ਕਬਿੱਤ ਨੰਬਰ 35 (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ)

ਸ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ (ਕਰਨਾਲ)-94164-05173

ਰੋਮ ਰੋਮ ਕੋਟਿ ਬ੍ਰਹਿਮਾਂਡ ਕੋ ਨਿਵਾਸ ਜਾਸੁ, ਮਾਨਸ ਅਉਤਾਰ ਧਾਰਿ ਦਰਸੁ ਦਿਖਾਏ ਹੈ।

ਜਾ ਕੈ ਓਅੰਕਾਰ ਕੈ ਅਕਾਰ ਹੈ ਨਾਨਾ ਪ੍ਰਕਾਰ, ਸ੍ਰੀ ਮੁਖ ਸਬਦੁ ਗੁਰ ਸਿਖਨ ਸੁਨਾਏ ਹੈ।

ਜਗ ਭੋਗ ਨਈਬੇਦ ਜਗਤ ਭਗਤ ਜਾਹਿ, ਅਸਨ ਬਸਨ ਗੁਰ ਸਿਖਨ ਲਡਾਏ ਹੈ।

ਨਿਗਮ ਸੇਖਾਦਿਕ ਕਥਤ ਨੇਤਿ ਨੇਤਿ ਕਰਿ, ਪੂਰਨ ਬ੍ਰਹਮ ਗੁਰ ਸਿਖਨ ਲਖਾਏ ਹੈ ॥ ੩੫॥

ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ: ਕੋਟਿ=ਕਰੋੜਾਂ। ਜਾਸੁ=ਜਿਸ ਦਾ। ਨਈਬੇਦ=ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਲਈ ਭੋਜਨ ਸਮਗਰੀ। ਅਸਨ=ਭੋਜਨ। ਬਸਨ=ਬਸਤਰ। ਨਿਗਮ=ਵੇਦ। ਸੇਖਾਦਿਕ=ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ ਆਦਿ। ਨੇਤਿ=ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਅਰਥ: ਜਿਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਰੋਮ ਰੋਮ ਵਿੱਚ ਕਰੋੜਾਂ ਬ੍ਰਹਮੰਡਾਂ ਦਾ ਵਾਸ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੇ ਭਾਂਤ ਭਾਂਤ ਦੀ ਤੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਸਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਰਚੀ, ਉਸੇ ਨੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸੁੰਦਰ ਮੁੱਖੜੇ ਤੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਲਈ ਜਗਤ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਜੱਗ ਕੀਤੇ, ਨਈਵੇਦ ਆਦਿਕ ਕੀਤੇ, ਉਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਨ ਧਨ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਦੇ ਕੇ ਲਾਡ ਲਡਾਏ ਹਨ। ਉਸ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਗੁਰੂ ਰੂਪ ਹੋ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਆਪ ਜਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਰਿਸ਼ੀ ਮੁਨੀ ਵੇਦਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਤੇ ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ ਆਪਣੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਜੀਭਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਨਾਮ ਨਾਲ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸਮਝ ਨਾ ਸਕੇ। ਜੋ ਅਕੱਥ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹਰ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਦੇ ਜ਼ੱਰੇ ਜ਼ੱਰੇ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਉਹ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਉਧਾਰ ਵਾਸਤੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ’ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਹੈ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵੇਈਂ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਕੀ ਲਾ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਤੀ ਧਿਆਨ ਇਕਾਗਰ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਹੋਈ: ‘ਨਾਨਕ! ਜਿਸ ਉਪਰਿ ਤੇਰੀ ਨਦਰਿ, ਤਿਸ ਉਪਰਿ ਮੇਰੀ ਨਦਰਿ। ਜਿਸ ਉਪਰ ਤੇਰਾ ਕਰਮ, ਤਿਸ ਉਪਰ ਮੇਰਾ ਕਰਮ।

ਮੇਰਾ ਨਾਉਂ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਪਰਮੇਸਰੁ, ਤੇਰਾ ਨਾਉਂ ਗੁਰੂ ਪਰਮੇਸਰੁ।’ (ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ) (ਹਵਾਲਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਚਮਤਕਾਰ ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ ਕਿ੍ਰਤ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ) ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ‘ਨਾਨਕ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਨਾਲ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਤਾਈਂ ਨਿਹਾਲੁ ਕੀਆ ਹੈ ਅਰ ਜੋ ਤੇਰਾ ਨਾਉਂ ਲਵੇਗਾ, ਸੋ ਸਭ ਮੈਂ ਨਿਹਾਲ ਕੀਤੇ ਹੈਨ।’ (ਪੁਰਾਤਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀ) ਜਿਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਲਖਤਾ ਨਾ ਜੋਗੀ ਨੂੰ ਹੋਈ, ਨਾ ਸਿਧਾਂ ਨੂੰ ਹੋਈ, ਨਾ ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਗਿਆਤਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਈ ਅਤੇ ਨਾ ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ ਵਰਗੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਈ। ਉਸ ਅਲੱਖ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਪ ਗੁਰੂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਖਾ ਦਿੱਤਾ। ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਬਿਨੁ ਸਤਿਗੁਰ ਕਿਨੈ ਨ ਪਾਇਓ, ਬਿਨੁ ਸਤਿਗੁਰ ਕਿਨੈ ਨ ਪਾਇਆ॥ ਸਤਿਗੁਰ ਵਿਚਿ ਆਪੁ ਰਖਿਓਨੁ, ਕਰਿ ਪਰਗਟੁ ਆਖਿ ਸੁਣਾਇਆ॥’’ (ਅੰਕ ੪੬੬) ਭਾਵ ਕਿ ਉਸ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਆਪਣਾ ਆਪਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਵਿਚ ਸਮੋਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਬਗ਼ੈਰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਪਏ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਨਾ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੱਪਾਂ ਦਾ ਰਾਜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰ ਫਣ ਮਿੱਥੇ ਗਏ ਹਨ; ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਇਹ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਵਿਸ਼ਨੂ ਭਗਵਾਨ ਉੱਤੇ ਛਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਹਰੇਕ ਜੀਭ ਨਾਲ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਨਿੱਤ ਨਵਾਂ ਨਾਮ ਉਚਾਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਿਆ। ਨਾ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੇ ਪੁਤਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਭੇਦ ਪਾਇਆ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਫੁਰਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ‘‘ਸਨਕ ਸਨੰਦ ਮਹੇਸ ਸਮਾਨਾਂ॥ ਸੇਖਨਾਗਿ ਤੇਰੋ ਮਰਮੁ ਨ ਜਾਨਾਂ॥’’ (ਅੰਕ ੬੯੧)

ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਇਸ ਕਬਿੱਤ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਸਮਝਾਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਸਿਰਫ ਤੇ ਸਿਰਫ ਗੁਰੂ ਹੀ ਉਸ ਪਰੀ ਪੂਰਨ ਬ੍ਰਹਮ ਜੋ ਕਿ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਸਮਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਦੀ ਲਖਤਾ ਕਰਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਗੁਰੂ ਇਹ ਕਿਰਪਾ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖਾਂ ’ਤੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਉਸ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਢਾਲਦੇ ਹਨ। ਧਰਮ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਇਹ ਹੀ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਤੇ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੀ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ ‘‘ਭਾਈ ਰੇ! ਗੁਰ ਬਿਨੁ ਗਿਆਨੁ ਨ ਹੋਇ॥ ਪੂਛਹੁ ਬ੍ਰਹਮੇ ਨਾਰਦੈ, ਬੇਦ ਬਿਆਸੈ ਕੋਇ॥’’ (ਮ:੧ ਅੰਕ ੫੯)

ਕਬਿੱਤ ਨੰਬਰ 34 (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ)

ਸ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ ਕਰਨਾਲ-94164-05173

ਦੁਰਮਤਿ ਮੇਟਿ ਗੁਰਮਤਿ ਹਿਰਦੈ ਪ੍ਰਗਾਸੀ, ਖੋਏ ਹੈ ਅਗਿਆਨ ਜਾਨੇ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨ ਹੈ।

ਦਰਸ ਧਿਆਨ ਆਨ ਧਿਆਨ ਬਿਸਮਰਨ ਕੈ, ਸਬਦ ਸੁਰਤਿ ਮੋਨਿ ਬ੍ਰਤ ਪਰਵਾਨੇ ਹੈ।

ਪ੍ਰੇਮ ਰਸ ਰਸਿਕ ਹੁਇ ਅਨ ਰਸ ਰਹਤ ਹੁਇ, ਜੋਤੀ ਮੈ ਜੋਤਿ ਸਰੂਪ ਸੋਹੰ ਸੁਰ ਤਾਨੇ ਹੈ।

ਗੁਰ ਸਿਖ ਸੰਧ ਮਿਲੇ ਬੀਸ ਇਕਈਸ ਈਸ, ਪੂਰਨ ਬਿਬੇਕ ਟੇਕ ਏਕ ਹੀਯੇ ਆਨੇ ਹੈ। ੩੪।

ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ: ਦੁਰਮਤਿ=ਭੈੜੀ ਮਤਿ। ਪ੍ਰਗਾਸੀ=ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ। ਸੋਹੰ=ਮੈਂ ਉਹ ਹਾਂ ਭਾਵ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਇਕ ਮਿਕ ਹੋਣਾ। ਸੁਰ ਤਾਨੇ=ਅਲਾਪ ਅਲਾਪਣਾ। ਬਿਬੇਕ=ਗਿਆਨ। ਹੀਯੇ=ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ।

ਅਰਥ: ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਿੱਖ ਜਦੋਂ ਗੁਰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਤਿ ਪਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭੈੜੀ ਮਤਿ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਅਗਿਆਨ ਦਾ ਹਨੇਰਾ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਉਂ ਧਿਆਨ ਹਟਾ ਕੇ ਭਾਵ ਮੋਨ ਧਾਰ ਕੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਸੁਰਤਿ ਜੋੜਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਰਸਾਂ ਕਸਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਰਸ ਵਿੱਚ ਮਗਨ ਹੋ ਕੇ ਉਸੇ ਦੀ ਹੀ ਜੋਤਿ ਦਾ ਸਰੂਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮਿਕ ਹੋਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਰਥਾਤ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਕੇ ਉਸੇ ਦਾ ਹੀ ਰੂਪ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਵਲੋਂ ਮਿਲਿਆ ਗਿਆਨ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਸਿਮਰਨ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਬਿੱਤ ਨੰਬਰ 24 ਤੋਂ 34 ਤਕ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਟੇਕ, ਗੁਰੂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸਿੱਖ ਦੀ ਸੁਰਤਿ ਨਾਲ ਮੇਲ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਪਜੇ ਫਲ ਦਾ ਬੜੇ ਸੁੰਦਰ ਤੇ ਦਿਲ ਖਿੱਚਵੇਂ ਅੰਦਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਧਾਵਤ ਧਾਵਤ ਸਭੁ ਜਗੁ ਧਾਇਓ, ਅਬ ਆਏ ਹਰਿ ਦੁਆਰੀ॥ ਦੁਰਮਤਿ ਮੇਟਿ ਬੁਧ ਪਰਗਾਸੀ, ਜਨ ਨਾਨਕ! ਗੁਰਮੁਖਿ ਤਾਰੀ॥’’ (ਮ:੫/ਅੰਕ ੪੯੫) ਭਾਵ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਸਾਰੇ ਜਗਤ ਵਿਚ ਭੌਂ ਭੌਂ ਕੇ ਆਖ਼ਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਦਰ ’ਤੇ ਆ ਡਿੱਗਦੇ ਹਨ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਦੁਰਮਤਿ (ਖੋਟੀ ਮਤਿ) ਮਿਟਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸੁਚੱਜੀ ਅਕਲ ਦਾ ਪਰਕਾਸ਼ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਪਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ (ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ) ਪਾਰ ਲੰਘਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਦੀ ਖੋਟੀ ਮਤਿ ਦਾ ਨਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਨਿਰਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਨਿਰਮਲ ਮਨ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਣ ’ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਰਸ ਆਉਣ ਲਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰਿਆਂ ਰਸਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ। ਜਿਹੋ ਜਿਹਾ ਗੁਰੂ ਆਪ ਹੈ ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਸਿੱਖ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮਾਂ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਤੇ ਗੁਰੂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭਿੰਨ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ‘‘ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਜਿਸ ਨੋ ਮਤਿ ਆਵੈ, ਸੋ ਸਤਿਗੁਰ ਮਾਹਿ ਸਮਾਨਾ॥’’ (ਮ:੩/ਅੰਕ ੭੯੭) ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਧਿਆਨ ਸਿਵਾਏ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਪਾਸੇ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਅਰਥਾਤ ਉਸ ਦੀ ਸੁਰਤਿ ਵਿਚ ਤੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕੋ ਪ੍ਰਭੂ ਹੀ ਵਸਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਫਿਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਾਹਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਫਿਰਦਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਭੂ ਪਾ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪਾਸਿਉਂ ਉਹ ਮੋਨਿ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਬਾਣੀ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਕਾਂਇ ਰੇ ਬਕਬਾਦੁ ਲਾਇਓ॥ ਜਿਨਿ ਹਰਿ ਪਾਇਓ ਤਿਨਹਿ ਛਪਾਇਓ॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ/ਅੰਕ ੭੧੮)। ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਮੋਨਿ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਦਰਗਾਹ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਹੈ। ਸਿੱਖ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਤਿ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਇਕ ਮਿਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਵੈਸੇ ਹੀ ਇਕ ਰੂਪ ਹਨ। ਸੋ, ਸਿੱਖ ਵੀ ਈਸ਼ਵਰ ਨਾਲ ਇਕ ਮਿਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਸੌਖੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ। ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਬਾਣੀ ਵਿਚ 18 ਵੀ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਪਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੁ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਬੜੇ ਸਪਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਖ ਤੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਜੋ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਦਸਿਆ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਸਿਖ ਕੀ ਗੁਰੁ ਦੁਰਮਤਿ ਮਲੁ ਹਿਰੈ॥ ਗੁਰਬਚਨੀ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਉਚਰੈ॥ ਸਤਿਗੁਰ, ਸਿਖ ਕੇ ਬੰਧਨ ਕਾਟੈ॥ ਗੁਰ ਕਾ ਸਿਖੁ ਬਿਕਾਰ ਤੇ ਹਾਟੈ॥….ਗੁਰ ਕੈ ਗਿ੍ਰਹਿ ਸੇਵਕੁ ਜੋ ਰਹੈ॥ ਗੁਰ ਕੀ ਆਗਿਆ ਮਨ ਮਹਿ ਸਹੈ॥ ਆਪਸ ਕਉ ਕਰਿ ਕਛੁ ਨ ਜਨਾਵੈ॥ ਹਰਿ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਰਿਦੈ ਸਦ ਧਿਆਵੈ॥ ਮਨ ਬੇਚੈ ਸਤਿਗੁਰ ਕੈ ਪਾਸਿ॥ ਤਿਸੁ ਸੇਵਕ ਕੇ ਕਾਰਜ ਰਾਸਿ॥’’ (ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਬਿ/ਅੰਕ ੨੮੬) ਕਾਰਜ ਰਾਸਿ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਸ ਦਾ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ‘ਇਕ ਈਸ’ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਬਿੱਤ ਨੰਬਰ 33 (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ)

ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਕਰਨਾਲ- 94164-05173

ਚਰਨ ਕਮਲ ਭਜਿ ਕਮਲ ਪ੍ਰਗਾਸ ਭਏ, ਦਰਸ ਦਰਸਿ ਸਮ ਦਰਸ ਦਿਖਾਏ ਹੈ।
ਸਬਦ ਸੁਰਤਿ ਅਨਹਦ ਲਿਵਲੀਨ ਭਏ, ਓਨਮਨ ਮਗਨ ਗਗਨ ਪੁਰ ਛਾਏ ਹੈ।

ਪ੍ਰੇਮਰਸ ਬਸਿ ਹੁਇ ਬਿਸਮ ਬਿਦੇਹ ਭਏ, ਅਤਿ ਅਸਚਰਜ ਮੋ ਹੇਰਤ ਹਿਰਾਏ ਹੈ।

ਗੁਰਮੁਖਿ ਸੁਖਫਲ ਮਹਿਮਾ ਅਗਾਧਿ ਬੋਧਿ, ਅਕਥ ਕਥਾ ਬਿਨੋਦ ਕਹਤ ਨ ਆਏ ਹੈ॥੩੩॥

ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ: ਭਜਿ=ਭਜ ਕੇ, ਜਪ ਕੇ।, ਬਿਦੇਹ=ਸਰੀਰ ਦੀ ਸੁਧ ਨਾ ਰਹਿਣੀ, ਆਪਾ ਭੁਲ ਜਾਣਾ।, ਹੇਰਤ=ਦੇਖ ਕੇ।, ਹਿਰਾਏ=ਹੈਰਾਨ ਹੋਣਾ। ਅਗਾਧਿ=ਜਿਸ ਦੀ ਥਾਹ ਨਾ ਪਾਈ ਜਾ ਸਕੇ।, ਬੋਧਿ=ਸਮਝ।

ਅਰਥ: ਚਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਜਪ ਕੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਕਮਲ ਵਾਂਗ ਖਿੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਗੁਰੂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਵੈਰ ਭਾਵਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਕੇ ਸਮ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ’ਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਸੁਰਤਿ ਜੁੜੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਹ ਉੱਚੀ ਆਤਮਕ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਰਸ ਵਿਚ ਇਤਨਾ ਮੁਗਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਸੁਧ-ਬੁਧ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਸਭ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਕੁਝ ਕਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਤਨ ਮਨ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹਾਲਤ ਕਥਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜਾਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਚਰਨ ਕੀ ਹਨ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਵਰਨ ਚਿਹਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰਾ। ਉਸ ਦਾ ਸਰੂਪ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਮੰਗਲਾ ਚਰਨ ਵਿਚ ਹੀ ਬਿਆਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਕੋਈ ਚਿਹਨ ਚੱਕਰ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਚਰਨ ਕਿੱਥੋਂ ਹੋਏ ? ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਜਾਪੁ ਸਾਹਿਬ ਆਰੰਭ ’ਚ ਫੁਰਮਾਇਆ ਹੈ: ‘‘ਚਕ੍ਰ ਚਿਹਨ ਅਰੁ ਬਰਨ ਜਾਤਿ ਅਰੁ ਪਾਤਿ ਨਹਿਨ ਜਿਹ॥ ਰੂਪ ਰੰਗ ਅਰੁ ਰੇਖ ਭੇਖ, ਕੋਊ ਕਹਿ ਨ ਸਕਤਿ ਕਿਹ॥’’ ਉਸ ਦਾ ਜਦ ਕੋਈ ਰੂਪ ਰੰਗ ਜਾਂ ਰੇਖ ਭੇਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ (ਆਕਾਰ ਰੂਪ) ਚਰਨਾਂ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸਮਝ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਹੈ।

ਦੂਸਰਾ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇਹ ਵਿਚ ਸਨ ਉਦੋਂ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸੁਭਾਇਮਾਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਗੱਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਵਰਤਮਾਨ ਗੁਰੂ ਦੇ (ਸਰੀਰਕ ਆਕਾਰ ਰੂਪ) ਚਰਨ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਕਈ ਅਗਿਆਨਤਾ ਵੱਸ ਵਿਅਕਤੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪੀੜੇ ਦੇ ਪਾਵਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚਰਨ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਾਵਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਮੁੱਠੀਆਂ ਭਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਥਾਂ ਥਾਂ ’ਤੇ ‘ਗੁਰ ਚਰਨ’ ਜਾਂ ‘ਚਰਨ ਕਮਲਾਂ’ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਇਆ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਕਬਿੱਤ ਵਿਚ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਤਸ਼ਬੀਹ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਆਪ ਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫੁਰਮਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਚਰਨ ਕਮਲ ਤੋਂ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਹੀ ਹੈ: ‘‘ਹਿਰਦੈ ਚਰਣ ਸਬਦੁ ਸਤਿਗੁਰ ਕੋ, ਨਾਨਕ ਬਾਂਧਿਓ ਪਾਲ॥’’ (ਮ: ੫/ਅੰਕ ੬੮੦)

ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਭਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਗੁਣ ਉਸ (ਸ਼ਬਦ) ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਕਮਾਈ ਤੋਂ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣਾ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਸੀਂ ਕਈ ਵਾਰੀ ਆਖ ਦੇਂਦੇ ਹਾਂ: ‘ਜੈਸੀ ਸੰਗਤ ਤੈਸੀ ਰੰਗਤ।’ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਪਣੇ ਲਹਿਜੇ ਨਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘‘ਜੈਸਾ ਸੇਵੈ, ਤੈਸੋ ਹੋਇ॥’’ (ਮ:੧/ਅੰਕ ੨੨੩)

ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸੰਗਤ ਅਗਰ ਭੈੜੇ ਬੰਦਿਆਂ ਨਾਲ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਗੱਲ਼ ਹੈ ਕਿ ਭੈੜੀ ਮਤ ਹੀ ਆਵੇਗੀ। ਜੇ ਸੰਗਤ ਗੁਰੂ ਧਾਰਨੀ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਤਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵ ਵੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਜਿਵੇਂ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਚੁੰਬਕ ਨਾਲ ਬਾਰ ਬਾਰ ਘਸਾਈਏ ਤਾਂ ਲੋਹੇ ਵਿਚ ਚੁੰਬਕੀ ਗੁਣ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸੇਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਰਸ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨਾਲ ਲੋਹਾ ਸੋਨਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਮੰਨੀਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਮਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੈ। ਜੋ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਗੁਰੂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਮ-ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਭਾਸਦੇ ਹਨ: ‘‘ਸਭੇ ਸਾਝੀਵਾਲ ਸਦਾਇਨਿ, ਤੂੰ ਕਿਸੈ ਨ ਦਿਸਹਿ ਬਾਹਰਾ ਜੀਉ॥’’ (ਮ:੫/ਅੰਕ ੯੭) ਭਾਵ ਕੋਈ ਗ਼ੈਰ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਢੁੱਕਵੀਂ ਮਿਸਾਲ ਭਾਈ ਘਨਈਆ ਜੀ ਦੀ ਸਾਡੇ ਸ੍ਹਾਮਣੇ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਜਪੁ ਬਾਣੀ ਦੇ ਸਰਮ ਖੰਡ ਵਾਲੀ ਮੰਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੇ ਰੂਪ, ਸੁੰਦਰਤਾ, ਤੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਮਦਾ। ਉੱਥੇ ਉਸ ਦੀ ਘਾੜਤ ਹੀ ਐਸੀ ਘੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ: ‘‘ਸਰਮ ਖੰਡ ਕੀ ਬਾਣੀ ਰੂਪੁ॥ ਤਿਥੈ, ਘਾੜਤਿ ਘੜੀਐ ਬਹੁਤੁ ਅਨੂਪੁ॥ ਤਾ ਕੀਆ ਗਲਾ, ਕਥੀਆ ਨਾ ਜਾਹਿ॥ ਜੇ ਕੋ ਕਹੈ, ਪਿਛੈ ਪਛੁਤਾਇ॥’’ (ਜਪੁ/ਅੰਕ ੮) ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਬਾਰੇ ਜੇ ਕੋਈ ਬਿਆਨ ਕਰੇ ਵੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਖੀਰ ’ਤੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਪਛਤਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਉਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿਚ ਜੀਵ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਵੀ ਚੋਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਹਾਲਤ ਐਸੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਮਿੱਤਰ ਤੋਂ ਬਗ਼ੈਰ ਜੀਣਾ ਮੁਹਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਅਵਸਥਾ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਤਹਿ ’ਤੇ ਪਏ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਗੂੰਗੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗੁੜ ਖਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਆਦ ਤਾਂ ਮਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹਹੈ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਜੁੜਨ ਦਾ ਫਲ ਜੋ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਸ ਕਬਿੱਤ ਰਾਹੀਂ ਸਾਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ।

ਕਬਿੱਤ ਨੰਬਰ 14 (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ)

ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ (ਕਰਨਾਲ)

ਪ੍ਰੇਮਰਸ ਬਸਿ ਹੁਇ, ਪਤੰਗ ਸੰਗਮ ਨ ਜਾਨੈ; ਬਿਰਹ ਬਿਛੋਹ ਮੀਨ ਹੁਇ ਨ ਮਰਿ ਜਾਨੇ ਹੈ।

ਦਰਸ ਧਿਆਨ ਜੋਤਿ ਮੈ ਨ ਹੁਇ ਜੋਤੀ ਸਰੂਪ; ਚਰਨ ਬਿਮੁਖ ਹੋਇ ਪ੍ਰਾਨ ਠਹਰਾਨੇ ਹੈ।

ਮਿਲਿ ਬਿਛਰਤ ਗਤਿ ਪ੍ਰੇਮ ਨ ਬਿਰਹ ਜਾਨੀ; ਮੀਨ ਅਉ ਪਤੰਗ ਮੋਹਿ ਦੇਖਤ ਲਜਾਨੇ ਹੈ।

ਮਾਨਸ ਜਨਮ ਧ੍ਰਿਗੁ ਧੰਨਿ ਹੈ ਤ੍ਰਿਗਦ ਜੋਨਿ; ਕਪਟ ਸਨੇਹ ਦੇਹ ਨਰਕ ਨ ਮਾਨੇ ਹੈ॥੧੪॥

ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ: ਸੰਗਮ=ਮਿਲਾਪ, ਬਿਛੋਹ=ਵਿਛੋੜਾ, ਲਜਾਨੇ=ਸ਼ਰਮਾਉਣਾ, ਤ੍ਰਿਗਦ ਜੋਨਿ=ਟੇਡੀਆਂ ਜੂਨੀਆਂ।

ਅਰਥ: ਪਤੰਗਾ; ਦੀਵੇ ਦੀ ਲਾਟ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ-ਦੀਵੇ ਦੀ ਲਾਟ ਤੋਂ ਵਿਛੁੜਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ, ਭਾਵੇਂ ਦੀਵੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਗੁਆ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਛੀ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਵਿਛੁੜਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਤੋਂ ਵਿਛੁੜਦੇ ਸਾਰ ਪ੍ਰਾਨ ਤਿਆਗ ਦੇਦੀਂ ਹੈ। ਮੱਛੀ ਤੇ ਪਤੰਗਾ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੋਂ ਵਿਛੁੜਨ ਨਾਲੋਂ ਪ੍ਰਾਨ ਤਿਆਗਣ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇਂਦੇ ਹਨ।

ਮਨੁੱਖ ਜੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰੇਮੀ-ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਜਾਨ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਜੋਤਿ ਸਰੂਪ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲੀਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਵਿਪ੍ਰੀਤ ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਨੂੰ ਹੀ ਪਹਿਲ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਪਟ ਦੇਖ ਕੇ ਟੇਡੀਆਂ ਜੂਨੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਰਮਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਉਚੀ ਜ਼ਾਤ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਪਿਆਰੇ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸ ਤੋਂ ਬੇਮੁਖ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਭਾਵਨਾ ਦੇਖ ਕੇ ਨਰਕ ਵੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਥਾਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਨਰਕ ਦਾ ਮਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਕਿ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਅਕ੍ਰਿਤਘਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ।

ਵੀਚਾਰ: ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਰੱਬ ਨੇ ਬੁਧੀ (ਅਕਲ) ਤੇ ਪਰਖ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਸੰਗ ਦੀ, ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰ ਸਕੇ। ਜੀਵਨ ਰਾਹ ਨੂੰ ਉਸ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਲਿਆ ਸਕੇ ਤਾਂ ਕਿ ਅਖੀਰ ਵੇਲੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪਛੁਤਾਵਾ ਨਾ ਰਹੇ ਕਿ ਉਹ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਮਨੁੱਖ ਅਗਰ ਅਕਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਜੀਵਨ ਬਸਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਸ਼ੂਆਂ ਕੋਲ ਅਕਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਇਸੇ ਕਰ ਕੇ ਪਸ਼ੂ ਕਿਸੇ ਮੰਜ਼ਲ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਜੂਨੀ ਭੋਗ ਕੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅਗਰ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਲ (ਰੱਬੀ ਮਿਲਾਪ) ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮਨੁੱਖਾ-ਜੂਨੀ ਭੋਗ ਕੇ ਚਲਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਵੀਚਾਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ? ਅਜਿਹੇ ਅਸਫਲ ਜੀਵਨ ਲਈ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਸੁਣਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ‘‘ਕਰਤੂਤਿ ਪਸੂ ਕੀ, ਮਾਨਸ ਜਾਤਿ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੬੭) ਭਾਵ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮਨੁੱਖ ਕੇਵਲ ਜੂਨੀ ਹੀ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਜਾਈਂ ਭੋਗ ਕੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਇੱਥੋਂ ਕੂਚ ਕਰ ਜਾਣਗੇ।

ਪਰ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਇੱਥੇ ਪਤੰਗੇ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਗਿਆਨਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਜਗਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਇਹਨਾਂ ਟੇਡੀਆਂ ਜੂਨੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤ, ਇੱਛਾ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਨਿਹਕਰਮੀ (ਕਾਮਨਾ ਰਹਿਤ) ਹਨ ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ‘‘ਸੇਵਾ ਕਰਤ ਹੋਇ ਨਿਹਕਾਮੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੮੬) ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਬਾਵਜ਼ੂਦ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਤ ਕਰਨ ਦੇ ਬਦਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਫੁਰਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ‘‘ਜਿਸੁ ਪਿਆਰੇ ਸਿਉ ਨੇਹੁ, ਤਿਸੁ ਆਗੈ ਮਰਿ ਚਲੀਐ॥ ਧ੍ਰਿਗ ਜੀਵਣੁ ਸੰਸਾਰਿ, ਤਾ ਕੈ ਪਾਛੈ ਜੀਵਣਾ॥”(ਮ:੨/੮੩) ਭਾਵ ਕਿ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਪਾ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸ਼ੰਕਾ, ਕਾਮਨਾ ਜਾਂ ਅਹੰਕਾਰ ਮਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਪਿਆਰੇ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਫਿਟਕਾਰ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬਿ੍ਰਤੀ ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪ੍ਰੀਤ ਉਸ ਨਾਲ ਪਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪਦਾਰਥ (ਲਾਭ) ਮਿਲਦਾ ਹੋਵੇ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਤਾਂ ਇਸਤ੍ਰੀ ਤੇ ਦੋਸਤ (ਪਤੀ) ਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਖੋਟ ਹੈ; ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ: ‘‘ਕਾਮਣਿ ਲੋੜੈ ਸੁਇਨਾ ਰੁਪਾ, ਮਿਤ੍ਰ ਲੁੜੇਨਿ ਸੁ ਖਾਧਾਤਾ॥’’ (ਮ:੧/੧੫੫) ਭਾਵ ਇਸਤ੍ਰੀ ਦੀ ਪਤੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਤ ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੱਕ ਹੈ ਤੇ ਦੋਸਤ ਦੀ ਖਾਣ ਪੀਣ ਤੱਕ। ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰੀਤ ਕਪਟ ਭਰੀ ਹੀ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਸ਼ਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ: ‘‘ਆਸਕੁ ਇਹੁ ਨ ਆਖੀਐ, ਜਿ ਲੇਖੈ ਵਰਤੈ ਸੋਇ॥’’ (ਮ:੨/੪੭੪) ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੀਮਤੀ ਬਚਨਾਂ ਤੋਂ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪਸ਼ੂ ਬ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਇਤਨੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਕਿ ਜੇ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਵਾਸ਼ਨਾ ਰਹਿਤ ਤੇ ਸੱਚੀ ਪ੍ਰੀਤ ਪਾਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਗੁਰੂ, ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: ‘‘ਬਲਿਹਾਰੀ ਗੁਰ ਆਪਣੇ, ਦਿਉਹਾੜੀ ਸਦ ਵਾਰ॥ ਜਿਨਿ ਮਾਣਸ ਤੇ ਦੇਵਤੇ ਕੀਏ, ਕਰਤ ਨ ਲਾਗੀ ਵਾਰ॥’’ (ਮ:੧/੪੬੨) ਸਿਰਫ ਇਤਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਗੁਰੂ, ਉਸ ਦੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚ ਲੀਨਤਾ ਕਰਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ (ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਾਂਗ) ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਰਕ (ਗੇੜ) ਪ੍ਰਤੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਗਾਹ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਰਕ ਵੀ ਸ਼ਰਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਮੁਨਕਰ ਹਨ।

ਕਬਿੱਤ ਨੰਬਰ 13 (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ)

ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਕਰਨਾਲ- 94164-05173

ਨਾਨਾ ਮਿਸਟਾਨ ਪਾਨ ਬਹੁ ਬਿੰਜਨਾਦਿ ਸ੍ਵਾਦ, ਸੀਚਤ ਸਰਬ ਰਸ ਰਸਨਾ ਕਹਾਈ ਹੈ।

ਦ੍ਰਿਸਟਿ ਦਰਸ ਅਰੁ ਸਬਦ ਸੁਰਤਿ ਲਿਵ, ਗਿਆਨ ਧਿਆਨ ਸਿਮਰਨ ਅਮਿਤ ਬਡਾਈ ਹੈ।

ਸਕਲ ਸੁਰਤਿ ਅਸਪਰਸ ਅਉ ਰਾਗ ਨਾਦ, ਬੁਧਿ ਬਲ ਬਚਨ ਬਿਬੇਕ ਟੇਕ ਪਾਈ ਹੈ।

ਗੁਰਮਤਿ ਸਤਿਨਾਮ ਸਿਮਰਤ ਸਫਲ ਹੁਇ, ਬੋਲਤ ਮਧੁਰ ਧੁਨਿ ਸੁੰਨ ਸੁਖਦਾਈ ਹੈ॥੧੩॥

ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ: ਨਾਨਾ=ਬਹੁਤੇ, ਬਿੰਜਨਾਦਿ=ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ, ਅ+ਸਪਰਸ=ਵਿਰਕਤ, ਤਿਆਗੀ।

ਅਰਥ: ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੋਜਨਾ ਦੇ ਸੁਆਦ ਅਰ ਖੱਟੇ ਮਿੱਠੇ ਰਸਾਂ ਦੇ ਸੁਆਦ ਲੈਣ ਤੇ ਮਾਣਨ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਜੀਭ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਖਾਂ ਗੁਰੂ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ, ਕੰਨ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚ ਸੁਰਤਿ ਜੋੜ ਕੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਸੁਣਨ ਤੇ ਸਿਮਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵਡਿਆਈ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਹੋਰ ਹੋਰ ਰਾਗਾਂ ਨਾਦਾਂ ਵਿਚ ਮਸਤ ਹੋਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸਾਰਾ ਤਾਣ ਲਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ (ਉਪਦੇਸ਼) ਵਿਚ ਸੁਰਤਿ ਜੋੜੀ ਜਾਏ ਤਾਂ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਮਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਏਅਤੇ ਜੀਭ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਮਿਠੀ ਮਿਠੀ ਸਿਫਤ ਸਾਲਾਹ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਅੰਤਰ ਆਤਮੇ ਸੁੱਖ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਮਨੋਬ੍ਰਿਤੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਹ ਜੋ ਸਾਡੇ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੇ (ਅੱਖਾਂ, ਜੀਭ, ਕੰਨ ਆਦਿ) ਹਨ, ਇਹ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਖੱਚਤ ਹਨ। ਅੱਖਾਂ ਰੂਪ ਵੇਖਣ ਦੀਆਂ ਸਦਾ ਹੀ ਇਛੁੱਕ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।ਜੀਭ ਚੰਗੇ ਚੰਗੇ ਸੁਆਦਲੇ ਭੋਜਨਾਂ ਦੀ ਰਸੀਲੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਨ ਵੀ ਨਿੰਦਿਆ, ਮੰਦੇ ਬਚਨ ਆਦਿ ਸੁਣਨ ਦੇ ਚਸਕਾ ਭਰਪੂਰ ਸਰੋਤ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂਕਰਕੇ ਬੁੱਧੀ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਗਾੜ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸੁਰਤਿ ਟਿਕਾਣੇ (ਸਥਿਰ) ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ: ‘‘ਬਹੁਤੁ ਜਨਮ ਭਰਮਤ ਤੈ ਹਾਰਿਓ, ਅਸਥਿਰ ਮਤਿ ਨਹੀ ਪਾਈ ॥’’ (ਮ: ੯/੬੩੨)

ਇਨ੍ਹਾਂ ਇੰਦਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਗਰ ਗੁਰੂ ਅਨੁਸਾਰੀ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਪਰਮ ਸੁੱਖ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਹਰੇਕ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰੇ ਲਈ ਅਨੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਉਪਦੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅਖਾਂ ਲਈ: ‘‘ਏ ਨੇਤ੍ਰਹੁ ਮੇਰਿਹੋ! ਹਰਿ ਤੁਮ ਮਹਿ ਜੋਤਿ ਧਰੀ; ਹਰਿ ਬਿਨੁ ਅਵਰੁ ਨ ਦੇਖਹੁ ਕੋਈ॥…..ਕਹੈ ਨਾਨਕੁ ਏਹਿ ਨੇਤ੍ਰ ਅੰਧ ਸੇ; ਸਤਿਗੁਰਿ ਮਿਲਿਐ ਦਿਬ ਦ੍ਰਿਸਟਿ ਹੋਈ॥’’ (ਮ:੩/ਅੰਕ ੯੨੨), ਜੀਭ ਲਈ: ‘‘ਏ ਰਸਨਾ ! ਤੂੰ ਅਨ ਰਸਿ ਰਾਚਿ ਰਹੀ, ਤੇਰੀ ਪਿਆਸ ਨ ਜਾਇ॥……ਕਹੈ ਨਾਨਕੁ ਹੋਰਿ ਅਨ ਰਸਿ ਸਭਿ ਵੀਸਰੇ, ਜਾ ਹਰਿ ਵਸੈ ਮਨਿ ਆਇ॥’’ (ਮ:੩/ਅੰਕ ੯੨੧), ਕੰਨਾਂ ਲਈ, ‘‘ਏ ਸ੍ਰਵਣਹੁ ਮੇਰਿਹੋ ! ਸਾਚੈ ਸੁਨਣੈ ਨੋ ਪਠਾਏ॥…..ਕਹੈ ਨਾਨਕੁ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਮੁ ਸੁਣਹੁ, ਪਵਿਤ੍ਰ ਹੋਵਹੁ; ਸਾਚੈ ਸੁਨਣੈ ਨੋ ਪਠਾਏ॥’’ (ਮ:੩/ਅੰਕ ੯੨੨) ਆਦਿ, ਪਰਇੰਦਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਰਸ ਕਸ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਚੰਗੇ ਜਾਂ ਮੰਦੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇੰਦਰਿਆਂ ਨੂੰ ਭਲੇ ਪਾਸੇ ਲਾਉਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ: ‘‘ਹਰਿ ਰਸ ਕਾ ਤੂੰ ਚਾਖਹਿ ਸਾਦੁ॥ ਚਾਖਤ ਹੋਇ ਰਹਹਿ ਬਿਸਮਾਦੁ॥’’ (ਮ:੫/ ਅੰਕ ੧੮੦) ਜੇ ਜਿਹਵਾ ਨੂੰ ਰਾਮ ਨਾਮ ਦੇ ਰਸ ਵਿਚ ਲਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਸਭ ਰਸ ਭੁਲ ਜਾਵੇਗੀ ਜਿਵੇਂ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਫੁਰਮਾਂਦੇ ਹਨ: ‘‘ਰਾਮ ਰਸੁ ਪੀਆ ਰੇ॥ ਜਿਹ ਰਸ ਬਿਸਰਿ ਗਏ ਰਸ ਅਉਰ॥’’ (੩੩੭), ‘‘ਰਾਰਾ ਰਸੁ ਨਿਰਸ ਕਰਿ ਜਾਨਿਆ॥ ਹੋਇ ਨਿਰਸ, ਸੁ ਰਸੁ ਪਹਿਚਾਨਿਆ॥ ਇਹ ਰਸ ਛਾਡੇ, ਉਹ ਰਸੁ ਆਵਾ॥ ਉਹ ਰਸੁ ਪੀਆ, ਇਹ ਰਸੁ ਨਹੀ ਭਾਵਾ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ/ਅੰਕ ੩੪੨) ਭਾਵ ਕਿ ਅੱਖਾਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ, ਜਿਹਵਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਵੇ, ਕੰਨ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸੁਣਨ ਤਾਂ ਜੀਵ ਅੰਤਰ ਆਤਮੇ ਸੁੱਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਰਸ ਜੀਵ ਨੂੰ ਆਉਣ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਤਮਾਮ ਦੁਨੀਆਵੀ ਰਸ ਫਿਕੇ ਲਗਣ ਲਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਵੀ ਫੁਰਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ‘‘ਅੰਤਰਿ ਗੁਰੁ ਆਰਾਧਣਾ, ਜਿਹਵਾ ਜਪਿ ਗੁਰ ਨਾਉ॥ ਨੇਤ੍ਰੀ ਸਤਿਗੁਰੁ ਪੇਖਣਾ, ਸ੍ਰਵਣੀ ਸੁਣਨਾ ਗੁਰ ਨਾਉ॥’’ (ਮ:੫/ਅੰਕ ੫੧੭)ਫਿਰ ਕੀ ਹੋਇਗਾ ? ਇਸ ਜਵਾਬ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ‘‘ਸਤਿਗੁਰ ਸੇਤੀ ਰਤਿਆ, ਦਰਗਹ ਪਾਈਐ ਠਾਉ॥’’ (ਮ:੫/ਅੰਕ ੫੧੭) ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਵੀ ਮਕਸਦ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਇੰਦਰਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਰਸ ਵਿਚ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਇਸੇ ਵਿਚ ਹੀ ਮਨੁਖ ਦਾ ਕਲਿਆਣ ਹੈ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੀ ਇਹੋ ਹੈ।

ਕਬਿੱਤ ਨੰਬਰ 12 (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ)

ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਕਰਨਾਲ- 94164-05173

ਜਉ ਲਉ ਅਨਰਸ ਬਸ ਤਉ ਲਉ ਨਹੀ ਪ੍ਰੇਮ ਰਸ, ਜਉ ਲਉ ਅਨਰਸ ਆਪ ਆਪ ਨਹੀ ਦੇਖੀਐ।

ਜਉ ਲਉ ਆਨ ਗਿਆਨ ਤਉ ਲਉ ਨਹੀ ਅਧਿਆਤਮ ਗਿਆਨ, ਜਉ ਲਉ ਨਾਦ ਬਾਦ ਨ ਅਨਾਹਦ ਬਿਸੇਖੀਐ।

ਜਉ ਲਉ ਅਹੰਬੁਧਿ ਸੁਧਿ ਹੋਇ ਨ ਅੰਤਰਿ ਗਤਿ, ਜਉ ਲਉ ਨ ਲਖਾਵੈ ਤਉ ਲਉ ਅਲਖ ਨ ਲੇਖੀਐ।

ਸਤਿ ਰੂਪ ਸਤਿਨਾਮ ਸਤਿਗੁਰ ਗਿਆਨ ਧਿਆਨ, ਏਕ ਹੀ ਅਨੇਕਮੇਕ ਏਕ ਏਕ ਭੇਖੀਐ॥੧੨॥

ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ: ਅਨਰਸ=ਹੋਰ ਹੋਰ ਰਸ।, ਆਨ ਗਿਆਨ=ਹੋਰ ਹੋਰ ਗਿਆਨ।, ਨਾਦ=ਵਾਜੇ।, ਬਾਦ=ਬਜਾਉਣੇ।, ਅਨਾਹਦ=ਇਕ ਰਸ।, ਬਿਸੇਖੀਐ=ਚੰਗੇ।, ਅਹੰਬੁਧਿ=ਅਹੰਕਾਰ ਵਾਲੀ ਬੁਧਿ।, ਲਖਾਵੈ=ਜਾਣੈ।, ਅਲਖ=ਨਾ ਜਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲਾ।

ਅਰਥ: ਜਦੋਂ ਤਕ ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਹੋਰ ਰਸਾਂ ਵਿਚ ਭਾਵ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਗਲਤਾਨ ਰਹਾਂਗੇ, ਤਦੋਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਰਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਰਸਾਂ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਆਪਾ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਆਪੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਰਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਾਣ ਸਕਦੇ। ਜਦੋਂ ਤਕ ਅਸੀਂ ਦੁਨੀਆਵੀ ਗਿਆਨ ਲੈਣ ਵਿਚ ਮਸਤ ਰਹਾਂਗੇ ਤਦੋਂ ਤੱਕ ਅਸੀਂ ਅਧਿਆਤਮਕ ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਵਾਂਜੇ ਰਹਾਂਗੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਨੀਆਵੀ ਰਾਗਾਂ ਰਸਾਂ ਵਿਚ ਵੇੜਿਆ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਇਕ ਰਸ ਹੋ ਰਹੇ, ਸਭਨਾਂ ਵਿਚ ਰੁਮਕ ਰਹੇ, ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਰਸ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ। ਜਦੋਂ ਤਕ ਅਸੀਂ ਅਹੰਕਾਰ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹਾਂ ਤਦੋਂ ਤਕ ਅਸੀਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦੇ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਜੋ ਇਕ ਹੋ ਕੇ ਸਭਨਾਂ ਵਿਚ ਰਮ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਜੋ ਸਤ ਰੂਪ ਹੈ, ਜੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚਅਭੇਦ ਹੈ, ਦੇ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਲਾਣਾ ਪਵੇਗਾ ਭਾਵ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਮਨ ਵਿਚ ਦ੍ਰਿੜ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ ‘‘ਰਸੁ ਸੁਇਨਾ ਰਸੁ ਰੁਪਾ ਕਾਮਣਿ, ਰਸੁ ਪਰਮਲ ਕੀ ਵਾਸੁ॥ ਰਸੁ ਘੋੜੇ ਰਸੁ ਸੇਜਾ ਮੰਦਰ, ਰਸੁ ਮੀਠਾ ਰਸੁ ਮਾਸੁ॥ ਏਤੇ ਰਸ ਸਰੀਰ ਕੇ, ਕੈ ਘਟਿ ਨਾਮ ਨਿਵਾਸੁ?॥’’ (ਮ:੧/ਅੰਕ ੧੫) ਮਨੁਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਸਕੇ ਭਰੇ ਪਏ ਹਨ। ਉਹ ਕਾਮ ਕ੍ਰੋਧ ਲੋਭ ਮੋਹ ਅਹੰਕਾਰ ਆਦਿ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਕੜਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਜੀ ਫੁਰਮਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ: ‘‘ਆਨ ਰਸਾ ਜੇਤੇ ਤੈ ਚਾਖੇ॥ ਨਿਮਖ ਨ ਤਿ੍ਰਸਨਾ ਤੇਰੀ ਲਾਥੇ॥’’ (ਮ:੫/ਅੰਕ ੧੮੦) ਹਰੇਕ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੇ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੇ ਰਸ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਨਿਕਲਨਾ ਬਹੁਤ ਕਠਿਨ ਹੈ। ਅੱਖਾਂ ਦਾ ਰਸ ਹੈ ਰੂਪ ਦੇਖਣਾ, ਨੱਕ ਦਾ ਰਸ ਸੁਗੰਧ ਮਾਣਨ ਦਾ ਹੈ, ਜੀਭ ਸੁਆਦਾਂ ਤੇ ਨਿੰਦਿਆ ਆਦਿ ਰਸਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਕੰਨ ਪਰਾਈ ਨਿੰਦਿਆ, ਗੰਦੇ ਗੀਤ ਸੁਣਨ ਵਿਚ ਆਨੰਦਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।, ਚਮੜੀ ਦਾ ਰਸ ਸਪਰਸ਼ ਹੈ, ਅਹੰਕਾਰ ਜੋ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ ਇਹ ਤਾਂ ਵਡੇ ਵਡੇ ਤਪਸਵੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛਡਦਾ। ਰਿਸ਼ੀ, ਮੁਨੀ, ਜੋਗੀ, ਤਪੀ, ਵਿਦਵਾਨ, ਵਕਤੇ ਸਭ ਅਹੰਕਾਰ ਵਿਚ ਗ੍ਰਸੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਤਾਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਵਖਿਆਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਰੱਬ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ‘‘ਬ੍ਰਹਮਾ ਬਿਸਨੁ ਮਹਾਦੇਉ ਤ੍ਰੈਗੁਣ ਰੋਗੀ; ਵਿਚਿ ਹਉਮੈ ਕਾਰ ਕਮਾਈ॥’’ (ਮ:੪/ਅੰਕ ੭੩੫) ਭਾਵ ਕਿ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵਡੇ ਦੇਵਤੇ, ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਰਚਨਵਾਲਾ, ਪਾਲਨਵਾਲਾ ਅਤੇ ਸੰਘਾਰਨ ਵਾਲਾ, ਇਹ ਸਾਰੇ ਵੀ ਹਉਮੈ ਦੇ ਰੋਗੀ ਹਨ। ਹਉਮੈ (ਅਹੰਕਾਰ) ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜਨਮ ਮਰਣ ਦਾ ਗੇੜ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ‘‘ਹਉਮੈ ਏਈ ਬੰਧਨਾ, ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਜੋਨੀ ਪਾਹਿ॥’’ (ਮ:੨/ਅੰਕ ੪੬੬) ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਵਿਦਿਆ ਜੋ ਸਿਰਫ ਸੰਸਾਰਕ ਤੇ ਪਦਾਰਥਕ ਗਿਆਨ ਦੇਵੇ, ਅਹੰਕਾਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਹੁਤਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ ਇਨਸਾਨ, ਜੇ ਉਹ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵਿਰਤ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਮੂਰਖਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ: ‘‘ਪੜਿਆ ਮੂਰਖੁ ਆਖੀਐ, ਜਿਸੁ ਲਬੁ ਲੋਭੁ ਅਹੰਕਾਰਾ॥’’ (ਮ:੧/ਅੰਕ ੧੪੦) ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਖਿਰ ਵਿਚ ਫੁਰਮਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਆ ਕੇ, ਦੀਖਿਆ ਲੈ ਕੇ, ਗੁਰੂ ਅਨਸਾਰੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਤਦੋਂ ਤੱਕ ਅਨ-ਰਸ, ਵਿਕਾਰ, ਦੁਨੀਆਵੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮੋਹ ਤੇ ਆਤਮਿਕ ਅਗਿਆਨਤਾ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸੋਝੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਹੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ: ‘‘ਬਿਨੁ ਗੁਰ, ਦੀਖਿਆ ਕੈਸੇ ਗਿਆਨ?॥’’ (ਮ:੫/ਅੰਕ ੧੧੪੦)

ਕਬਿੱਤ ਨੰਬਰ 11 (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ)

ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਕਰਨਾਲ- 94164-05173

ਗੁਰਸਿਖ ਸੰਧਿ ਮਿਲੇ ਬੀਸ ਇਕ ਈਸ ਈਸ, ਇਤਤੇ ਉਲੰਘ ਉਤ ਜਾਇ ਠਹਿਰਾਵਈ।

ਚਰਮ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿ ਮੂਦ ਪੇਖੈ ਦਿਬ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਿ ਕੈ, ਜਗ ਮਗ ਜੋਤਿ ਉਨਮਨੀ ਸੁਧ ਪਾਵਈ।

ਸੁਰਤਿ ਸੰਕੋਚਤ ਹੀ ਬਜਰ ਕਪਾਟ ਖੋਲਿ, ਨਾਦ ਬਾਦ ਪਰੈ ਅਨਹਤ ਪਾਵਈ।

ਬਚਨ ਬਿਸਰਜਿਤ ਅਨਰਸ ਰਹਿਤ ਹੈ, ਨਿਝਰ ਅਪਾਰ ਧਾਰ ਅਪਿਉ ਪੀਆਵਈ॥੧੧॥

ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ: ਸੰਧਿ=ਮਿਲਾਪ, ਬੀਸ=ਸੰਸਾਰ, ਇਕ ਈਸ=ਇਕ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ, ਬੀਸ ਇਕ ਈਸ ਈਸ=ਬਿਨਾ ਸ਼ੰਕੇ ਇਕ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਮਿਲਨਾ, ਇਤ=ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ, ਉਨਮਨੀ=ਗਿਆਨ ਅਵਸਥਾ, ਨਾਦ=ਧੁਨਿ, ਅਨਹਤ=ਬਿਨਾ ਆਹਤ ਬਿਨਾ ਆਘਾਤ, ਬਿਸਰਜਿਤ=ਤਿਆਗ ਦੇਣਾ, ਨਿਝਰ=ਨਿਰੰਤਰ ਇਕ ਰਸ, ਅਪਿਉ=ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਣ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾ ਪੀ ਸਕੇ।

ਅਰਥ: ਜਦੋਂ ਸਿੱਖ ਦਾ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਜੋਤਿ (ਵੀਚਾਰ) ਇਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ਵਿਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਿਸਰਾਮ ਹੈ ਭਾਵ ਕਿ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਗੇੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਫਿਰ ਉਹ ਇਹ ਚੱਮ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਮੂੰਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਕੇ ਗਿਆਨ ਅਵਸਥਾ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਸੁਰਤਿ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਸੰਕੋਚ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਬੱਜਰ ਕਪਾਟ (ਕਰੜੇ ਕਿਵਾੜ) ਖੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਅਨਾਹਤ ਨਾਦ ਵਿਚ ਲਿਵ ਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਮਿਲੇ ਉਸ ਸਿੱਖ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਬੋਲਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਉਸ ਨੂੰ ਨਾਮ ਰਸ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਧਾਰਾ ਪੀਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਧਾਰਣ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਵੀਚਾਰ: ਗੁਰੂ ਤੇ ਸਿੱਖ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਜੋ ਅਨੂਠੀ ਹਾਲਤ ਬਣ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਇਸ ਕਬਿੱਤ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੁਰਤਿ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: ‘‘ਰਾਮ ਕਬੀਰਾ ਏਕ ਭਏ ਹੈ, ਕੋਇ ਨ ਸਕੇ ਪਛਾਨੀ॥’’ ਵਾਲੀ ਅਵਸਥਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ‘‘ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਜਿਸ ਨੋ ਮਤਿ ਆਵੈ, ਸੋ ਸਤਿਗੁਰ ਮਾਹਿ ਸਮਾਨਾ॥’’ (੭੯੭) ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਆਤਮਾ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚ ਸਦੀਵੀ ਵਿਸਰਾਮ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਕਿ ਜਨਮ ਮਰਨ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੁਨਿਆਵੀ (ਮਾਇਆਧਾਰੀ) ਅੱਖਾਂ ਮੀਟੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ‘‘ਨਾਨਕ ! ਸੇ ਅਖੜੀਆਂ ਬਿਅੰਨ॥’’ (੫੭੭) ਨਾਲ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਗਿਆਨਮਈ ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ‘‘ਏ ਨੇਤ੍ਰਹੁ ਮੇਰਿਓ, ਹਰਿ ਤੁਮ ਮਹਿ ਜੋਤਿ ਧਰੀ॥’’ (ਅਨੰਦ ਸਾਹਿਬ) ਦਾ ਸਹੀ ਮਾਇਨਿਆਂ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸੋਚ ‘‘ਸੁਰਤਿ ਸਬਦਿ ਭਵ ਸਾਗਰ ਤਰੀਐ॥’’ (੯੩੮) ਵਾਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਨਾਹਤ (ਸ਼ਬਦ) ਧੁਨੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਸੰਸਾਰਕ ਬ੍ਰਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਦਸਵੇਂ ਦੁਆਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਦੀ ਰਹਿਤ ਦੁਨੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵਖਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ‘‘ਚਾਲਾ ਨਿਰਾਲੀ ਭਗਤਹ ਕੇਰੀ, ਬਿਖਮ ਮਾਰਗ ਚਲਣਾ॥ ਲਬ ਲੋਭ ਅਹੰਕਾਰ ਤਜਿ ਤਿ੍ਰਸਨਾ, ਬਹੁਤ ਨਾਹੀ ਬੋਲਣਾ॥’’ (ਅਨੰਦ ਸਾਹਿਬ) ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ‘‘ਇਹਿ ਰਸ ਛਾਡੇ, ਓਹ ਰਸੁ ਆਵਾ॥’’ (੩੪੨) ਅਤੇ ‘‘ਜਿਹ ਰਸ ਬਿਸਰ ਗਏ ਰਸ ਅਉਰ॥’’ (੩੩੭) ਵਾਲੀ ਖੇਲ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਵਿਸਮਾਦੀ ਅਵਸਥਾ ‘‘ਅੰਤਰਿ ਖੂਹਟਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਭਰਿਆ, ਸਬਦੇ ਕਾਢਿ ਪੀਏ ਪਨਿਹਾਰੀ॥’’ (੫੭੦) ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੋਇਆ ਨਿਰੰਤਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਰਸ ਦੀ ਧਾਰਾ ਪੀਂਦਾ ਖੀਵਾ ਹੋਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।

ਕਬਿੱਤ ਨੰਬਰ 10 (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ)

ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ, ਕਰਨਾਲ- 94164-05173

ਦਸਮ ਸਥਾਨ ਕੇ ਸਮਾਨ ਕਉਨ ਭਉਨ ਕਹਓਂ, ਗੁਰਮੁਖਿ ਪਾਵੈ ਸੁ ਤੌ ਅਨਤ ਨ ਪਾਵਈ।

ਉਨਮਨੀ ਜੋਤਿ ਪਟੰਤਰ ਦੀਜੈ ਕੌਨ ਜੋਤਿ, ਦਯਾ ਕੈ ਦਿਖਾਵੈ ਜਾਹੀ ਤਾਹੀ ਬਨ ਆਵਹੀ।

ਅਨਹਦ ਨਾਦ ਸਮਸਰ ਨਾਦ ਬਾਦ ਕਓਨ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਸੁਨਾਵੈ ਜਾਂਹਿ ਸੋਈ ਲਿਵ ਲਾਵਈ।

ਨਿਝਰ ਅਪਾਰ ਧਾਰ ਤੁਲ ਨ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਰਸ, ਅਪਿਉ ਪੀਆਵੈ ਜਾਂਹਿ ਤਾਹੀ ਮੈ ਸਮਾਵਈ॥੧੦॥

ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ: ਦਸਮ ਸਥਾਨ-ਦਸਵਾਂ ਦੁਆਰ। ਭਉਨ-ਭਵਨ, ਸਥਾਨ। ਅਨਤ-ਹੋਰ ਕੋਈ। ਉਨਮਨੀ-ਗਿਆਨ ਅਵਸਥਾ। ਪਟੰਤਰ-ਤੁਲ, ਸਮਾਨ। ਅਨਹਦ-ਅਲੌਕਿਕ। ਨਿਝੱਰ-ਨਿਰੰਤਰ ਧਾਰਾ। ਅਪਿਉ-ਅੰਮ੍ਰਿਤ, ਹਰਿ ਨਾਮ ਰਸ, ਜੋ ਸਾਧਾਰਣ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਨਾ ਪੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।

ਅਰਥ: ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਫੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦਸਵੇਂ ਦੁਆਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕਿਹੜੀ ਥਾਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਕਿਹੜਾ ਭਵਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਿਹਾ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਗੁਰਮੁੱਖ (ਮਨੁੱਖ) ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨਮਨੀ ਜੋਤਿ ਭਾਵ ਗਿਆਨ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਸਮਾਨ ਕਿਹੜੀ ਅਵਸਥਾ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਭਾਵ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਉਸ ਅਵਸਥਾ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦੇਵੇ ਉਹ ਹੀ ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਮਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸਮਝ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਨਹਦ ਨਾਦ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ’ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਨਹਦ ਨਾਦ ਦੀ ਧੁਨੀ ਵਿਚ ਜੋੜ ਦੇਵੇ ਉਹ ਹੀ ਜੁੜ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਰਸ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਧਾਰਾ ਵੀ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਪੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਕਿਰਪਾ ਕਰ ਕੇ ਇਹ ਦਾਤ ਆਪ ਪਿਲਾ ਦੇਵੇ ਫਿਰ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚ ਹੀ ਸਮਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

   ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨੌਂ ਦੁਆਰੇ (ਦੋ ਕੰਨ, ਦੋ ਅੱਖਾਂ, ਦੋ ਨਾਸਾਂ, ਮੁੱਖ, ਗੁਦਾ, ਲਿੰਗ) ਪ੍ਰਗਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਨ ਜੋ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਦਸਵਾਂ ਦੁਆਰ ਗੁਪਤ ਰੱਖਿਆਹੋਇਆ ਹੈ: ‘‘ਨਉ ਦੁਆਰੇ ਪਰਗਟੁ ਕੀਏ, ਦਸਵਾ ਗੁਪਤੁ ਰਖਾਇਆ॥’’ (ਅਨੰਦ ਸਾਹਿਬ)

ਦਸਵਾਂ ਦੁਆਰ ਜੋ ਅਸਥਾਨ ਹੈ ਉਹ ਬਿਆਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੈ। ਉਸ ਵਰਗੀ ਹੋਰ ਕਿਹੜੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਅਸਲ ਵਿਚ ਦਸਵੇਂ ਦੁਆਰ ਪੁਜੇ ਹੋਏਜਗਿਆਸੂ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਉਨਮਨਿ ਅਵਸਥਾ, ਤੁਰੀਆ ਅਵਸਥਾ, ਪਰਮ ਪਦ, ਪਰਮ ਅਨੰਦ, ਤ੍ਰੈ ਗੁਣ ਅਤੀਤ ਆਦਿ ਨਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਕੋਈ ਆਮ ਅਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੋਇਆ ਜਗਿਆਸੂ ਉਸ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨਾਲ ਇਕ ਮਿਕ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ, ਗੁਰੂ ਤੇ ਸਿੱਖ ਇੱਕੋ ਥਾਂ ’ਤੇ ਵਿਚਰਦੇ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਮਿਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਜਿਸ ਨੋ ਮਤਿ ਆਵੈ, ਸੋ ਸਤਿਗੁਰ ਮਾਹਿ ਸਮਾਨਾ॥’’ (ਮ:੩/ਅੰਕ ੭੯੭) ਭਾਵ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸਮਾਈ ਗੁਰੂ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਤੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ: ‘‘ਨਾਨਕ ! ਸੋਧੇ ਸਿੰਮ੍ਰਿਤਿ ਬੇਦ॥ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਗੁਰ ਨਾਹੀ ਭੇਦ॥’’ (ਮ:੫/ਅੰਕ ੧੧੪੨) ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਗਿਆਨ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋਰ ਕੋਈ ਅਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਜੋਤਿ ਅਨੂਠੀ ਹੈ, ਅਨੂਪਮ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਦਇਆ ਦਾ ਘਰ; ਗੁਰੂ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ’ਤੇ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਉਹੀ ਇਸ ਦਾ ਸੁਆਦ, ਰਸ, ਅਨੰਦ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ: ‘‘ਇਹੁ ਪਿਰਮ ਪਿਆਲਾ ਖਸਮ ਕਾ, ਜੈ ਭਾਵੈ ਤੈ ਦੇਇ॥’’ (ਮ:੩/ਅੰਕ ੯੪੭) ਹਾਂ ਜਿਹੜਾ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦੁਆਰੇ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਵਾਲੀ ਮਨਸ਼ਾ ਨਾਲ ਆ ਜਾਵੇ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦਸਵਾਂ ਦੁਆਰ ਦਿਖਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ: ‘‘ਗੁਰਦੁਆਰੈ ਲਾਇ ਭਾਵਨੀ, ਇਕਨਾ ਦਸਵਾ ਦੁਆਰੁ ਦਿਖਾਇਆ॥’’ (ਅਨੰਦ ਸਾਹਿਬ)

ਦਸਵੇਂ ਦੁਆਰ ਵਿਚ ਜਗਿਆਸੂ ਦੀ ਸੁਰਤਿ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਮ ਵਿਚ ਜੁੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਕੋਈ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਦੁਆਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਦੁਆਰ ਹੈ, ਅਨੁਭਵ ਦਾ ਦੁਆਰ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਜਗਿਆਸੂ ਨਾਮ ਦੀ ਮਸਤੀ ਵਿਚ ਖੀਵਾ ਹੋਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਨਾਮ ਦੀ ਖੁਮਾਰੀ ਉਸ ਉੱਤੇ ਸਦਾ ਹੀ ਚੜ੍ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ: ‘‘ਆਖਾ ਜੀਵਾ, ਵਿਸਰੈ ਮਰਿ ਜਾਉ॥’’ (ਮ: ੧/ਅੰਕ ੯) ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਮ ਆਨੰਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਜਗਿਆਸੂ ਅਕਹਿ ਰਸ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਉਸ ਦੇ ਵਸ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ: ‘‘ਕਹੁ ਕਬੀਰ ! ਗੂੰਗੈ ਗੁੜੁ ਖਾਇਆ, ਪੂਛੇ ਤੇ ਕਿਆ ਕਹੀਐ? ॥’’ (ਅੰਕ ੩੩੪)

ਕਬਿੱਤ ਨੰਬਰ 9 (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ)

ਸ. ਪ੍ਰੀਤਮ ਸਿੰਘ (ਕਰਨਾਲ)-94164-05173

ਦਰਸਨ ਦੇਖਤ ਹੀ ਸੁਧਿ ਕੀ ਨ ਸੁਧਿ ਰਹੀ, ਬੁਧਿ ਕੀ ਨ ਬੁਧਿ ਰਹੀ ਮਤਿ ਮੈਂ ਨ ਮਤਿ ਹੈ।

ਸੁਰਤਿ ਮੈਂ ਨ ਸੁਰਤਿ ਔ ਧਯਾਨ ਮੈਂ ਨ ਧਯਾਨ ਰਹਯੋ, ਗਯਾਨ ਮੈਂ ਨ ਗਯਾਨ ਰਹਯੋ ਗਤਿ ਮੈਂ ਨ ਗਤਿ ਹੈ।

ਧੀਰਜ ਕੋ ਧੀਰਜ ਗਰਬ ਕੋ ਗਰਬ ਗਯੋ, ਰਤਿ ਮੈ ਨ ਰਤਿ ਰਹੀ ਪਤਿ ਰਤਿ ਪਤਿ ਹੈ।

ਅਦਭੁਤ ਪਰਮਭੁਤ ਬਿਸਮੈ ਬਿਸਮ, ਅਸਚਰਜੈ ਅਸਚਰਜ ਅਤਿ ਅਤਿ ਹੈ ॥ ੯॥

ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ: ਸੁਧਿ-ਹੋਸ਼।, ਗਰਬ-ਹਉਮੈ।, ਗਤਿ-ਰੀਤੀ।

ਅਰਥ: ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਇਤਨੇ ਵਿਸਮਾਦੀ ਹਨ ਕਿ ਦੀਦਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਹੋਸ਼ ਟਿਕਾਣੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਅਕਲ ਸਾਥ ਛਡ ਦੇਂਦੀ ਹੈ। ਸਭ ਰੀਤਾਂ, ਮਰਯਾਦਾਵਾਂ ਭੁਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰਤਿ ਟਿਕਾਣੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਧਿਆਨ ਧਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਭੰਗ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਗਿਆਨ ਧਰਿਆ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਰਿਆਦਾ ਦਾ ਅਭਾਵ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਬਰ ਵੀ ਆਪੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲੇਸ ਮਾਤਰ ਵੀ ਅਹੰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਦੁਨੀਆਵੀ ਇੱਜ਼ਤ ਮਾਣ ਸਭ ਝੂਠੇ ਲਗਣ ਲਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਵਿਸਮਾਦ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਦ ਬੰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ, ਜੋ ਇਸ ਕਬਿੱਤ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਸ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੀ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸਿਰਫ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਣ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਰਥ ਗੁਰੂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼, ਗੁਰੂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਧਾਰ ਲੈਣਾ ਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗੁਰ ਉਪਦੇਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ‘ਦਰਸ਼ਨ’ ਦਾ ਅਖਰੀ ਅਰਥ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ ਵੀ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਖਟ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਗੱਲ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਸਨਾਤਨੀ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ ਛੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ। ਛਿਆਂ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਹੈ। ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਧਾਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਿਵੇਕਲੀ ਹੈ। ਇਹ ਪੂਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਸਾਂਝੀ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਭਿਲਾਖੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਮਿਸਾਲਾਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕੌਡੇ ਰਾਖਸ਼ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਰਾਖਸ਼ਸੀ ਬਿਰਤੀ ਭੁਲ ਗਿਆ। ਸਜਣ ਠੱਗ ਠੱਗੀ ਛੱਡ ਬੈਠਾ। ਭੂਮੀਆ ਚੋਰ ਸਾਧ ਬਣ ਗਿਆ। ਕੀ ਕੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਗਵਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਇਤਿਹਾਸ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹਨ ਹੀ ਇਤਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਤੇ ਵਿਸਮਾਦੀ ਕਿ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹਨ।

ਅੱਜ ਦੇ ਯੁਗ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਦਰਸ਼ਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਮੱਥੇ ਵੀ ਟੇਕਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਨਾ ਸਾਡੀ ਬੁੱਧੀ ਬਦਲਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਹੀ ਸਾਡਾ ਅਹੰਕਾਰ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਿਕਾਰ ਸਾਡਾ ਪਿੱਛਾ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਦਸਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਆਤਮਕ ਜੋਤਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਦਾ ਢੰਗ ਵੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਦਸਿਆ ਹੈ । ‘‘ਸਤਿਗੁਰ ਨੋ ਸਭ ਕੋ ਵੇਖਦਾ, ਜੇਤਾ ਜਗਤੁ ਸੰਸਾਰੁ॥ ਡਿਠੈ ਮੁਕਤਿ ਨ ਹੋਵਈ, ਜਿਚਰੁ ਸਬਦਿ ਨ ਕਰੇ ਵੀਚਾਰੁ॥’’(੫੯੪) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚ ਕਿਤਨੀ ਵਡੀ ਗੱਲ ਕਹਿ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੁਕਮ ਵੀ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਸੁਣਨਾ, ਮੰਨਣਾ, ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਇਕ ਸੁਰ ਹੋਣਾ ਫ਼ਿਰ ਹੁਕਮ ਦੀ ਤਾਮੀਲ ਕਰਨੀ, ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਢਾਲਣਾ, ਇਹ ਹੈ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵੀਚਾਰ।

ਜਪੁ ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਚਾਰ ਪਉੜੀਆਂ ਸੁਣਨ ਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਚਾਰ ਹੀ ਪਉੜੀਆਂ ਮੰਨਣ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਰਥਾਤ ਗੁਰੂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਸੁਣਨਾ ਹੈ ਤੇ ਮੰਨਣ ਵੀ ਕਰਨਾ ਹੈ। ‘‘ਸੁਣਿਆ, ਮੰਨਿਆ, ਮਨਿ ਕੀਤਾ ਭਾਉ। ਅੰਤਰਗਤਿ ਤੀਰਥਿ ਮਲਿ ਨਾਉ॥’’ (ਜਪੁ ਜੀ ਸਾਹਿਬ) ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ, ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਰੂ ਦੇ ਆਸ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਿਛਲਾ ਜੀਵਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਬੜੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ ਪਦਵੀਆਂ ਦੀਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵੀਚਾਰ ਕੀਤੀ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੇ, ਗੁਰੂ ਦੇ ਮੁਖ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਹਰੇਕ ਬਚਨ ਨਾਲ ਇਕ ਸੁਰ ਹੋਏ ਤੇ ਪਾਲਨਾ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਵਿਸਮਾਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤੇ ਅਪੜ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਹਨ ਅਸਲੀ ਦਰਸ਼ਨ ਗੁਰੂ ਦੇ, ਜੋ ਜੀਵਨ ਪਲਟ ਦੇਂਦੇ ਹਨ, ਸੁਰਤਿ, ਮਤਿ, ਮਨ ਅਤੇ ਬੁਧੀ ਨੂੰ ਘੜ ਦੇਂਦੇ ਹਨ। ਉੱਥੇ ਉਹ ਘਾੜਤ ਘੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ‘‘ਤਿਥੈ ਘਾੜਤਿ ਘੜੀਐ ਬਹੁਤੁ ਅਨੂਪੁ॥’’ (ਜਪੁ)