ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਮੂਲ ਪਾਠ (ਅੰਕ ਨੰਬਰ 128-131)
ਮਾਝ, ਮਹਲਾ ੩ ॥
ਨਿਰਗੁਣੁ ਸਰਗੁਣੁ, ਆਪੇ ਸੋਈ ॥ ਤਤੁ ਪਛਾਣੈ, ਸੋ ਪੰਡਿਤੁ ਹੋਈ ॥ ਆਪਿ ਤਰੈ, ਸਗਲੇ ਕੁਲ ਤਾਰੈ ; ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਮੰਨਿ (’ਚ) ਵਸਾਵਣਿਆ ॥੧॥ ਹਉ (ਹੌਂ) ਵਾਰੀ, ਜੀਉ ਵਾਰੀ ; ਹਰਿ ਰਸੁ ਚਖਿ (ਕੇ), ਸਾਦੁ ਪਾਵਣਿਆ ॥ ਹਰਿ ਰਸੁ ਚਾਖਹਿ (ਚਾਖਹਿਂ), ਸੇ ਜਨ ਨਿਰਮਲ ; ਨਿਰਮਲ ਨਾਮੁ ਧਿਆਵਣਿਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਸੋ ਨਿਹਕਰਮੀ (ਲੇਖਾ ਰਹਿਤ, ਨਿਰਮਲ); ਜੋ ਸਬਦੁ ਬੀਚਾਰੇ ॥ ਅੰਤਰਿ ਤਤੁ; ਗਿਆਨਿ (ਨਾਲ਼), ਹਉਮੈ ਮਾਰੇ ॥ ਨਾਮੁ ਪਦਾਰਥੁ, ਨਉ (ਨੌ) ਨਿਧਿ ਪਾਏ ; ਤ੍ਰੈ ਗੁਣ ਮੇਟਿ (ਕੇ, ਸੁਰਤ ਰੱਬ ’ਚ), ਸਮਾਵਣਿਆ ॥੨॥ (ਪਰ) ਹਉਮੈ ਕਰੈ; ਨਿਹਕਰਮੀ ਨ ਹੋਵੈ ॥ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ, ਹਉਮੈ ਖੋਵੈ ॥ ਅੰਤਰਿ ਬਿਬੇਕੁ (ਤਰਕ+ ਆਸਥਾ ਭਾਵ ਆਕਾਰ ’ਤੇ ਤਰਕ, ਨਿਰਾਕਾਰ ’ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ), ਸਦਾ ਆਪੁ (ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ) ਵੀਚਾਰੇ ; ਗੁਰ ਸਬਦੀ ਗੁਣ ਗਾਵਣਿਆ ॥੩॥ ਹਰਿ ਸਰੁ (ਮਾਨਸਰੋਵਰ, ਨਿਰਮਲ ਨੀਰ) ਸਾਗਰੁ, ਨਿਰਮਲੁ ਸੋਈ ॥ ਸੰਤ ਚੁਗਹਿ (ਚੁਗਹਿਂ) ਨਿਤ, ਗੁਰਮੁਖਿ ਹੋਈ ॥ ਇਸਨਾਨੁ ਕਰਹਿ (ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਹਿਂ) ਸਦਾ ਦਿਨੁ ਰਾਤੀ ; ਹਉਮੈ ਮੈਲੁ ਚੁਕਾਵਣਿਆ ॥੪॥ ਨਿਰਮਲ ਹੰਸਾ, ਪ੍ਰੇਮ-ਪਿਆਰਿ (ਰਾਹੀਂ)॥ ਹਰਿ ਸਰਿ (’ਚ) ਵਸੈ, ਹਉਮੈ ਮਾਰਿ (ਕੇ)॥ ਅਹਿਨਿਸਿ ਪ੍ਰੀਤਿ, ਸਬਦਿ+ਸਾਚੈ (’ਚ); ਹਰਿ ਸਰਿ (ਹਰੀ ਗੁਣ ਵਾਲ਼ੇ ਨਿਰਮਲ ਸਰੋਵਰ ’ਚ) ਵਾਸਾ ਪਾਵਣਿਆ ॥੫॥ ਮਨਮੁਖੁ ਸਦਾ ਬਗੁ ਮੈਲਾ (ਮੈਲ਼ਾ), ਹਉਮੈ ਮਲੁ (ਮਲ਼) ਲਾਈ ॥ ਇਸਨਾਨੁ (ਇਸ਼ਨਾਨ) ਕਰੈ ਪਰੁ ਮੈਲੁ (ਮੈਲ਼) ਨ ਜਾਈ ॥ ਜੀਵਤੁ ਮਰੈ, ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਬੀਚਾਰੈ ; ਹਉਮੈ ਮੈਲੁ (ਮੈਲ਼) ਚੁਕਾਵਣਿਆ ॥੬॥ ਰਤਨੁ ਪਦਾਰਥੁ, ਘਰ ਤੇ ਪਾਇਆ ॥ ਪੂਰੈ+ਸਤਿਗੁਰਿ (ਨੇ), ਸਬਦੁ ਸੁਣਾਇਆ ॥ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦਿ ਮਿਟਿਆ ਅੰਧਿਆਰਾ ; ਘਟਿ (’ਚ) ਚਾਨਣੁ, ਆਪੁ (ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ) ਪਛਾਨਣਿਆ ॥੭॥ (ਪਰ ਜੀਵ ਦੇ ਵੀ ਕੀ ਵੱਸ ’ਚ ?) ਆਪਿ ਉਪਾਏ ਤੈ (ਭਾਵ ਅਤੇ) ਆਪੇ ਵੇਖੈ ॥ ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵੈ, ਸੋ ਜਨੁ ਲੇਖੈ (’ਚ)॥ ਨਾਨਕ ! ਨਾਮੁ ਵਸੈ ਘਟ ਅੰਤਰਿ ; ਗੁਰ ਕਿਰਪਾ ਤੇ ਪਾਵਣਿਆ ॥੮॥੩੧॥੩੨॥
(ਨੋਟ : ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ’ਚ ਕੁਝ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ
(1). ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਉਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ; ਜੈਸਾ ਕਿ ‘ਨਾਨਕੁ, ਗੁਰੁ, ਪ੍ਰਭੁ’, ਰਾਹੁ, ਵੀਆਹੁ, ਪਾਤਿਸਾਹੁ, ਵੇਸਾਹੁ (ਭਾਵ ਭਰੋਸਾ)’, ਆਦਿ।
(2). ਉਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਅੱਖਰ ਦਾ ਔਂਕੜ ‘ਵ’ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਜੈਸਾ ਕਿ ‘ਵਿਸੁ (ਵਿਸੁਅ ਜਾਂ ਵਿਸਵ), ਮਹਤੁ (ਮਹੱਤੁਅ ਜਾਂ ਮਹੱਤਵ), ਤਤੁ (ਤੱਤੁਅ ਜਾਂ ਤੱਤਵ)’, ਪਉੜੀ ਜਾਂ ਪਵੜੀ, ਆਦਿ।
(ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ‘ਵ’ ਧੁਨੀ ‘ਉ+ਅ’ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ‘ਵ’ ਦਾ ‘ ੁ+ਅ’ ਧੁਨੀ ਵੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸੰਯੁਕਤ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਕੇਵਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਹੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ‘’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਜਨੁਅਰੀ ਜਾਂ ਜਨਵਰੀ ਭਾਵ ‘ਯੂ+ਏ’ ਅੱਖਰ ਨੇ ‘ਉ+ਅ’ ਜਾਂ ‘ਵ’ ਧੁਨੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਈ ਹੈ।)
(3). ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਔਂਕੜ; ਦੁਲੈਂਕੜ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਵਿ ਤੋਲ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਆਇਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਜੈਸਾ ਕਿ ‘ਜਾਣੁ (ਜਾਣੂ), ਪਛਾਣੁ (ਪਛਾਣੂ), ਬਸਤੁ (ਬਸਤੂ), ਰਾਹੁ (ਰਾਹੂ-ਕੇਤੂ, ਜੇ ਦੇਹੈ ਦੁਖੁ ਲਾਈਐ, ਪਾਪ ਗਰਹ ਦੁਇ ‘ਰਾਹੁ’ ॥ (ਮ: ੧/੧੪੨), ਇਸ ਤੁਕ ’ਚ ‘ਦੁਇ’ (ਦੋ ਭਾਵ ਬਹੁ ਵਚਨ) ਨਾਲ਼ ‘ਰਾਹੁ’ (ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਉਂ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ‘ਰਾਹੁ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਰਾਹੂ-ਕੇਤੂ’ ਹੈ, ਆਦਿ।
(4). ਹੁਕਮੀ ਭਵਿੱਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਰਖੁ, ਮਿਲੁ, ਸਹੁ, ਰਹੁ, ਕਹੁ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ‘ਤੂੰ ਰੱਖ, ਤੂੰ ਮਿਲ, ਤੂੰ ਸਹਾਰ’, ਤੂੰ ਰਹਿ, ਤੂੰ ਆਖ, ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
(5). ਕੁਝ ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਨੂੰ ਕਾਵਿ ਤੋਲ ਕਾਰਨ ਸੰਖੇਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜੈਸਾ ਕਿ ‘ਬਹੁਤੁ ਜਾਂ ਬਹੁਤ’ ਤੋਂ ‘ਬਹੁ’ (ਭਾਵ ‘ਹੁ’, ‘ਬਹੁਤੁ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮੱਧ ਵਾਲ਼ਾ ਅੱਖਰ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਅੰਤ ਵਾਲ਼ਾ)। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਬਹੁਤੁ’ (ਇੱਕ ਵਚਨ 169 ਵਾਰ, ‘ਬਹੁਤ’ (ਭਾਵ ਕਈ, 8 ਵਾਰ), ‘ਬਹੁ’ (443 ਵਾਰ) ਦਰਜ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵਚਨ ਅਤੇ ਬਹੁ ਵਚਨ (ਦੋਵਾਂ) ਲਈ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ
ਤੇਰੇ ਅਨੇਕ, ਤੇਰੇ ਅਨੇਕ ਪੜਹਿ ‘ਬਹੁ’ ਸਿਮ੍ਰਿਤਿ ਸਾਸਤ ਜੀ ! ਕਰਿ ਕਿਰਿਆ ਖਟੁ ਕਰਮ ਕਰੰਤਾ ॥ (ਸੋ ਪੁਰਖੁ, ਆਸਾ/ਮ: ੪/੧੧)
ਕਾਮਿ ਕਰੋਧਿ ਨਗਰੁ ‘ਬਹੁ’ ਭਰਿਆ; ਮਿਲਿ ਸਾਧੂ ਖੰਡਲ ਖੰਡਾ ਹੇ ॥ (ਸੋਹਿਲਾ, ਗਉੜੀ/ਮ: ੪/੧੩) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਤੁਕਾਂ ’ਚੋਂ ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ’ਚ ‘ਬਹੁ ਸਿਮ੍ਰਿਤਿ ਸਾਸਤ’ ਬਹੁ ਵਚਨ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਦੂਸਰੀ ਤੁਕ ’ਚ ‘ ਨਗਰੁ ਬਹੁ’ ਇੱਕ ਵਚਨ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ‘ਬਹੁ’ ਦਾ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਮੂਲਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁ ਵਚਨ ਸਮੇਂ ‘ਬਹ’ (ਅੰਤ ਮੁਕਤ) ਤੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਸਮੇਂ ‘ਬਹੁ’ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ) ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਇਹ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਸ਼ਬਦ ਦੇ 6ਵੇਂ ਬੰਦ ਦੀ ਤੁਕ ‘‘ਮਨਮੁਖੁ ਸਦਾ ‘ਬਗੁ’ ਮੈਲਾ, ਹਉਮੈ ਮਲੁ ਲਾਈ ॥’’ ’ਚ ਦਰਜ ‘ਬਗੁ’ ਸ਼ਬਦ (ਜੋ ਕਿ ‘ਬਗੁਲਾ’ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਹੋਣ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ) ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਲੱਗਾ ਔਂਕੜ (‘ਬਹੁ’ ਸ਼ਬਦ ਵਾਙ) ਮੂਲਕ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਵਿਆਕਰਨ ਨਿਯਮ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਕਦੇ ਮੁਕਤ ਤੇ ਕਦੇ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਬਗੁ ਬਪੜਾ’ ਤੇ ‘ਬਗ ਬਪੜੇ’ ਰਾਹੀਂ ਹੇਠਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਬਪੜੇ’ ਬਹੁ ਵਚਨ ਨਾਲ਼ ‘ਬਗ’ ਅੰਤ ਮੁਕਤ ਹੈ ਤੇ ‘ਬਗੁ ਬਪੁੜਾ’ (ਇੱਕ ਵਚਨ) ਨਾਲ਼ ਅੰਤ ਔਂਕੜ; ਜੈਸਾ ਕਿ
ਡੁਬਿ ਮੁਏ ‘ਬਗ ਬਪੁੜੇ’; ਸਿਰੁ ਤਲਿ (ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ) ਉਪਰਿ ਪਾਉ (ਪਾਉਂ)॥ (ਮ: ੩/੫੮੫)
ਕਿਆ ‘ਬਗੁ ਬਪੁੜਾ’ ਛਪੜੀ ਨਾਇ ? ॥ (ਮ: ੧/੬੮੫)
ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਬਗ’ (ਬਹੁ ਵਚਨ, 9 ਵਾਰ), ‘ਬਗੁ’ (ਇੱਕ ਵਚਨ, 7 ਵਾਰ), ‘ਬਗੁਲਾ’ (ਇੱਕ ਵਚਨ, 7 ਵਾਰ) ਤੇ ‘ਬਗੁਲ’ (4 ਵਾਰ) ਦਰਜ ਹੈ।)
ਮਾਝ, ਮਹਲਾ ੩ ॥
ਮਾਇਆ ਮੋਹੁ (ਮੋਹ), ਜਗਤੁ ਸਬਾਇਆ (ਭਾਵ ਸਾਰੇ ਨੂੰ)॥ ਤ੍ਰੈ ਗੁਣ ਦੀਸਹਿ (ਦੀਸਹਿਂ ਭਾਵ ਰਜੋ, ਤਮੋ ਤੇ ਸਤੋ ਗੁਣੀ ਜੀਵ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ), ਮੋਹੇ ਮਾਇਆ ॥ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ, ਕੋ ਵਿਰਲਾ ਬੂਝੈ ; ਚਉਥੈ+ਪਦਿ (’ਚ) ਲਿਵ ਲਾਵਣਿਆ ॥੧॥ ਹਉ (ਹੌਂ) ਵਾਰੀ, ਜੀਉ ਵਾਰੀ ; ਮਾਇਆ ਮੋਹੁ (ਮੋਹ) ਸਬਦਿ (ਰਾਹੀਂ) ਜਲਾਵਣਿਆ ॥ (ਜੋ) ਮਾਇਆ ਮੋਹੁ ਜਲਾਏ (ਮੋਹ ਜਲ਼ਾਏ), ਸੋ ਹਰਿ ਸਿਉ (ਸਿਉਂ) ਚਿਤੁ ਲਾਏ ; ਹਰਿ ਦਰਿ (’ਤੇ) ਮਹਲੀ (ਮਹਲਿ ’ਚ) ਸੋਭਾ (ਸ਼ੋਭਾ) ਪਾਵਣਿਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਦੇਵੀ ਦੇਵਾ, ਮੂਲੁ ਹੈ ਮਾਇਆ ॥ ਸਿੰਮ੍ਰਿਤਿ ਸਾਸਤ ਜਿੰਨਿ (ਸ਼ਾਸਤ ਜਿਨ੍, ਮਾਯਾ ਨੇ) ਉਪਾਇਆ ॥ ਕਾਮੁ ਕ੍ਰੋਧੁ ਪਸਰਿਆ ਸੰਸਾਰੇ ; ਆਇ ਜਾਇ (ਜੰਮ ਕੇ, ਮਰ ਕੇ) ਦੁਖੁ ਪਾਵਣਿਆ ॥੨॥ ਤਿਸੁ (ਭਾਵ ਇਸ ਸੰਸਾਰ) ਵਿਚਿ ਗਿਆਨ (ਦਾ) ਰਤਨੁ, ਇਕੁ ਪਾਇਆ ॥ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ, ਮੰਨਿ (’ਚ) ਵਸਾਇਆ ॥ ਜਤੁ ਸਤੁ ਸੰਜਮੁ ਸਚੁ ਕਮਾਵੈ ; ਗੁਰਿ+ਪੂਰੈ (ਰਾਹੀਂ) ਨਾਮੁ ਧਿਆਵਣਿਆ ॥੩॥ ਪੇਈਅੜੈ (’ਚ), ਧਨ (ਭਾਵ ਇਸਤਰੀ) ਭਰਮਿ (ਰਾਹੀਂ) ਭੁਲਾਣੀ ॥ ਦੂਜੈ (ਮੋਹ ’ਚ) ਲਾਗੀ, ਫਿਰਿ ਪਛੋਤਾਣੀ ॥ ਹਲਤੁ ਪਲਤੁ ਦੋਵੈ (ਦੋਵੈਂ), ਗਵਾਏ ; ਸੁਪਨੈ (’ਚ) ਸੁਖੁ ਨ ਪਾਵਣਿਆ ॥੪॥ ਪੇਈਅੜੈ (ਪੇਕੇ, ਸੰਸਾਰ ਘਰ ’ਚ), ਧਨ ਕੰਤੁ ਸਮਾਲੇ (ਸੰਮ੍ਹਾਲੇ)॥ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ, ਵੇਖੈ ਨਾਲੇ (ਨਾਲ਼ੇ)॥ ਪਿਰ ਕੈ ਸਹਜਿ (’ਚ) ਰਹੈ ਰੰਗਿ ਰਾਤੀ (ਰਾੱਤੀ) ; ਸਬਦਿ (ਨਾਲ਼) ਸਿੰਗਾਰੁ (ਸ਼ਿੰਗਾਰ) ਬਣਾਵਣਿਆ ॥੫॥ ਸਫਲੁ ਜਨਮੁ, ਜਿਨਾ (ਜਿਨ੍ਾਂ) ਸਤਿਗੁਰੁ ਪਾਇਆ ॥ ਦੂਜਾ ਭਾਉ (ਭਾਵ ਹੋਰ ਪਿਆਰ/ਆਸਰਾ), ਗੁਰ ਸਬਦਿ (ਨਾਲ਼) ਜਲਾਇਆ (ਜਲ਼ਾਇਆ)॥ ਏਕੋ ਰਵਿ ਰਹਿਆ ਘਟ ਅੰਤਰਿ ; ਮਿਲਿ ਸਤਸੰਗਤਿ, ਹਰਿ ਗੁਣ ਗਾਵਣਿਆ ॥੬॥ ਸਤਿਗੁਰੁ ਨ ਸੇਵੇ; ਸੋ ਕਾਹੇ (ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨੀ ’ਚ) ਆਇਆ ? ॥ ਧਿ੍ਰਗੁ ਜੀਵਣੁ; ਬਿਰਥਾ ਜਨਮੁ ਗਵਾਇਆ ॥ ਮਨਮੁਖਿ (ਮਨ ਵੱਲ ਮੁੱਖ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ), ਨਾਮੁ ਚਿਤਿ (’ਚ) ਨ ਆਵੈ ; ਬਿਨੁ ਨਾਵੈ (ਨਾਵੈਂ) ਬਹੁ ਦੁਖੁ ਪਾਵਣਿਆ ॥੭॥ ਜਿਨਿ ਸਿਸਟਿ (ਜਿਨ੍ ਸਿਸ਼ਟਿ) ਸਾਜੀ, ਸੋਈ ਜਾਣੈ ॥ ਆਪੇ ਮੇਲੈ, ਸਬਦਿ (ਦੁਆਰਾ) ਪਛਾਣੈ ॥ ਨਾਨਕ ! ਨਾਮੁ ਮਿਲਿਆ ਤਿਨ (ਤਿਨ੍) ਜਨ ਕਉ ; ਜਿਨ (ਜਿਨ੍), ਧੁਰਿ (ਤੋਂ) ਮਸਤਕਿ (’ਤੇ) ਲੇਖੁ ਲਿਖਾਵਣਿਆ ॥੮॥੧॥੩੨॥੩੩॥
ਮਾਝ, ਮਹਲਾ ੪ ॥
ਆਦਿ ਪੁਰਖੁ, ਅਪਰੰਪਰੁ ਆਪੇ ॥ ਆਪੇ ਥਾਪੇ, ਥਾਪਿ (ਕੇ) ਉਥਾਪੇ (ਭਾਵ ਮਾਰਦਾ)॥ ਸਭ ਮਹਿ ਵਰਤੈ, ਏਕੋ ਸੋਈ (ਪਰ); ਗੁਰਮੁਖਿ ਸੋਭਾ (ਸ਼ੋਭਾ) ਪਾਵਣਿਆ ॥੧॥ ਹਉ (ਹੌਂ) ਵਾਰੀ, ਜੀਉ ਵਾਰੀ ; ਨਿਰੰਕਾਰੀ (ਦਾ) ਨਾਮੁ ਧਿਆਵਣਿਆ ॥ ਤਿਸੁ (ਦਾ) ਰੂਪੁ ਨ ਰੇਖਿਆ (ਵੈਸੇ); ਘਟਿ ਘਟਿ (’ਚ) ਦੇਖਿਆ; ਗੁਰਮੁਖਿ, ਅਲਖੁ (ਅਲੱਖ, ਨੂੰ) ਲਖਾਵਣਿਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਤੂ (ਤੂੰ) ਦਇਆਲੁ, ਕਿਰਪਾਲੁ ਪ੍ਰਭੁ ਸੋਈ ॥ ਤੁਧੁ ਬਿਨੁ, ਦੂਜਾ ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਈ ॥ ਗੁਰੁ ਪਰਸਾਦੁ ਕਰੇ, ਨਾਮੁ ਦੇਵੈ ; ਨਾਮੇ ਨਾਮਿ (’ਚ) ਸਮਾਵਣਿਆ ॥੨॥ ਤੂੰ ਆਪੇ ਸਚਾ, ਸਿਰਜਣਹਾਰਾ ॥ ਭਗਤੀ ਭਰੇ, ਤੇਰੇ ਭੰਡਾਰਾ ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਮੁ ਮਿਲੈ, ਮਨੁ ਭੀਜੈ ; ਸਹਜਿ (’ਚ) ਸਮਾਧਿ ਲਗਾਵਣਿਆ ॥੩॥ ਅਨਦਿਨੁ ਗੁਣ ਗਾਵਾ (ਗਾਵਾਂ); ਪ੍ਰਭ ! ਤੇਰੇ ॥ ਤੁਧੁ ਸਾਲਾਹੀ (ਸਾਲਾਹੀਂ), ਪ੍ਰੀਤਮ ਮੇਰੇ ! ॥ ਤੁਧੁ ਬਿਨੁ, ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਈ ਜਾਚਾ (ਨਾ ਜਾਚਾਂ, ਨਾ ਮੰਗਦਾ ਹਾਂ) ; ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ, ਤੂੰ ਪਾਵਣਿਆ ॥੪॥ ਅਗਮੁ (ਅਗੰਮ) ਅਗੋਚਰੁ, ਮਿਤਿ ਨਹੀ (ਨਹੀਂ) ਪਾਈ ॥ ਅਪਣੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਹਿ (ਕਰਹਿਂ), ਤੂੰ ਲੈਹਿ (ਲੈਹਿਂ) ਮਿਲਾਈ ॥ ਪੂਰੇ ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦਿ (ਨਾਲ਼), ਧਿਆਈਐ ; ਸਬਦੁ ਸੇਵਿ (ਸਿਮਰ ਕੇ) ਸੁਖੁ ਪਾਵਣਿਆ ॥੫॥ ਰਸਨਾ ਗੁਣਵੰਤੀ, ਗੁਣ ਗਾਵੈ ॥ ਨਾਮੁ ਸਲਾਹੇ, ਸਚੇ ਭਾਵੈ ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਸਦਾ ਰਹੈ ਰੰਗਿ ਰਾਤੀ (ਰਾੱਤੀ) ; ਮਿਲਿ ਸਚੇ, ਸੋਭਾ (ਸ਼ੋਭਾ) ਪਾਵਣਿਆ ॥੬॥ ਮਨਮੁਖੁ ਕਰਮ ਕਰੇ, ਅਹੰਕਾਰੀ ॥ ਜੂਐ (’ਚ) ਜਨਮੁ, ਸਭ ਬਾਜੀ (ਬਾਜ਼ੀ) ਹਾਰੀ ॥ ਅੰਤਰਿ ਲੋਭੁ ਮਹਾ ਗੁਬਾਰਾ (ਮਹਾਂ ਗ਼ੁਬਾਰਾ) ; ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਆਵਣ ਜਾਵਣਿਆ ॥੭॥ ਆਪੇ ਕਰਤਾ ਦੇ (ਭਾਵ ਦੇਂਦਾ ਹੈ) ਵਡਿਆਈ ॥ ਜਿਨ (ਜਿਨ੍) ਕਉ, ਆਪਿ ਲਿਖਤੁ ਧੁਰਿ (ਤੋਂ) ਪਾਈ ॥ ਨਾਨਕ ! ਨਾਮੁ ਮਿਲੈ ਭਉ ਭੰਜਨੁ ; ਗੁਰ ਸਬਦੀ ਸੁਖੁ ਪਾਵਣਿਆ ॥੮॥੧॥੩੪॥
(ਨੋਟ : ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਭੈ ਭੰਜਨੁ’ (6 ਵਾਰ) ਅਤੇ ‘ਭਉ ਭੰਜਨੁ’ (11 ਵਾਰ) ਦਰਜ ਹੈ। ‘ਭੈ ਭੰਜਨੁ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ‘ਸਾਰੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਡਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ’ ਅਤੇ ‘ਭਉ ਭੰਜਨੁ’ (ਇੱਕ ਵਚਨ ਨਾਉਂ) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ‘ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਡਰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਪ੍ਰਭੂ’; ਜਿਵੇਂ ਕਿ
ਗੁਰੁ ਪਰਮੇਸਰੁ ਸੇਵਿਆ; ‘ਭੈ ਭੰਜਨੁ’ ਦੁਖ ਲਥੁ (ਸਾਰੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਡਰ ਤੇ ਦੁੱਖ ਲਹਿ ਗਏ)॥ (ਮ: ੫/੪੯)
ਨਾਨਕ ! ਸਬਦਿ ਮਿਲੈ ‘ਭਉ ਭੰਜਨੁ’ (ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਡਰ ਨਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਪ੍ਰਭੂ); ਹਰਿ ਰਾਵੈ ਮਸਤਕਿ (’ਤੇ) ਭਾਗੋ ॥ (ਮ: ੩/੫੬੯), ਆਦਿ।
ਸੋ, ਉਕਤ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਬੰਦ ਜੀ ਤੁੱਕ ‘‘ਨਾਨਕ ! ਨਾਮੁ ਮਿਲੈ ‘ਭਉ ਭੰਜਨੁ’; ਗੁਰ ਸਬਦੀ ਸੁਖੁ ਪਾਵਣਿਆ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੩੦) ’ਚ ਦਰਜ ‘ਭਉ ਭੰਜਨੁ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੋਏਗਾ, ‘ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਡਰ ਮਾਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਪ੍ਰਭੂ’।)
ਮਾਝ, ਮਹਲਾ ੫, ਘਰੁ ੧ ॥
ਅੰਤਰਿ ਅਲਖੁ (ਅਲੱਖ), ਨ ਜਾਈ ਲਖਿਆ (ਨ ਲੱਖਿਆ ਜਾਈ ਭਾਵ ਨਾ ਪੂਰਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ)॥ ਨਾਮੁ ਰਤਨੁ, ਲੈ (ਕੇ) ਗੁਝਾ ਰਖਿਆ (ਗੁੱਝਾ ਰੱਖਿਆ)॥ ਅਗਮੁ (ਅਗੰਮ) ਅਗੋਚਰੁ, ਸਭ ਤੇ ਊਚਾ (ਪਰ); ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦਿ (ਨਾਲ਼), ਲਖਾਵਣਿਆ (ਕੁਝ ਸਮਝੀਦਾ)॥੧॥ ਹਉ (ਹੌਂ) ਵਾਰੀ, ਜੀਉ ਵਾਰੀ ; ‘ਕਲਿ ਮਹਿ’ ਨਾਮੁ ਸੁਣਾਵਣਿਆ ॥ ਸੰਤ ਪਿਆਰੇ, ‘ਸਚੈ’ (ਦੇ) ਧਾਰੇ ; ਵਡਭਾਗੀ ਦਰਸਨੁ (ਵਡਭਾਗੀਂ ਭਾਵ ਵੱਡੇ ਭਾਗਾਂ ਨਾਲ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ) ਪਾਵਣਿਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਸਾਧਿਕ ਸਿਧ, ‘ਜਿਸੈ ਕਉ’ ਫਿਰਦੇ ॥ ਬ੍ਰਹਮੇ, ਇੰਦ੍ਰ, ਧਿਆਇਨਿ (ਧਿਆਇਨ੍) ਹਿਰਦੇ ॥ ਕੋਟਿ ਤੇਤੀਸਾ, ਖੋਜਹਿ (ਖੋਜਹਿਂ) ਤਾ ਕਉ ; ਗੁਰ ਮਿਲਿ, ਹਿਰਦੈ (’ਚ) ਗਾਵਣਿਆ ॥੨॥ ਆਠ ਪਹਰ, ਤੁਧੁ ਜਾਪੇ ਪਵਨਾ ॥ ਧਰਤੀ ਸੇਵਕ, ਪਾਇਕ ਚਰਨਾ ॥ ਖਾਣੀ ਬਾਣੀ, ਸਰਬ ਨਿਵਾਸੀ ; ਸਭਨਾ ਕੈ ਮਨਿ (’ਚ), ਭਾਵਣਿਆ ॥੩॥ ਸਾਚਾ ਸਾਹਿਬੁ, ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਾਪੈ ॥ ਪੂਰੇ ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦਿ (ਰਾਹੀਂ), ਸਿਞਾਪੈ (ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ)॥ ਜਿਨ (ਜਿਨ੍) ਪੀਆ, ਸੇਈ ਤ੍ਰਿਪਤਾਸੇ ; ਸਚੇ ਸਚਿ (ਨਾਲ਼) ਅਘਾਵਣਿਆ ॥੪॥ ਤਿਸੁ ਘਰਿ (’ਚ) ਸਹਜਾ, ਸੋਈ ਸੁਹੇਲਾ ॥ ਅਨਦ ਬਿਨੋਦ ਕਰੇ ਸਦ ਕੇਲਾ (ਭਾਵ ਮੌਜ-ਮੇਲਾ)॥ ਸੋ ਧਨਵੰਤਾ, ਸੋ ਵਡ ਸਾਹਾ (ਸ਼ਾਹਾ) ; ਜੋ, ਗੁਰ ਚਰਣੀ ਮਨੁ ਲਾਵਣਿਆ ॥ ੫॥ ਪਹਿਲੋ ਦੇ (ਪਹਿਲੋਂ; ਦੇ ਕੇ), ਤੈਂ ਰਿਜਕੁ (ਰਿਜ਼ਕ) ਸਮਾਹਾ (ਭਾਵ ਉਪਲੱਬਧ ਕੀਤਾ, ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ)॥ ਪਿਛੋ ਦੇ (ਪਿੱਛੋਂ; ਦੇ ਕੇ), ਤੈਂ ਜੰਤੁ ਉਪਾਹਾ (ਭਾਵ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਲਈ)॥ ਤੁਧੁ ਜੇਵਡੁ ਦਾਤਾ, ਅਵਰੁ ਨ ਸੁਆਮੀ ; ਲਵੈ ਨ ਕੋਈ ਲਾਵਣਿਆ (ਭਾਵ ਜਦ ਜੀਵ ਦੇ ਵਜੂਦ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾਤ ਵਜੂਦ ’ਚ ਆਈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਦਾਤ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ‘ਜੀਵ’ ਦਾਤਾ ਕਿਵੇਂ ਬਣ ਗਿਆ ?)॥੬॥ ਜਿਸੁ ਤੂੰ ਤੁਠਾ (ਤੁੱਠਾ), ਸੋ ਤੁਧੁ ਧਿਆਏ ॥ ਸਾਧ ਜਨਾ ਕਾ ਮੰਤੁ੍ਰ (ਹੁਕਮ) ਕਮਾਏ ॥ ਆਪਿ ਤਰੈ, ਸਗਲੇ ਕੁਲ ਤਾਰੇ; ਤਿਸੁ, ਦਰਗਹ (ਦਰਗ੍ਹਾ) ਠਾਕ ਨ ਪਾਵਣਿਆ (ਭਾਵ ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਦਰਗਾਹ ’ਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਦਾ) ॥੭॥ ਤੂੰ ਵਡਾ, ਤੂੰ ਊਚੋ ਊਚਾ ॥ ਤੂੰ ਬੇਅੰਤੁ, ਅਤਿ ਮੂਚੋ ਮੂਚਾ (ਭਾਵ ਬਹੁਤ ਭਾਰਾ) ॥ ਹਉ (ਹੌਂ) ਕੁਰਬਾਣੀ ‘ਤੇਰੈ’ (ਤੋਂ) ਵੰਞਾ (ਵੰਞਾਂ); ਨਾਨਕ ! ਦਾਸ ਦਸਾਵਣਿਆ ॥੮॥੧॥੩੫॥
(ਨੋਟ: ਉਕਤ ਅਸਟਪਦੀ ’ਚ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦ ‘ਸਚੈ’ (ਰਹਾਉ ਤੁਕ), ‘ਜਿਸੈ ਕਉ’ (ਦੂਜਾ ਬੰਦ) ਤੇ ‘ਤੇਰੈ’ (ਆਖਰੀ 8ਵੇਂ ਬੰਦ) ’ਚ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਲੁਪਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਸਬੰਧਕੀ ਚਿਨ੍ਹ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਸਚੈ ਧਾਰੇ’ ਭਾਵ ਸੱਚੇ ਦੇ ਧਾਰੇ, ‘ਜਿਸੈ ਕਉ ਫਿਰਦੇ’ ਭਾਵ ਜਿਸ ਲਈ ਫਿਰਦੇ ਤੇ ‘ਤੇਰੈ ਵੰਝਾ’ ਭਾਵ ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ। ਪਹਿਲੇ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ‘ਦੇ’ ਲੁਪਤ ਹੈ, ਦੂਸਰੇ ’ਚ ‘ਕਉ’ ਪ੍ਰਗਟ ਸਬੰਧਕੀ ਹੈ ਤੇ ਤੀਸਰੇ ’ਚ ‘ਤੇਰੈ ਤੋਂ’ ਭਾਵ ‘ਤੋਂ’ ਲੁਪਤ ਸਬੰਧਕੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਿਯਮ ਮੁਤਾਬਕ ਲਘੂ ਮਾਤਰਾ (ਭਾਵ ਲਾਂ ‘ਸਚੇ, ਜਿਸੇ, ਤੇਰੇ’) ਨੂੰ ਸਬੰਧਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੀਰਘ (ਦੁਲਾਵਾਂ ‘ਸਚੈ, ਜਿਸੈ, ਤੇਰੈ’) ’ਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ।
ਪਿਛਲੇ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ‘ਬਹੁ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਚਾਰ, ਜਿੱਥੇ ‘ਹੁ’ ਔਂਕੜ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮੂਲਕ ਸੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਕਲਿਯੁਗ’ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ‘ਕਲਿ’ ਦੀ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਵੀ ਮੂਲਕ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਸਬੰਧਕੀ (ਲੁਪਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਟ) ਚਿਨ੍ਹ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਟਦੀ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਕਤ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਰਹਾਉ ਬੰਦ ’ਚ ਦਰਜ ਹੈ, ‘‘ਹਉ (ਹੌਂ) ਵਾਰੀ, ਜੀਉ ਵਾਰੀ ; ‘ਕਲਿ ਮਹਿ’ ਨਾਮੁ ਸੁਣਾਵਣਿਆ ॥’’ ਭਾਵ ‘ਮਹਿ’ ਸਬੰਧਕੀ ਨੇ ‘ਕਲਿ’ ਨੂੰ ‘ਕਲ’ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।)
ਮਾਝ, ਮਹਲਾ ੫ ॥
ਕਉਣੁ ਸੁ ਮੁਕਤਾ (ਮਾਯਾ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ) ? ਕਉਣੁ ਸੁ ਜੁਗਤਾ (ਰੱਬ ਨਾਲ਼ ਜੁੜਿਆ) ?॥ ਕਉਣੁ ਸੁ ਗਿਆਨੀ ? ਕਉਣੁ ਸੁ ਬਕਤਾ ?॥ ਕਉਣੁ ਸੁ ਗਿਰਹੀ (ਭਾਵ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ) ? ਕਉਣੁ ਉਦਾਸੀ (ਸੰਨਿਆਸੀ) ? ਕਉਣੁ ਸੁ ਕੀਮਤਿ ਪਾਏ ਜੀਉ ?॥੧॥ ਕਿਨਿ (ਕਿਨ੍) ਬਿਧਿ ਬਾਧਾ (ਬਾੱਧਾ) ? ਕਿਨਿ (ਕਿਨ੍) ਬਿਧਿ ਛੂਟਾ ?॥ ਕਿਨਿ (ਕਿਨ੍) ਬਿਧਿ, ਆਵਣੁ ਜਾਵਣੁ ਤੂਟਾ ? ॥ ਕਉਣ ਕਰਮ (ਸਦਾਚਾਰੀ ਕੰਮ) ? ਕਉਣ ਨਿਹਕਰਮਾ (ਵਾਸ਼ਨਾ ਰਹਿਤ) ? ਕਉਣੁ ਸੁ ਕਹੈ, ਕਹਾਏ ਜੀਉ ? ॥੨॥ ਕਉਣੁ ਸੁ ਸੁਖੀਆ ? ਕਉਣੁ ਸੁ ਦੁਖੀਆ ? ॥ ਕਉਣੁ ਸੁ ਸਨਮੁਖੁ ? ਕਉਣੁ ਵੇਮੁਖੀਆ ? ॥ ਕਿਨਿ (ਕਿਨ੍) ਬਿਧਿ ਮਿਲੀਐ ? ਕਿਨਿ (ਕਿਨ੍) ਬਿਧਿ ਬਿਛੁਰੈ ? ਇਹ ਬਿਧਿ, ਕਉਣੁ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਜੀਉ ? ॥੩॥ ਕਉਣੁ ਸੁ ਅਖਰੁ (ਅੱਖਰ); ਜਿਤੁ (ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ, ਮਨ), ਧਾਵਤੁ ਰਹਤਾ (ਭਟਕਦਾ ਅਡੋਲ ਹੁੰਦਾ) ? ॥ ਕਉਣੁ ਉਪਦੇਸੁ (ਉਪਦੇਸ਼); ਜਿਤੁ (ਜਿਸ ਨਾਲ਼), ਦੁਖੁ ਸੁਖੁ ਸਮ ਸਹਤਾ ? ॥ ਕਉਣੁ ਸੁ ਚਾਲ; ਜਿਤੁ, ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ ਧਿਆਏ ? ਕਿਨਿ (ਕਿਨ੍) ਬਿਧਿ ਕੀਰਤਨੁ ਗਾਏ ਜੀਉ ? ॥੪॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਮੁਕਤਾ, ਗੁਰਮੁਖਿ ਜੁਗਤਾ (ਰੱਬ ਨਾਲ਼ ਜੁੜਿਆ) ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਗਿਆਨੀ, ਗੁਰਮੁਖਿ ਬਕਤਾ ॥ ਧੰਨੁ, ਗਿਰਹੀ ਉਦਾਸੀ ਗੁਰਮੁਖਿ ; ਗੁਰਮੁਖਿ, ਕੀਮਤਿ ਪਾਏ ਜੀਉ ॥੫॥ ਹਉਮੈ ਬਾਧਾ (ਬਾੱਧਾ), ਗੁਰਮੁਖਿ ਛੂਟਾ ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ, ਆਵਣੁ ਜਾਵਣੁ ਤੂਟਾ ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਕਰਮ (ਸਦਾਚਾਰੀ ਕੰਮ), ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਿਹਕਰਮਾ (ਭਾਵ ਨਿਰਲੇਪ); ਗੁਰਮੁਖਿ ਕਰੇ, ਸੁ ਸੁਭਾਏ ਜੀਉ ॥੬॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਸੁਖੀਆ, ਮਨਮੁਖਿ ਦੁਖੀਆ ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਸਨਮੁਖੁ, ਮਨਮੁਖਿ ਵੇਮੁਖੀਆ ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਮਿਲੀਐ, ਮਨਮੁਖਿ ਵਿਛੁਰੈ ; ਗੁਰਮੁਖਿ, ਬਿਧਿ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਜੀਉ (ਭਾਵ ਆਪਣੀ ਸਹੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਨੂੰ ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਬਣਾਉਂਦਾ)॥੭॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਅਖਰੁ (ਅੱਖਰ); ਜਿਤੁ, ਧਾਵਤੁ ਰਹਤਾ ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਉਪਦੇਸੁ (ਗੁਰੂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼, ਕਮਾ ਕੇ), ਦੁਖੁ ਸੁਖੁ ਸਮ ਸਹਤਾ ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਚਾਲ; ਜਿਤੁ, ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ ਧਿਆਏ ; ਗੁਰਮੁਖਿ ਕੀਰਤਨੁ ਗਾਏ ਜੀਉ ॥੮॥ (ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵੱਸ ’ਚ ਵੀ ਕੀ ?) ਸਗਲੀ ਬਣਤ ਬਣਾਈ, ਆਪੇ (ਆਪ ਹੀ)॥ ਆਪੇ ਕਰੇ, ਕਰਾਏ ਥਾਪੇ ॥ ਇਕਸੁ ਤੇ ਹੋਇਓ ਅਨੰਤਾ ; ਨਾਨਕ ! ਏਕਸੁ ਮਾਹਿ ਸਮਾਏ ਜੀਉ ॥ ੯॥੨॥੩੬॥
