਂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਵਧੇਰੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਕੋਲ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦਾ ਭਵਿੱਖ, ਆਪਣੀ ਹਥੇਲੀ ’ਤੋਂ ਹੀ ਜਾਣਨ ਲਈ ਅਕਸਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਮੁਟਿਆਰਾਂ, ਹਰ ਸੋਮਵਾਰ ਦਾ ਵਰਤ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੋਹਣਾ ਤੇ ਸੁਯੋਗ ਵਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਲਦੀ ਵਿਆਹ ਹੋ ਸਕੇ।

ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਕਰਵਾ ਚੌਥ ਦਾ ਵਰਤ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੀ ਲੰਬੀ ਉਮਰ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸਵੇਰੇ ਤੜਕੇ ’ਤੋਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਚੰਨ ਦੇ ਦਿੱਸਣ ਤਕ ਭੁੱਖਾ ਰਹਿ ਕੇ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੂੰਦ ਤਕ ਵੀ ਪੀਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀਆਂ। ਕਈਆਂ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਇੱਕ ਡਾਢਾ ਜੋਖਮ-ਮਈ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਵਰਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਔਰਤ ਦੇ ਵਰਤ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਉਮਰ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ 1.25 ਅਰਬ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ, ਵਿਧਵਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੀ ਨਾ-ਮਾਤ੍ਰ ਹੁੰਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਕਰਵਾ ਚੌਥ ਦੇ ਵਰਤ ਪੱਕੇ ਨਿਯਮ ਨਾਲ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤਾਂ ਅਜੇਹੇ ਕਾਰਜਾਂ ਬਾਰੇ ਇਉਂ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ: ‘‘ਅੰਨੁ ਨਾ ਖਾਇਆ, ਸਾਦੁ ਗਵਾਇਆ॥ ਬਹੁ ਦੁਖੁ ਪਾਇਆ, ਦੂਜਾ ਭਾਇਆ॥’’ ਮ:੧/੪੬੭॥ (ਭਾਵ, ਜਿਸ ਨੇ ਅੰਨ ਛੱਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੀ ਲਾਲਸਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲੁਤਫ਼ ਗੁਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।)

ਦਰਅਸਲ, ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ’ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ, ਵਰਤ ਰੱਖਣ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਤਾਂ ਠੀਕ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਰਤ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਕਦੇ ਕਦੇ ਭੋਜਨ ਨਾ ਖਾਣ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਭਾਰ ਕਾਬੂ ’ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੀ ਕੰਮ ਦੀ ਚੱਕੀ ਵਿੱਚ ਪਿਸ ਰਹੀ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਸੀਂ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ-ਧਾਰਣਾਵਾਂ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਬੱਚੇ ਦਾ ਜਨਮ-ਦਿਨ ਮਨਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮਕਰਣ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ, ਅਸੀਂ ਸ਼ੁਭ ਮਹੂਰਤ ਲਈ ਕਿਸੇ ਪੰਡਿਤ ਜਾਂ ਜੋਤਸ਼ੀ ਦਾ ਦਰ ਜਾ ਖੜਕਾਉਂਦੇ ਹਾਂ।

ਬਹੁਤੇਰੇ ਭਾਰਤੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਲਈ ਸ਼ੁਭ ਸਮੇਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੇ ਐਲਾਨ ਦਾ ਇੰਤਜਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪੰਡਿਤ ਐਲਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਿਆਹ-ਸ਼ਾਦੀਆਂ ਲਈ ਫਲਾਂ ਸਮਾਂ ਸ਼ੁਭ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਸਮਾਂ ਅਸ਼ੁਭ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਤਾਰਾ ਡੁੱਬਾ ਹੈ’ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਇਹ ਅਜਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਦਿਨ ਸ਼ੁਭ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨ ਅਸ਼ੁਭ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਕੁਦਰਤ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦਿਨ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਬਣਾਏ ਹਨ?

ਵਿਆਹ ਲਈ ਲੜਕੇ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਦੀਆਂ ਜਨਮ ਪੱਤਰੀਆਂ ਮਿਲਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਕਾਰਜ, ਇੱਕ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਵਿਆਹੁਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਦਿਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਅਕਸਰ, ਪੱਤਰੀਆਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ’ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਵਿਆਹ ਸੰਭਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜੇ ਕੋਈ ਜੋੜਾ, ਜਨਮ-ਪੱਤਰੀਆਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਦੀ ਰਹੁ-ਰੀਤ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨ ਕੇ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵਿੱਤੀ ਸੰਕਟ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੁਰਘਟਨਾ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਬਜੁਰਗ ਅਕਸਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਜਨਮ ਪੱਤਰੀਆਂ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।’

ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੇ ਕਿ ਵਿਆਹ ਦੇ ਅਸਫਲ ਹੋਣ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜਨਮ ਪੱਤਰੀਆਂ ਦੇ ਮਿਲਾਣ ਦਾ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਰਹੁ-ਰੀਤ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਾ ਕਰਨ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਲੋਕ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੁਰਘਟਨਾ ਜਾਂ ਕ੍ਰੋਪੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਗ਼ੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਵਾਰ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਗ਼ਲਤ-ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਤੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਦੀ ਨਿਰਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ, ਸਿਰਫ਼ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਗ਼ੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਮਲ ਹੈ। ਅਜੇਹੇ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਹੀ ਤਾਂ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਇਉਂ ਬਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ: ‘‘ਕਬੀਰ! ਮਨੁ ਜਾਨੈ ਸਭ ਬਾਤ, ਜਾਨਤ ਹੀ ਅਉਗਨੁ ਕਰੈ॥ ਕਾਹੇ ਕੀ ਕੁਸਲਾਤ, ਹਾਥਿ ਦੀਪੁ ਕੂਏ ਪਰੈ॥’’ ੧੩੭੬॥ (ਭਾਵ ਹੇ ਕਬੀਰ! ਮਨ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਵੀ ਗ਼ਲਤ ਕਾਰਜ ਕਰੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਵੇ (ਗਿਆਨ) ’ਤੋਂ ਕੀ ਲਾਭ ਜੇ ਉਸ ਦੀਵੇ ਦੇ ਹੱਥ ’ਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਵੀ ਅਸੀਂ (ਗ਼ਲਤ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਦੇ) ਖੂਹ ’ਚ ਡਿੱਗ ਪਈਏ?

ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿੱਚ ਬੈਠਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਿੱਠਾ ਦਹੀਂ ਖਾਣਾ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਭਰੀ ਬਾਲਟੀ ਵਿੱਚ ਝਾਕਣਾ ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ ਲੱਛਣ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਦੀ ਆਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਤਾਂ ਪੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਮਤਿਹਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਹੀ ਪਾਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਹਨ, ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਰਥ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦਾ ਹੀਆ ਰੱਖਦੇ ਹਨ?

ਇੱਕ ਬਾਂਕਾ ਜਵਾਨ, ਜੋ ਨਵੇਂ ਫ਼ੈਸ਼ਨ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨ ਕੇ ਅਤੇ ਰੇ-ਬੇਨ ਦੇ ਚਸ਼ਮੇ ਸਜਾਈ ਅਤੇ ਗੁੱਟ ਜਾਂ ਡੋਲੇ ’ਤੇ ਕਾਲਾ ਧਾਗਾ ਬੰਨ੍ਹੀ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਿੱਚ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਧਾਗਾ ਜਾਂ ਤਬੀਤ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਜਾਂ ਦਾਦੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਨਾਇਆ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਨੌਜਵਾਨ ਭਾਵੇਂ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਾਲਾਤ ਅੰਦਰ ਖ਼ੁਦ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦਾ ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਬਣਿਆਂ, ਸੁਭਾਗ ਦੀ ਆਸ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕਾਲੇ ਧਾਗੇ ਜਾਂ ਤਬੀਤ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹੀ ਫਿਰਦਾ ਹੈ।

ਕਿਸੇ ਇੰਟਰਵਿੳੂ ਲਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਨੌਜੁਵਾਨ ਉਮੀਦਵਾਰ ਬੇਸ਼ੱਕ ਉੱਚੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਧਾਰਣੀ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਪ੍ਰੰਤੂ ਜੇ ਉਸ ਦਾ ਰਸਤਾ ਕਾਲੀ ਬਿੱਲੀ ਕੱਟ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾੜਾ ਸ਼ਗਨ ਮੰਨਦਾ ਹੋਇਆ ਵਾਪਿਸ ਪਰਤ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਬਿੱਲੀ ਦੇ ਰਸਤਾ ਕੱਟ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਜੋ ਇੱਕ ਵਿਆਕਤੀ ਇੰਟਰਵਿੳੂ ਵਿੱਚੋਂ ਫੇਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਘਟਨਾ ਪਿੱਛੋਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦੀ? ਜੀ ਹਾਂ, ਅਜਿਹਾ ਬਿਲਕੁਲ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਅਗਿਆਨਤਾ ਹੀ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

13 ਅੰਕ ਨੂੰ ਵੀ ਅਸੁਭਾਗਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ 47 ਸੈਕਟਰ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ 13 ਨੰਬਰ ਸੈਕਟਰ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਇਸ ’ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜੋਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਵਿਉਂਤਕਾਰ ਵੀ 13 ਅੰਕ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਬਾਰੇ ਵਹਿਮ-ਭਰਪੂਰ ਹਨ।

ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਧਾਰਣਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਣ ਨਾਲ, ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਔਰਤ ਅਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਜਨਮ ਦੇ 13 ਵੇਂ ਦਿਨ ਤਕ ਅਜਿਹੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣਾ ਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਭਰਮ ਨੂੰ ‘ਸੂਤਕ’ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਡਾਕਟਰੀ ਗਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਉਪਰੰਤ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਣਾ-ਗਿਲਣਾ ਇਸ ਲਈ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮਿਲਣ ਆਇਆਂ ’ਤੋਂ ਬੱਚੇ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਛੂਤ ਦਾ ਰੋਗ ਜਾਂ ਲਾਗ ਨਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਾਫ਼ੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਭਰਮ ਵਜੋਂ ਪਾਲਣਾ ਇੱਕ ਅਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦਾ ਹੋ ਜਾਣਾ, ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਪਾਤਕ’ ਭਰਮ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਲੋਕ ਉਸ ਘਰ, ਜਿਥੇ ਮੌਤ ਹੋਈ ਹੋਵੇ, ਕੁਝ ਅਰਸੇ ਲਈ ਜਾਣ ’ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ’ਤੋਂ ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਛੂਤ ਵਾਲੇ ਰੋਗੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ’ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ ਰੱਖਣਾ ਉਚਿਤ ਹੈ, ਪ੍ਰੰਤੂ ‘ਪਾਤਕ’ ਦੇ ਭਰਮ ਵਜੋਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਕਥਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਉਤਰਦਾ ਹੈ: ‘‘ਸਭੋ ਸੂਤਕੁ ਭਰਮੁ ਹੈ, ਦੂਜੈ ਲਗੈ ਜਾਇ॥ ਜੰਮਣੁ ਮਰਣਾ ਹੁਕਮੁ ਹੈ, ਭਾਣੈ ਆਵੈ ਜਾਇ॥’’ ੪੭੨॥’’ (ਭਾਵ, ਸੂਤਕ ਮੰਨਣਾ ਨਿਰਾ ਭਰਮ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਭਰਮ ਅਗਿਆਨੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਜੰਮਣਾ ਤੇ ਮਰਨਾ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜੰਮਦੇ ਮਰਦੇ ਹਾਂ।)

ਇਥੇ ਇਹ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਕਈ ਧਾਰਣਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਆਧਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਦਰਅਸਲ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਪੌਦੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਇਆਕਸਾਇਡ ਗੈਸ ਛੱਡਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਸਾਹ ਲੈਣ ਨਾਲ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਰਾਤ ਸਮੇਂ ਪੌਦਿਆਂ ’ਤੋਂ ਪਰੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਤੱਤ ਹੀ ਇਸ ਧਾਰਣਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ।

ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸਿਰਾਂ ਵਾਲਾ ਜਿੰਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਰਹੀ ਅਜੋਕੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਛੁਪੇ ਗੂੜ੍ਹ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਿਥੇ ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਜਾਂ ਸੰਸੋਧਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇ, ਉਥੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨਾ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਤਦ ਹੀ ਅਸੀਂ ਅਤੇ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਤਰੱਕੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਸੋਚ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਦੁਬਿਧਾ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ’ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਇਸ ਯੁਗ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਆਧਾਰਹੀਣ ਅਤੇ ਬੇਥਵੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ’ਤੋਂ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾਉਣਾ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਲਕੀਰ ਦੇ ਫ਼ਕੀਰ ਹੋਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ’ਤੋਂ ਨਿਜਾਤ ਹਾਸਲ ਕਰੀਏ। ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਜਦ ਕਦੇ ਵੀ ਅਸੀਂ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਕੰਧ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੀਏ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਠੀਕ ਸੋਚ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਨਾਲ ਤੋੜ ਦੇਈਏ, ਤਦ ਹੀ ਅਸੀਂ ਅਸਲ ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਦੇ ਧਾਰਣੀ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ।

(ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਕਿਤਾਬ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚੋਂ)

ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਭਵ

ਡਾ. ਦਵਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ

ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜ ਲਈ ਸਭ ’ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ‘ਬ੍ਰਹਮੰਡੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਭਵ’ ਹੀ ਹੈ।

(ਐਲਬਰਟ ਆਈਨਸਟੀਨ)

ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਰਮ, ਮਨੁੱਖੀ ਚਿੰਤਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤੇਰੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ-ਵਿਹਾਰ ਉੱਤੇ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਭਾਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਧਰਮ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ ਤਾਂ ‘ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਭਵ’ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸੱਚਾ ਧਰਮ ਨਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਸਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪੁਲੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਪਟਾਰੀ। ਦਰਅਸਲ ਇਹ ਤਾਂ ਇਕ ‘ਅਨੁਭਵਮਈ ਹਾਲਾਤ’ ਦਾ ਸਰੂਪ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਭਵ ਤਾਂ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਮਨ ਦੀ ਸੰਤਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ‘ਸੁਤੰਤਰ ਮਨ’ ਜੋ ਲਕੀਰ ਦਾ ਫ਼ਕੀਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜੋ ਹਰ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਜਾਣਨ ਲਈ ਤੱਤਪਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਅਜਿਹਾ ਮਨ ਹੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਝਾਤ ਮਾਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਅੰਤਹਕਰਣ ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ‘ਪਰਮ ਸੰਪੂਰਨਤਾ’ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਮਨ ਦਾ ਧਾਰਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦਾ ਗ਼ਰੂਰ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਤਾਂ ਰਹਿਮਦਿਲੀ ਤੇ ਦੀਨਤਾ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

‘ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਭਵ’ ਵਿੱਚ ਲੀਨਤਾ ਸਮੇਂ ਨਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਧਰਮ-ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ। ਉਹ ਤਾਂ ਮੋਨ ਅਸੀਮਤਾ ਵਿੱਚ ਖੋ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੁੱਧੀਮਾਨ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਧਾਰਣੀ ਲਈ ਧਰਮ ਇੱਕ ਅਹਿਲ ਵਖਰੇਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਇੱਕ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ।

ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ, ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ ਦੋ ਉੱਤਮ ਬਲ ਹਨ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਤਾਂ ਹੈ ‘ਅਨੁਭਵੀ ਗਿਆਨ’ ਜਾਂ ‘ਅੰਤਰ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ’ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਤੇ ਦੂਸਰਾ ਹੈ ‘ਸੁਚੇਤ ਪੜਚੋਲ ਅਤੇ ਤਰਕ ਆਧਾਰਿਤ ਤੱਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ’

ਕਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨਿੱਜੀ ਰੂਪ ’ਚ ਅੰਤਰੀਵੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਲਾਂ ਦਾ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਇੰਝ ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਵਸਾਏ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਜੋਂ ਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਗਿਆਨੀ ਐਲਬਰਟ ਆਈਨਸਟੀਨ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸਜੀਵਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖਦਿਆਂ ਇੰਝ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ: ‘ਗੰਭੀਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੁਚੀ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਮਿਲੇ, ਜਿਸ ਵਿਚ (ਆਪਣੀ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦੇ) ਧਾਰਮਿਕ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਵੇ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ ਅਹਿਸਾਸ, ਸਾਧਾਰਣ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ’ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਧਾਰਣ ਮਨੁੱਖਾਂ ਲਈ ਤਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਹਸਤੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਭ ਨੂੰਪਾਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਕਹਿਰ ’ਤੋਂ ਸਭ ਡਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸੋਚ, ਇਕ ਬੱਚੇ ਦੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਪ੍ਰਤਿ ਜ਼ਜਬੇ ਦੇ ਸਵਰੂਪ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਿੱਜੀ ਸੰਬੰਧ ਬੇਸ਼ੱਕ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਗਹਿਰਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਇਹ ਸਦਾ ਹੀ ਆਦਰ ਭਰੇ ਡਰ ਦੀ ਪੁੱਠ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।’

ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਵਾਸਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਹਿਸਾਸ ਦਾ ਰੂਪ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਇਕਸਾਰਤਾ ਦੇ ਗਿਆਨ ’ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਵਿਸਮਾਦੀ ਲੀਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਉੱਤਮ ਸੁਧੜਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਗਟਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਿਧਾਂਤੀ ਚਿੰਤਨ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆ-ਸ਼ੀਲਤਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਿਗੂਣਾ ਕਾਰਜ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਅਹਿਸਾਸ ਹੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦਾ ਪੱਥ-ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਕ ਸਿਧਾਂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸੁਆਰਥੀ ਤਿ੍ਰਸ਼ਨਾ ਦੀਆਂ ਬੇੜੀਆਂ ’ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਿਨਾ ਸ਼ੱਕ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਬਿਲਕੁਲ ਉਵੇਂ ਦਾ ਹੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਰੇ ਯੁੱਗਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਬੇਸ਼ੱਕ ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੋ ਸੁਤੰਤਰ ਸੰਕਲਪ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਉਹ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਬਲ ਹਨ, ਜੋ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਜੁਤੇ ਹੋਏ ਘੋੜਿਆਂ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਅਨੇਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਰਾਏ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਇਕ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸ਼ਰਤ ਹੈ। ਅਨੇਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਇਸ ਨੁਕਤੇ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸੰਮਤੀ (ਸਹਿਮਤੀ) ਧਰਮ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚਕਾਰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਸੰਪਰਕ ਦੀ ਸੂਚਕ ਹੈ।

ਵਿਗਿਆਨੀ ਅਕਸਰ ‘ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਭਵ’ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੰਤੂ ਇਸ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਢੰਗ ‘ਅੰਤਰੀਵੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਧਿਆਨੀ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪ੍ਰੰਤੂ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਏ ਸਾਧਨ ‘ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ’ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਅਨੇਕ ਸੰਪੰਨ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਇਹ ਅਨੁਭਵ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨੀ ਆਖ਼ਰਕਾਰ, ਮਨੁੱਖ ਦਾ ‘ਪਰਮ ਸੰਪੂਰਨ’ ਜਾਂ ‘ਮੂਲ ਸਤਯ’ ਨਾਲ ਨਿੱਜੀ ਮਿਲਾਪ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਸਿਲਸਿਲਾ-ਬੰਧਤਾ ਦਾ ਬੋਧ, ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੂੰ ‘ਮੂਲ-ਸੱਤਯ’ ਬਾਰੇ ਸਚੇਤਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਰੂਹਾਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਕ ਪ੍ਰਭਾਵਮਈ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਚਾਰਲਸ ਡਾਰਵਿਨ ਨੂੰ, ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ’ਚ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਹੀ ‘ਅਨੁਭਵ’ ਹੋਇਆ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਦਿਲ ’ਤੇ ਉਕਰ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਇਸ ‘ਅਨੁਭਵ’ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇੰਝ ਹੈ ‘ਅਨੇਕ ਜੀਵ-ਵੰਨਗੀਆਂ ਵਾਲੇ ਸਾਡੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਇਸ ਦਿ੍ਰਸ਼ ਦੀ ਸੋਭਾ ਮਹਾਨ ਹੈ, ਜਦ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਨੇ ਉਤਪਤੀ ਸਮੇਂ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਕੁ ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇੱਕੋ ਹੀ ਜੀਵ-ਵੰਨਗੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂਤਾ ਦੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਕਰ ਕੱਟਦਾ ਰਿਹਾ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇੰਨੀ ਸਾਧਾਰਣ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ’ਤੋਂ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਬੇਅੰਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖ਼ੁਬਸੂਰਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਵਚਿੱਤਰ ਜੀਵ-ਵੰਨਗੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆਂ ਹਨ ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।’

ਵਿਸ਼ਵ-ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਗਿਆਨੀ ਐਲਬਰਟ ਆਈਨਸਟੀਨ, ਵਿਗਿਆਨੀ ਦੇ ਅੰਤਹਕਰਣ ’ਤੇ, ਸਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਦੀ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸੁਬੋਧਤਾ ਦੀ ਅਸੀਮਤਾ ਦੇ ਬੇਵਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ‘ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਰਧਾ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਈਨਸਟੀਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਹਰ ਖੋਜੀ ’ਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਰਧਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਨੁਭੂਤੀ ਦੀਆਂ ਬਾਰੀਕੀਆਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੇਇਆ ਹੈ।’ ਆਈਨਸਟੀਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨ, ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ (ਖੋਜੀ) ਲਈ ਇੱਕ ਸ਼ਰਧਾ-ਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਾਰਾ-ਵਿਗਿਆਨੀ ਫ਼ਰੈੱਡ ਹਾਇਲ ਨੇ ਅਮਰੀਕਨ ਫ਼ਿਜ਼ਿਕਸ਼ ਸੋਸਾਇਟੀ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘…ਅਸੀਂ ਵਿਗਿਆਨਕ ਖੋਜ-ਕਾਰਜ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਜਾਂ ਦਾ ਮੰਤਵ ਤਾਂ ਦਰਅਸਲ ਧਾਰਮਿਕ ਹੀ ਹੈ।.. ਸਾਡਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਤਾਂ ਧਰਮ ਸੰਕਲਪ ਵਾਲਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਅਤੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਵਿਗਿਆਨ ਖੋਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜਾਂ ਮਸ਼ੀਨੀ ਯੰਤ੍ਰਾਂ ਦਾ ਹੜ੍ਹ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਨਿਆਂ-ਸੰਗਤ ਸਿੱਧ ਕਰਨਾ ਕਦਾਚਿਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।’

ਬਹੁ-ਚਰਚਿਤ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿਗਿਆਨੀ, ਕਾਰਲ ਸਾਗਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਜੇ ਅਸੀਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀ ਅਸੀਮਤਾ ਵੱਲ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਤੱਥ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ। ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ; ਓੜਕ ਦਾ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਹੈ। ਇਹ ਪੇਚੀਦਾ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤੇ ਵਿਰਲਤਾ ਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰਚਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਅੰਦਰ ਨਿਯਮਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਲੋ ਤੇ ਉਥਲ-ਪੁਥਲ ਵਾਪਰ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਸਮਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੈਮਾਨੇ ’ਤੇ। ਅਸੀਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਹੀ ਬਹੁਤ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਚੰਡ ਵਰਤਾਰੇ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇੰਝ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟਮਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਪੱਛਮੀ ਜਾਂ ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਰਵਾਇਤੀ ਈਸ਼ਵਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਖਾਰਜ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੈ।’

ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਾਹਿਤਕਾਰ ਗੇਟੇ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਭ ’ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਤਾਂ ‘ਅਥਾਹ’ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਵਿੱਚ ਤੇ ਇਸ ‘ਅਥਾਹ’ ਅੱਗੇ ਸ਼ਰਧਾਪੂਰਨਸਿਜਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।’ ਦੁਬਾਰਾ ਆਈਨਸਟੀਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਈਨਸਟੀਨ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ‘ਸਭ ’ਤੋਂ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਵਲਵਲਾ ਜੋ ਅਸੀਂ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਹੈ ਰਹੱਸਾਤਮਕ…ਤੇ ਇਹ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਕਿ ਜੋ ਬੁਧੀ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ’ਤੋਂ ਬਾਹਰ (ਭਾਵ ਅਲੱਖ, ਅਥਾਹ, ਤੇ ਅਸਗਾਹ) ਹੈ, ਅਸਲ ’ਚ ਹੋਂਦਮਈ ਹੈ… …ਇਹ ਗਿਆਨ, ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ, ਸਮੂਹ ਸੱਚੀ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਨੁਕਤਾ (ਭਾਵ ਸੰਤੁਲਨ-ਬਿੰਦ) ਹੈ।’

ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਗਿਆਨੀ-ਗਲਪ ਲੇਖਕ ਐਚ.ਜੀ.ਵੈੱਲਜ਼ ਨੇ ਕਦੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ‘ਕਦੇ ਕਦੇ ਰਾਤ ਦੀ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ’ਚ ਅਤੇ ‘ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ’ ਨਾਯਾਬ ਇਕਲਾਪੇ ਦੇ ਛਿਣਾਂ ਵਿੱਚ, ਮੈਂ, ‘ਕੁਝ ਨਾ ਕੁਝ’ ਨਾਲ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਛਿਣ ਹੋਂਦਮਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਮੇਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਰਵ-ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਤੱਥ ਹਨ। ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਮੇਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਸਿਖ਼ਰ ਹਨ।’

ਆਖ਼ਰ ’ਚ ਮੈਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਦਰਸ਼ਨ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤੇ ਚਿੰਤਕ ਸਰਵਪੱਲੀ ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ‘ਧਾਰਮਿਕ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਹਾਲਤ ’ਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਅਨੁਭੂਤੀ ਦੀ ਜਕੜ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਅਧਿਆਤਮਕ ਜਾਂ ਪ੍ਰਮਾਣਵਾਦੀ ਕਿਆਸ-ਅਰਾਈਆਂ ’ਚ ਨਹੀਂ ਉਲਝਦਾ। ਸੰਪੂਰਨ ਸਤਿ ਜਦ ਖ਼ੁਦ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਬੂਤ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਇਸ ਅਨੁਭੂਤੀ ਦਾ ਦੈਵਤਵ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਅਨੁਭਵ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ।’

ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਸਬੰਧੀ ਇੱਕ ਭੁਲੇਖਾ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ

ਸ. ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼

ਰਵਾਇਤੀ ਸਿੱਖ-ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ (1644 ’ਤੋਂ 1664 ਤੱਕ) ਇਹ 20-21 ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬਕਾਲੇ ਵਿਖੇ ਤਪੱਸਿਆ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਠੀਕ ਨਹੀਂ। ਭੱਟ ਵਹੀਆਂ, ਪੰਡਾ ਵਹੀਆਂ, ਗੁਰੂ ਕੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ਤੇ ਬੰਸਾਵਲੀਨਾਮੇ ਦੇ ਇੰਦਰਾਜ 1656 ’ਤੋਂ 1664 ਤੱਕ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ, ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਤੇ ਸੰਨਾਂ-ਸੰਮਤਾਂ ਨਾਲ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ, ਮਾਲਵਾ, ਹਰਿਆਣਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ ਆਦਿ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ, ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਦੇ ਭਰਾ ਜਾਂ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਕਿ੍ਰਪਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਤੇ ਹੋਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਹੀਰ ਸਮੇਤ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਦਿਖਾਂਦੇ ਹਨ।

ਇਹ ਲੇਖ ਅਤੇ ਇੰਦਰਾਜ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਦੇ ਸਮਾਚਾਰ ਪਟਨੇ ਵਿਖੇ ਮਿਲਣ ’ਤੇ ਪੂਰਬ ਦੇਸ਼ ’ਤੋਂ ਵਾਪਸੀ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਫ਼ਰ ਦੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ’ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਭਾਈ ਕਲਿਆਣੇ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿਖੇ ਟਿਕਣ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਕਿ੍ਰਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਲੰਬੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖਾਂ ਅਤੇ ਵੇਰਵਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਚੰਗੀ ਉਘ-ਸੁਘ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਾਪਤ ਵੇਰਵਿਆਂ ਅਤੇ ਅੱਡ ਅੱਡ ਨਗਰਾਂ ’ਚ ਲਗਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਦੌਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖਾਂ ਤੇ ਸੰਨਾਂ-ਸੰਮਤਾਂ ਦੇ ਮਿਲ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਚਾਰੇ ਗਏ 20-21 ਸਾਲ ਤੱਕ ਬਕਾਲੇ ਵਿੱਚ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਧਰਮ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਿਆਈ ਦੌਰਾਨ ਉਚਾਰੀ ਬਾਣੀ ਵੀ ਤਪੱਸਿਆ ਵਾਲੇ ਅਨਮਤੀ ਸਿਧਾਂਤ ਜਾਂ ਹਿੰਦੂ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਕਈ ਅਨਮਤਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲਾਂ-ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਏਕਾਂਤ-ਵਾਦੀ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਅਤੇ ਨਿਜ-ਵਾਦੀ ਨਹੀਂ, ਬਲਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਸਮਾਜਕ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਮੱਤ ਹੈ, ਯਥਾ: ‘‘ਮਨ ਰੇ ਗਹਿਓ ਨ ਗੁਰ ਉਪਦੇਸੁ॥ ਕਹਾ ਭਇਓ ਜਉ ਮੂਡੁ ਮੁਡਾਇਓ ਭਗਵਉ ਕੀਨੋ ਭੇਸੁ॥’’(ਮ:੯/੬੩੩), ਕਾਹੇ ਰੇ ਬਨ ਖੋਜਨ ਜਾਈ॥ ਸਰਬ ਨਿਵਾਸੀ ਸਦਾ ਅਲੇਪਾ ਤੋਹੀ ਸੰਗਿ ਸਮਾਈ॥ (ਮ:੯/੬੮੪), ਪਾਪੀ ਹੀਐ ਮੈ ਕਾਮੁ ਬਸਾਇ॥ ਮਨੁ ਚੰਚਲੁ ਯਾ ਤੇ ਗਹਿਓ ਨ ਜਾਇ॥੧॥ ਰਹਾਉ॥ ਜੋਗੀ ਜੰਗਮ ਅਰੁ ਸੰਨਿਆਸ॥ ਸਭ ਹੀ ਪਰਿ ਡਾਰੀ ਇਹ ਫਾਸ॥’’ ਮ:੯/੧੧੮੬)

ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਸਪਸ਼ਟ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਨਾਵਟੀ ਸਾਧਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਯਥਾ: ‘‘ਸਾਧੋ ਇਹੁ ਮਨੁ ਗਹਿਓ ਨ ਜਾਈ॥’’ (ਮ:੯/੨੧੯) ਅਤੇ ਜੀਵ ਦੀ ਜੀਵਨ-ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਗੱਲ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤਿ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਜਨ ਨਾਨਕ! ਇਹੁ ਖੇਲੁ ਕਠਨੁ ਹੈ, ਕਿਨਹੂੰ ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਾਨਾ॥’’ (ਮ:੯/੨੧੯) ਅਤੇ ‘‘ਜਬ ਹੀ ਸਰਨਿ ਸਾਧ ਕੀ ਆਇਓ, ਦੁਰਮਤਿ ਸਗਲ ਬਿਨਾਸੀ॥’’ (ਮ:੯/੬੮੩) ਵਾਲੇ ਬਚਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ, ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਏ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਜਾਮਿਆਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਸੰਨਿਆਸੀ, ਜੋਗੀਆਂ, ਸਰੇਵੜਿਆਂ ਵਾਲੇ ਏਕਾਂਤੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਾਇਲ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਭਿਆਸ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਭਜਨ ਬੰਦਗੀ ਲਈ ਬਣਵਾਏ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਥਾਨ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭੋਰਾ ਨਾਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਵੀਹ-ਇੱਕੀ ਸਾਲ ਉੱਥੇ ਬੈਠ ਕੇ ਤਪ ਸਾਧਣ ਅਤੇ ਗੁਰ-ਸੰਗਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖ ਏਕਾਂਤੀ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਰੋਧੀ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜੋ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਰਮੂਲ ਹਨ।

ਬਕਾਲੇ ਟਿਕਣ ਸਮੇਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਬਾਣੀ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ, ਭਜਨ-ਬੰਦਗੀ ਕਰਦੇ, ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਕਾਮਯਾਬੀ ਨਾਲ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਤਮ ਚਿੰਤਨ ਕਰਦੇ, ਅਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਤੋਂ ਛੁੱਟ ਉਹ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਘੋੜ-ਸਵਾਰੀ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਿਲਣ-ਗਿਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਆਏ-ਗਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਬਹੁਤ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਦੱਸਦੇ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਾ-ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੇ ਸਨ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਲਾ ਜੀ (ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੇ ਭਰਾ) ਕਿ੍ਰਪਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਕੀਰਤਪੁਰ ’ਤੋਂ ਬਕਾਲੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਖੁਦ ਕਿ੍ਰਪਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਦੇ 2200 ਘੋੜ-ਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਫੌਜੀ ਟੁਕੜੀ ਵਿੱਚ ਤਾਇਨਾਤ ਸਨ।

ਬੜੀ ਸੁਭਾਵਕ ਗੱਲ ਹੈ, ਕਿ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜਦ ਵੀ ਕੀਰਤਪੁਰ ਕਿ੍ਰਪਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵੀ ਭਰਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਉਂਞ ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਉਚੇਚੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ।

ਉਂਞ ਤਾਂ ਸਭ ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਗੁਰੂ-ਘਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਆਮ ਪੁਰਖਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਭਲੀ-ਭਾਂਤ ਵਿਦਿਤ ਸੀ ਕਿ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਤੇ ਅਮਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਕਿ ਉਹ ਹੋਰ ਕਈ ਸਮਕਾਲੀ ਅਤੇ ਕਰਨੀ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਧਾਰਮਕ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਗੁਰਮਤਿ ਅਸੂਲਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਕਰਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਚਾਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪੀ ਲੈਂਦੇ ਸਨ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 1656 ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀਰਤਪੁਰ ਜਾਣ ਦਾ ਅਵਸਰ ਮਿਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਢੰਗ ’ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਕਫ਼ ਸਨ। ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਲੱਗਦੇ ਸਨ। ਸਤਿਗੁਰ ਹਰਿ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਦੀ ਅਦੁੱਤੀ ਕਾਬਲੀਅਤ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਲਵਾ, ਹਰਿਆਣਾ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ ਆਦਿਕ ਪੂਰਬੀ ਪ੍ਰਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸੰਗਠਨ ਕਰਨ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ। ਭੱਟ ਵਹੀਆਂ ਦੇ ਇੰਦਰਾਜਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੁਝ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੇ ਨਿਕਟ ਵਰਤੀ ਸਿਰਕੱਢ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਤਕੜੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਹੀਰ 9 ਜੂਨ, 1656 ਤੱਕ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲਈ ਸੀ।

ਪੂਰਬ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰਾ:

ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰੇ ਲਈ ਸਭ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਕੇ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਉਤਾਰੀ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੀ (Practicable) ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ। ਆਪਣੇ ਸਾਲੇ ਕਿ੍ਰਪਾਲ ਚੰਦ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ 2200 ਘੋੜ ਸਵਾਰਾਂ ਦੀ ਟੁਕੜੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕਢਵਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਲਿਆ। ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਹੀਰ ਦੇ ਲੰਬੇ ਦੌਰੇ ਵਾਲੇ ਸਫ਼ਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਤਿਆਰੀ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਦੌਰੇ ਲਈ 9 ਜੂਨ 1656 ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਹੀਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ, ਧਰਮ ਪਤਨੀ ਗੁਜਰੀ ਸੀ, ਭਰਜਾਈ ਹਰੀ ਜੀ (ਸੁਪਤਨੀ ਸੂਰਜ ਮਲ ਜੀ) ਆਪਣੇ ਸਾਲੇ ਕਿ੍ਰਪਾਲ ਚੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਭਣਵਈਏ ਸਾਧੂ ਰਾਮ ’ਤੋਂ ਛੁਟ ਆਪਣੇ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਭਾਈ ਦਿਆਲ ਦਾਸ (ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਭਰਾ) ਗੁਆਲ ਦਾਸ, ਚਉਪਤਿ ਰਾਏ, ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ, ਬਾਲੂ ਹਸਨਾ, ਅਲਮਸਤ, ਸੰਗਤੀਆ, ਦਰੀਆ ਤੇ ਦੁਰਗਾ ਦਾਸ ਜੀ ਆਦਿਕਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰ ਲਿਆ।

ਬਾਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ’ਤੇ ਰੋਪੜ ਅਤੇ ਬਨੂੜ ਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਨਗਰ ਵਿਖੇ ਪੁੱਜੇ। 29 ਮਾਰਚ, 1657 ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸਾਥ ਸਮੇਤ ਹਰਿਦੁਆਰ ਪੁੱਜੇ। ਫਿਰ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ’ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਟੋਲੀਆਂ ’ਚ ਵੰਡ ਕੇ ਆਸ ਪਾਸ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਦੇ ਨਰੋਏ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। ਪੰਡਾ ਵਹੀ, ਖੇਮਚੰਦ, ਹਰਿਦੁਆਰ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਬਿਲਾਸ ’ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਜੀ ਦੀ ਟੋਲੀ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਦੁਬਾਰਾ 17 ਮਈ, 1659 ਨੂੰ ਹਰਿਦੁਆਰ ਪੁੱਜੀ ਸੀ।

ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਵਹੀਰ ਦੀ ਦੂਜੀ ਟੋਲੀ ਨਾਲ ਹਰਿਦੁਆਰ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਤੇ ਦੁਰੇਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਪ ਗੜ੍ਹ ਮੁਕਤੇਸ਼ਵਰ, ਮਥੁਰਾ, ਆਗਰਾ ਆਦਿਕ ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਸੋਭਾ ਖਿਲਾਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਯਾਗ (ਇਲਾਹਾਬਾਦ) ਪੁੱਜੇ।

ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ ਦੇ ਕਰਤਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਪੂਰਬ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਤੀਰਥਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੇ ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨ ਪੁੱਤਰ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯਾਗ ਦੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਪੁੰਨ-ਦਾਨ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਨਾਲ ਹੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਫਲ-ਸਰੂਪ ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿਖੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਉਮੀਦਵਾਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਬਣੀ; ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਰਮੂਲ, ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਰੋਧੀ ਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਨੂੰ ਛਟਿਆਉਣ ਅਤੇ ਗੁਰੂ-ਘਰ ਦੀ ਹੇਠੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਧਾਰਨਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਦੌਰਾ ਨਿਰੋਲ ਸਿੱਖ ਮੱਤ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਸੀ, ਜੋ ਗੁਰਗੱਦੀ ਤੇ ਬੈਠਣ ’ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਕੇ ਗ਼ਲਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੀਰਥ-ਯਾਤਰਾ ਕਰਨਾ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੀ ਨਹੀਂ।

ਭੱਟ ਵਹੀ ਪੂਰਬੀ ਦੱਖਣੀ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪ ਦਾ ਵਹੀਰ 19 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1661 ਨੂੰ ਪ੍ਰਯਾਗ ਵਿਖੇ ਸੀ। ਮਿਰਜ਼ਾਪੁਰ ਆਦਿ ’ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਹੀਰ 21 ਜੂਨ 1661 ਨੂੰ ਕਾਸ਼ੀ (ਬਨਾਰਸ) ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ।

ਇੱਥੋਂ ਸਸਰਾਮ ਆਦਿਕ ਥਾਵਾਂ ’ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵਹੀਰ ਗਯਾ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਿਆ। ਇੱਥੇ ਇਸ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਾ ਸਿੱਖ, ਜੈਤਾ ਸੇਠ ਮਿਲਿਆ, ਜੋ ਬਹੁਤ ਸ਼ਰਧਾ ਅਰ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ ਇਸ ਸਾਰੇ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਸਮੇਤ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ, ਆਪਣੇ ਨਗਰ ਪਟਨੇ ਲੈ ਗਿਆ।

ਸੋ, ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਬਹੁਤ ਲੰਮੇ ਸਮੇ ਕੇਵਲ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਹੀ ਬੈਠੇ ਰਹੇ, ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ’ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ’ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਦਲ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੀ ਸਨ।