ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ (ਭਾਗ ਚੌਥਾ)

ਗਿਆਨੀ ਰਣਜੋਧ ਸਿੰਘ ਜੀ

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਪਾਵਨ ਪੋਥੀ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ, ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦਾ ਥਾਨ ਨਿਵਾਸ ਹੈ, ਜੋ ਵੀ ਸਤਸੰਗੀ ਜਨ; ਸਤਸੰਗਤ ਵਿਚ ਸਾਵਧਾਨ ਇਕਾਗਰ ਚਿੱਤ ਹੋ ਕੇ ਇਸ ‘ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ’ ਰਾਹੀਂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਤਸੰਗੀ ਜਗਿਆਸੂ ਜਨ ਨੂੰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦਾ ਆਤਮਿਕ ਤੌਰ (ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ) ’ਤੇ ਗਿਆਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ; ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਸਰੂਪ ਹੈ, ‘‘ਪੋਥੀ ਪਰਮੇਸਰ ਕਾ ਥਾਨੁ ॥ ਸਾਧਸੰਗਿ ਗਾਵਹਿ ਗੁਣ ਗੋਬਿੰਦ; ਪੂਰਨ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨੨੬) ਗੁਰਬਾਣੀ; ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ; ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ; ਸੱਚ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ; ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੱਚ ਦੇ ਮਾਰਗ ’ਤੇ ਚੱਲਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ; ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਮਾਨਦਾਰ, ਇਖਲਾਕੀ, ਸੱਚਾ ਇਨਸਾਨ ਬਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਲ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਜੁਦਾ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਪ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ :

ਹਮਾਰੀ ਪਿਆਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ; ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਨਿਮਖ ਨ ਮਨ ਤੇ ਟਾਰੀ ਰੇ ॥

ਦਰਸਨ ਪਰਸਨ ਸਰਸਨ ਹਰਸਨ; ਰੰਗਿ ਰੰਗੀ ਕਰਤਾਰੀ ਰੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੦੪)

ਖਸਮ ਦੀ ਬਾਣੀ; ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰੀ ਹੈ। ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਲ਼ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਇਖਲਾਕੀ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੇ ਸੱਚ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਲ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਟਾਰੀ ਭਾਵ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਬਾਣੀ; ਰੱਬੀ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਭਿੱਜੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਔਗੁਣਾਂ ਭਾਵ ਜਮਾ ਦੇ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦਿੰਦੀ। ਐਸਾ ਭੀ ਕਿਹਾ ਹੈ :

ਮੈ ਸਤਿਗੁਰ ਸੇਤੀ ਪਿਰਹੜੀ; ਕਿਉ ਗੁਰ ਬਿਨੁ ਜੀਵਾ ਮਾਉ ॥   

ਮੈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਆਧਾਰੁ ਹੈ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਾਗਿ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੭੫੮)

ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸਾਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੇਰੀ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਲ ਸੱਚੀ ਅਤੇ ਅਤੁੱਟ ਪ੍ਰੀਤ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਬਿਤਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ, ਆਸਰਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਹਰ ਦਮ ਅਸੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲ ਮਨ, ਆਤਮਾ ਕਰਕੇ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਹੀ ਮਨ ਦੀ ਥੰਮੀ ਹੈ, ਸਹਾਰਾ ਹੈ :

ਜਿਉ ਮੰਦਰ ਕਉ ਥਾਮੈ ਥੰਮਨੁ ॥ ਤਿਉ ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ ਮਨਹਿ ਅਸਥੰਮਨੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੮੨)

ਜਿਵੇਂ ਮੰਦਰ ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ ਨੂੰ ਥੰਮੀਆਂ ਭਾਵ ਪਿੱਲਰ ਸਹਾਰਾ ਦੇ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਥੰਮੀਆਂ ਨਾਲ ਘਰ ਦੀ ਛੱਤ ਟਿੱਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਡਿਗਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰੀਰ ਦੀ ਛੱਤ ‘ਮਨ’ ਹੈ। ਇਸ ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਹੀ ਟਿਕਾ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਛੱਤ ਹੇਠ ਥੰਮੀਆਂ ਨਾ ਹੋਣ ਛੱਤ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮਨ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਨ ਵੀ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਡੋਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ, ‘‘ਗੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ ਸਿਉ ਲਾਇ ਪਿਆਰੁ ॥ ਐਥੈ ਓਥੈ ਏਹੁ ਅਧਾਰੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੧੩੩੪)

ਜੋ ਵੀ ਸਤਸੰਗੀ ਜਗਿਆਸੂ ਜਨ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਸ ਦਾ ਇੱਥੇ ਉਥੈ ਲੋਕ ਪਰਲੋਕ ਭਾਵ ਵਰਤਮਾਨ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਸੰਵਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਡੋਲਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ। ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਕੱਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ‘‘ਗੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ ਸਿਉ ਰੰਗੁ ਲਾਇ ॥ ਗੁਰੁ ਕਿਰਪਾਲੁ ਹੋਇ ਦੁਖੁ ਜਾਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੩੮੭)

ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਪਲ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਜੁਦਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਪੋਥੀ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਕਾ ਥਾਨ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਕਿਉਂ ਲਿਆਂਦਾ ? ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ਪੋਥੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਜੋ ਪੋਥੀ ਤੋਂ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਇਤਿਹਾਸ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਵਕਤ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਨਕਲ ਹੋਣੀ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪੈ ਕੇ ਅਸਲ ਦੀ ਨਕਲ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧੀਆ ਹੋਵੇਗੀ। ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੀਮਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਸ ਦੀ ਨਕਲ, ਡੁਪਲੀਕੇਸੀ ਉਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗੀ। ਐਸਾ ਕਿਉਂ  ? ਬਹੁਤ ਗਹਿਰੇ ਤਲ ’ਤੇ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤਤ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਆਏ ਹਨ ਕਿ ਲੋਭੀ ਅਤੇ ਸੁਆਰਥੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਫਾਇਦੇ, ਨਫੇ ਵਾਸਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਕਰਕੇ ਅਸਲ ਦੀ ਨਕਲ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਅਸਲੀ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਵਸਤੂ ਨਕਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਲਾਗਤ ਨਾਲੋਂ ਨਫਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੱਟਦੇ ਹਨ। ਕਾਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿੱਚ ਐਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਇਨਸਾਨ ਗੁਨਾਹਗਾਰ ਅਤੇ ਬੇਈਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਐਸਾ ਗੁਨਾਹ ਕਰਨ ਵਾਲਾ (ਦੋਸ਼ੀ) ਜਦੋਂ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਗ੍ਰਸਤ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਅਤੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੀ ਸਿਲਸਿਲਾ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਚਲਿਆ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਤੋਂ ਨਕਲ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਮਾਰਥ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਸਲ ਦੀ ਨਕਲ ਬਹੁਤ ਹੈ। ਦੋਹਾਂ ਹੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਨਕਲੀ ਭਗਵਾਨ, ਨਕਲੀ ਨਿਰੰਕਾਰੀ, ਨਕਲੀ ਸਾਧ ਸੰਤ, ਨਕਲੀ ਧਰਮ, ਨਕਲੀ ਗ੍ਰੰਥ, ਇਤਿਆਦਿਕ ਨਕਲੀ ਗੁਰੂ ਬਹੁਤ ਹਨ। ਨਾਮਧਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ 13ਵੀਂ 14ਵੀਂ ਗੁਰੂ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਬਣਨ ਦੀਆਂ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ, ਰਾਧਾ ਸਵਾਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਕਲੀ ਗੁਰੂ ਹਨ। ਹਨੂੰਮਾਨ ਨੂੰ ਮੈਂ ਆਪ ਗਲੀਆਂ ਬਾਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਟਪੂਸੀਆਂ ਮਾਰਦਾ ਮੰਗਦਾ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਭਰਮਾਰ ਹੈ ਨਕਲੀਆਂ ਦੀ। ਹਰ ਧਰਮ, ਹਰ ਮਜ਼੍ਹਬ ਵਿੱਚ ਨਕਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵਣਾਰਸ ਅੰਦਰ ਇਹ ਤਮਾਸ਼ਾ ਆਪ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਪਰਵਾਹ ਹੋ ਕੇ, ਨਿਡਰ ਰਹਿ ਕੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ :

ਗਜ ਸਾਢੇ ਤੈ ਤੈ ਧੋਤੀਆ; ਤਿਹਰੇ ਪਾਇਨਿ ਤਗ ॥    

ਗਲੀ ਜਿਨਾ ਜਪਮਾਲੀਆ; ਲੋਟੇ ਹਥਿ ਨਿਬਗ ॥

ਓਇ ਹਰਿ ਕੇ ਸੰਤ ਨ ਆਖੀਅਹਿ; ਬਾਨਾਰਸਿ ਕੇ ਠਗ ॥

ਐਸੇ ਸੰਤ ਨ ਮੋ ਕਉ ਭਾਵਹਿ; ਡਾਲਾ ਸਿਉ ਪੇਡਾ ਗਟਕਾਵਹਿ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ/੪੭੬)

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ। ਲੁਕਾਈ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਸਾਫ਼ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਲਿਬਾਸ ਪਾਈ ਫਿਰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਕੋਈ ਸਾਧ ਸੰਤ, ਬ੍ਰਹਮਗਿਆਨੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਠੱਗ ਹਨ। ਇੱਕ ਗੱਲ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਗੁਹਜ ਕਹੀ ਹੈ। ਠੱਗ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਚੋਰ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ; ਚੋਰ ਅਤੇ ਠੱਗ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਹੀ ਕੈਟਾਗਰੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਚੋਰ ਅਤੇ ਠੱਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਚੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚ ਕੇ ਲੁੱਟਦਾ ਹੈ। ਰਾਤ ਦੇ ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਵਿੱਚ ਲੁੱਟਦਾ ਹੈ। ਲੁੱਟਦਾ ਠੱਗ ਵੀ ਹੈ, ਪਰ ਠੱਗ ਕੋਲ ਲੁੱਟਣ ਦਾ ਢੰਗ; ਚੋਰ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਵਕੂਫ ਬਣਾ ਕੇ ਲੁੱਟਦਾ ਹੈ। ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲੁੱਟਦਾ ਹੈ। ਧਾਰਮਿਕ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਾ ਕੇ ਲੁੱਟਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਆਪ ਲੁਟਾਉਣ ਲਈ ਠੱਗ ਕੋਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਠੱਗਾਂ ਨੇ ਲੁੱਟਣ ਲਈ ਥਾਂ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਲੋਕ ਆਪ ਉਨ੍ਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ’ਤੇ ਲੁੱਟ ਹੋਣ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਸਿਰਸੇ ਜਾ ਕੇ ਲੁਟਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਨੂਰ ਮਹਿਲ ਲੁੱਟ ਹੋਣ ਲਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੋਈ ਲੁੱਟ ਹੋਣ ਲਈ ਬਿਆਸ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਭਵਨਾ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਸਾਧਾਂ ਦੇ ਡੇਰਿਆਂ ’ਤੇ ਲੁੱਟ ਹੋਣ ਲਈ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਡੇਰਿਆਂ ’ਤੇ ਬੈਠੇ ਸਾਧ ਠੱਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੇਵਕੂਫ ਬਣਾ ਕੇ ਲੁੱਟ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਠੱਗ ਸਾਧਾਂ ਦੇ ਭੇਖ ’ਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਸਮੇਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਨ। ਭੱਟ ਆਪ ਇਸ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਰਹਿਓ ਸੰਤ ਹਉ ਟੋਲਿ; ਸਾਧ ਬਹੁਤੇਰੇ ਡਿਠੇ ॥  ਸੰਨਿਆਸੀ ਤਪਸੀਅਹ; ਮੁਖਹੁ ਏ ਪੰਡਿਤ ਮਿਠੇ ॥  ਬਰਸੁ ਏਕੁ ਹਉ ਫਿਰਿਓ; ਕਿਨੈ ਨਹੁ ਪਰਚਉ ਲਾਯਉ ॥  ਕਹਤਿਅਹ ਕਹਤੀ ਸੁਣੀ; ਰਹਤ ਕੋ ਖੁਸੀ ਨ ਆਯਉ ॥  ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਛੋਡਿ ਦੂਜੈ ਲਗੇ; ਤਿਨ੍ ਕੇ ਗੁਣ ਹਉ ਕਿਆ ਕਹਉ ॥  ਗੁਰੁ ਦਯਿ ਮਿਲਾਯਉ ਭਿਖਿਆ; ਜਿਵ ਤੂ ਰਖਹਿ, ਤਿਵ ਰਹਉ ॥੨॥’’ (ਭਟ ਭਿਖਾ/੧੩੯੬)

ਭੱਟ ਭਿਖਾ ਸਾਹਿਬ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ! ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਸਾਧ ਸੰਤ ਦੇਖੇ। ਕੋਈ ਅਸਲੀ ਸੰਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਮੈ ਟੋਲਦਾ ਟੋਲਦਾ ਥੱਕ ਗਿਆ। ਇਹ ਅਖੌਤੀ ਸਾਧ ਸੰਤ; ਗੱਲਾਂ ਬੜੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਮਿੱਠੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਵਾਸਤੇ। ਸਾਖੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਅਜੀਬ ਅਜੀਬ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਸਿਰਫ਼ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਅਤੇ ਵਹਿਮਾਂ ’ਚ ਪਾਉਣ ਲਈ। ਕਈ ਸਾਲ ਮੈਂ ਡੇਰਿਆਂ ’ਤੇ ਫਿਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੋਈ ਤਸੱਲੀ ਨਾ ਕਰਾਈ। ਕਹਿੰਦੇ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੋ ਕੇ ਜਦੋਂ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਮਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖੁਸ਼ੀ ਨਾ ਹੋਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਥਨੀ ਅਤੇ ਕਰਨੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਫ਼ਰਕ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਾਸ ਸੇਵਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ, ਪਰ ਮੈਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਆਪ ਖਾਂਦੇ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਾਖੰਡੀ ਅਤੇ ਠੱਗ; ਨਾਮ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਹੋਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਪਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਬਹੁਤ ਮਾੜੀਆਂ ਹਨ। ਦਈ ਭਾਵ ਦਇਆ ਦੇ ਘਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਮੇਰੇ ’ਤੇ ਕਿਰਪਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਸੱਚਾ ਗੁਰੂ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਜਿਵੇਂ ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਬਚਨ ਹਨ, ਤਿਵੇਂ ਤਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਕਲੀ ਗੁਰੂਆਂ ਤੋਂ ਬਚ ਗਿਆ ਹਾਂ।

ਹੁਣ ਦੂਸਰੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਸਰਵਣ ਕਰਨੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਕਲੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਉਚੇਚੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਨੰਦ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕੱਚੀ ਬਾਣੀ ਬਾਬਤ ਕਹਿਣਾ ਪਿਆ, ‘‘ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਿਨਾ; ਹੋਰ ਕਚੀ ਹੈ ਬਾਣੀ ॥  ਬਾਣੀ ਤ ਕਚੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਾਝਹੁ; ਹੋਰ ਕਚੀ ਬਾਣੀ ॥  ਕਹਦੇ ਕਚੇ, ਸੁਣਦੇ ਕਚੇ; ਕਚਂੀ ਆਖਿ ਵਖਾਣੀ ॥  ਹਰਿ ਹਰਿ ਨਿਤ ਕਰਹਿ ਰਸਨਾ; ਕਹਿਆ ਕਛੂ ਨ ਜਾਣੀ ॥  ਚਿਤੁ ਜਿਨ ਕਾ ਹਿਰਿ ਲਇਆ ਮਾਇਆ; ਬੋਲਨਿ ਪਏ ਰਵਾਣੀ ॥  ਕਹੈ ਨਾਨਕੁ ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਾਝਹੁ; ਹੋਰ ਕਚੀ ਬਾਣੀ ॥੨੪॥’’ (ਅਨੰਦ/ਮਹਲਾ ੩/੯੨੦)

ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਮੀਣਿਆ, ਭੱਲਿਆਂ, ਸੋਢੀਆਂ ਨੇ ‘ਨਾਨਕ’ ਛਾਪ ਹੇਠ ਜਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾ ਨੂੰ ਮਿਹਰਬਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿਥੀਆ ਬਾਣੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ; ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਝੂਠੀਆਂ ਹਨ, ਕੱਚੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮੀਣੇ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ ਨਹੀਂ ਬਣੇ, ਪਰ ‘ਨਾਨਕ’ ਨਾਂ ਹੇਠ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖਦੇ ਸਨ। ਇਹ ਗੁਰੂ ਪਦਵੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ। ਇਕ ਨੁਕਤਾ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਸਮਝ ਲੈਣਾ। ਜਿਹੜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦਾ ਵਾਰਸ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ। ਉਸ ਨੂੰ ‘ਨਾਨਕ’ ਨਾਂ ਵਰਤਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਮੀਣਿਆਂ ਨੇ ‘ਨਾਨਕ’ ਨਾਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ; ਕੱਚੀ ਭਾਵ ਝੂਠੀ ਹੈ। ਬਿਹਾਗੜੇ ਕੀ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਾਵਨ ਅੰਕ ੫੫੩ ’ਤੇ 12ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੇ ਨਾਲ 3 ਸਲੋਕ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਸਲੋਕ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਕਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਗਲਤ ਧਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ; ਗੁਰਿਆਈ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ, ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ; ‘ਨਾਨਕ’ ਲਫ਼ਜ਼ ਨਹੀਂ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਤਿੰਨਾਂ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਨਾਨਕ’ ਨਾਂ ਲਿਖਾਰੀ ਵਜੋਂ ਆਇਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਸਲੋਕ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ‘ਨਾਨਕ’ ਦੇ ਥਾਂ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਮਰਦਾਨਾ’ ਆਉਂਦਾ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ ਜੀ ਨੇ ‘ਸਦ’ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ, ‘‘ਕਹੈ ਸੁੰਦਰੁ ਸੁਣਹੁ ਸੰਤਹੁ ! ਸਭੁ ਜਗਤੁ ਪੈਰੀ ਪਾਇ ਜੀਉ ॥੬॥’’ (ਸਦ/ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ/੯੨੪), ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਈ ਬਲਵੰਡ ਤੇ ਭਾਈ ਸੱਤਾ ਜੀ ਨੇ ਰਾਮਕਲੀ ਕੀ ਵਾਰ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਵਾਰ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਬਲਵੰਡ ਖੀਵੀ ਨੇਕ ਜਨ; ਜਿਸੁ ਬਹੁਤੀ ਛਾਉ ਪਤ੍ਰਾਲੀ ॥’’ (ਬਲਵੰਡਿ ਤੇ ਸਤਾ ਜੀ/੯੬੬) ਅਤੇ ‘‘ਦਾਨੁ ਜਿ ਸਤਿਗੁਰ ਭਾਵਸੀ; ਸੋ ਸਤੇ ਦਾਣੁ॥’’ (ਬਲਵੰਡਿ ਤੇ ਸਤਾ ਜੀ/੯੬੬) ਫਿਰ 11 ਭੱਟਾਂ ਨੇ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ। ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਹੈ। ‘ਨਾਨਕ’ ਨਾਂ ਹੇਠ ਉਹੀ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰਿਆਈ ਪਦਵੀ ’ਤੇ ਆਇਆ ਹੈ। ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਗੁਰਿਆਈ ਪਦਵੀ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਆਏ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਹ ਸਲੋਕ ਨਹੀਂ ਹਨ। ‘ਸਲੋਕ ਮਰਦਾਨਾ ਪਹਿਲਾ’ ਅਤੇ ‘ਮਰਦਾਨਾ ਪਹਿਲਾ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਤਿ ਸਲੋਕ ਗੁਰੂ ਪਹਿਲੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਵੱਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸਮਰਪਿਤ ਹਨ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਸਮਝ ਗੋਚਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਈ ਹੋਵੇਗੀ। ਸੋ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ :

ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਿਨਾ ਹੋਰ ਕਚੀ ਹੈ ਬਾਣੀ॥        

ਬਾਣੀ ਤ ਕਚੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਾਝਹੁ ਹੋਰ ਕਚੀ ਬਾਣੀ॥     (ਮਹਲਾ ੩/੯੨੦)

ਦੁਬਾਰਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦੋਹਰਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਿਸੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਝੂਠੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਝੂਠਿਆਂ ਨੇ ਲਿਖੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਐਸੇ ਕੱਚੇ, ਝੂਠੇ ਬੰਦੇ; ਰਸਨਾ ਨਾਲ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਤਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ਕੀ ਗਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ। ਇਕ ਮਾਡਲ ਸੰਤ ਟੀਵੀ ਉਤੇ ਗਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ‘ਮਹਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆ, ਤੈਨੂੰ ਨੀਂਦ ਕੰਡਿਆਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਆਈ ।’ (ਕੱਚੀ ਧਾਰਨਾ)

ਦਸਮ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੂੰ ਤਾਂ ਮਹਿਲਾ ਵਿੱਚ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਪਰ ਹੁਣ ਮਾਛੀਵਾੜੇ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਡਿਆਂ ’ਤੇ ਨੀਂਦ ਕਿਵੇਂ ਆਈ। ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦਸਮ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ਮਈ ਰਿਹਾ।  8-9 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ; ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਪਹਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਨੇ 22 ਵਾਰ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ਭਾਵ 22 ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ; ਕਦੋਂ ਮਹਿਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਅੱਜ ਉਹ ਸੰਤ ਪੁੱਛ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਕਿਵੇਂ ਕੰਡਿਆਂ ’ਤੇ ਨੀਂਦ ਆਈ ਹੈ ? ਇਸ ਜਾ ਜਵਾਬ ਗੁਰਬਾਣੀ ਇਉਂ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ‘‘ਹਰਿ ਹਰਿ ਨਿਤ ਕਰਹਿ ਰਸਨਾ; ਕਹਿਆ ਕਛੂ ਨ ਜਾਣੀ ॥’’ (ਅਨੰਦ/ਮਹਲਾ ੩/੯੨੦)

ਅਸਲ ਵਿਚ ਗੱਲ ਮਾਇਆ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਮਾਇਆ ਨੇ ਮਨ ਮੋਹ ਲਿਆ ਹੈ। ਬਸ ਮਾਇਆ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਹੁਣ ਜ਼ਬਾਨੀ ਕਲਾਮੀ ਹੀ ਸਾਖੀਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਹੋਰ ਸਭ ਕੱਚੀ ਤੇ ਝੂਠੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਸੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਕੱਚੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇਹ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ। ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਆਵਹੁ ਸਿਖ ਸਤਿਗੁਰੂ ਕੇ ਪਿਆਰਿਹੋ ! ਗਾਵਹੁ ਸਚੀ ਬਾਣੀ ॥  ਬਾਣੀ ਤ ਗਾਵਹੁ ਗੁਰੂ ਕੇਰੀ; ਬਾਣੀਆ ਸਿਰਿ ਬਾਣੀ ॥  ਜਿਨ ਕਉ ਨਦਰਿ ਕਰਮੁ ਹੋਵੈ; ਹਿਰਦੈ ਤਿਨਾ ਸਮਾਣੀ ॥  ਪੀਵਹੁ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ, ਸਦਾ ਰਹਹੁ ਹਰਿ ਰੰਗਿ; ਜਪਿਹੁ ਸਾਰਿਗਪਾਣੀ ॥  ਕਹੈ ਨਾਨਕੁ ਸਦਾ ਗਾਵਹੁ; ਏਹ ਸਚੀ ਬਾਣੀ ॥੨੩॥’’ (ਅਨੰਦ/ਮਹਲਾ ੩/੯੨੦)

ਗੁਰਸਿਖੋ ! ਤੁਸੀਂ ਸਤਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਆਵੋ। ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਆਵੋ। ਸੱਚੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਹੀ ਕੀਰਤਨ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ। ਹਾਂ ਅਗਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਪੜਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਢਾਡੀ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਕੀਰਤਨ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਤੁਸੀਂ ਪੜ੍ਹ ਤੇ ਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਪਰ ਕੀਰਤਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਗਾ ਸਕਦੇ। ਦੂਸਰੀ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾ ਕੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਕੀਰਤਨ ਬਾਣੀ ਦਾ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ‘‘ਬਾਣੀਆਂ ਸਿਰਿ ਬਾਣੀ॥’’ ਹੈ। ਇਹ, ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਮੌਰ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਖੁਲਾਸਾ ਫਿਰ ਕਰਾਂਗਾ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਕੀਤਾ, ‘‘ਏ ਸ੍ਰਵਣਹੁ ਮੇਰਿਹੋ ! ਸਾਚੈ ਸੁਨਣੈ ਨੋ ਪਠਾਏ ॥  ਸਾਚੈ (ਨੇ) ਸੁਨਣੈ ਨੋ ਪਠਾਏ; ਸਰੀਰਿ (’ਚ) ਲਾਏ ਸੁਣਹੁ ਸਤਿ ਬਾਣੀ ॥  ਜਿਤੁ ਸੁਣੀ ਮਨੁ ਤਨੁ ਹਰਿਆ ਹੋਆ; ਰਸਨਾ ਰਸਿ ਸਮਾਣੀ ॥  ਸਚੁ ਅਲਖ ਵਿਡਾਣੀ; ਤਾ ਕੀ ਗਤਿ ਕਹੀ ਨ ਜਾਏ ॥  ਕਹੈ ਨਾਨਕੁ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਮੁ ਸੁਣਹੁ; ਪਵਿਤ੍ਰ ਹੋਵਹੁ; ਸਾਚੈ ਸੁਨਣੈ ਨੋ ਪਠਾਏ ॥੩੭॥’’ (ਅਨੰਦ/ਮਹਲਾ ੩/੯੨੨)

ਕੰਨ ਅਤੇ ਰਸਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇ ਕੇ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਬਾਣੀ; ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ‘‘ਸੁਣਹੁ ਸਤਿ ਬਾਣੀ’’ ਅਤੇ ‘‘ਗਾਵਹੁ ਸਚੀ ਬਾਣੀ’’। ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇਣ ਦੀ ਕਿਉ ਲੋੜ ਪਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਖੁਦਗਰਜ਼ੀਆਂ, ਲੋਭੀਆਂ, ਈਰਖਾਲੂਆਂ, ਮੀਣਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰੀਸ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਬਾਣੀ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਖੋਟ ਪਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ‘ਬਾਣੀ’ ਕਿਹਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਦੋ ਤਿੰਨ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਅਗਲੇ ਪੜਾਅ ਵੱਲ ਜਾਵਾਂਗਾ। ਕਿਸੇ ਸ਼ਰਾਬੀ ਕਬਾਬੀ, ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਵਿਭਚਾਰੀ, ਬੇਈਮਾਨ ਨੂੰ ਕਹੋ ਕਿ ਤੂੰ ਇਹ ਮਾੜੇ ਕੰਮ ਛੱਡ ਦੇਹ। ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਹੋ ਕਿ ਸ਼ਰਾਬ ਪੀਣੀ ਛੱਡ ਦੇਹ। ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਛਕ ਲੈਹ। ਜੀਵਨ ਸਫਲ ਅਤੇ ਸੁਹੇਲਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਸੰਗਤ ਛੱਡ ਦੇਣ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕਰ। ਅੱਗੋਂ ਉਹ ਕਹੇਗਾ

‘ਕਰੈ ਕਰਾਵੈ ਆਪੇ ਆਪਿ, ਮਾਨਸ ਕੇ ਕਿਛੁ ਨਾਹੀ ਹਾਥ ।’ (ਕੱਚੀ ਰਚਨਾ)

ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਸਭ ਆਪ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਹੱਥ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਰੱਬ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਕਰਾਵੇਗਾ। ਅਸੀਂ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ। ਅਸੀਂ ਆਪ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਸਭ ਰੱਬ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਇਹ ਪੰਗਤੀ; ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸ਼ੈਤਾਨ ਅਤੇ ਚਲਾਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਅਸਲ ਪੰਗਤੀ ਇਹ ਹੈ, ‘‘ਮਾਰੈ ਰਾਖੈ, ਏਕੋ ਆਪਿ ॥ ਮਾਨੁਖ ਕੈ, ਕਿਛੁ ਨਾਹੀ ਹਾਥਿ॥’’ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੮੧)

ਮੌਤ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ; ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮੌਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਲਾਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੰਕਤੀਆਂ ਲਿਖ ਲਈਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ੈਤਾਨ ਅਤੇ ਚਾਲਾਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣਾ ਹੋਵੇ। ਸੱਚੇ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਕਰਾਉਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਝੱਟ ਇਹ ਪੰਕਤੀਆਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ‘ਨਾਨਕ ਨੀਵਾ ਜੋ ਚਲੈ, ਲਗੈ ਨ ਤਤੀ ਵਾਉ ।’ (ਕੱਚੀ ਰਚਨਾ)

ਜੋ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਤੱਤੀ ਵਾਹ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ ਭਾਵੇਂ ਤੂੰ ਸੱਚ ਛੱਡ, ਨੀਵਾਂ ਚੱਲ। ਇਕ ਗੱਲ ਸਮਝ ਲੈਣੀ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਅਸੂਲਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਨੀਵਾਂ, ਨਿਮਰਤਾ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਾਇਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ; ਬਾਬਰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਝੁਕੇ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਹਮਾਯੂੰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਝੁਕੇ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ; ਅਕਬਰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਝੁਕੇ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਜਹਾਂਗੀਰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਝੁਕੇ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਏ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਅਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਝੁਕੇ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ; ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਝੁਕੇ। ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਤੇ ਦ੍ਰਿੜ ਰਹੇ ਸਨ। ਅਸੂਲਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਨੀਵੇਂ ਹੋਣਾ ਨਿਮਰਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਸਗੋਂ ਕਾਇਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ‘ਨਾਨਕ ਨੀਵਾ ਜੋ ਚਲੇ’ ਇਹ ਪੰਕਤੀਆਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੰਕਤੀ ਦਰਜ ਹੈ, ‘‘ਚਿਤਿ ਆਵੈ ਓਸੁ, ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ; ਲਗੈ ਨ ਤਤੀ ਵਾਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੭੦) ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਚੇਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਤੱਤੀ ਵਾਹ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ।

ਕਈ ਲੋਕ ਇਹ ਵੀ ਪੰਗਤੀਆਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ ‘ਨਾਨਕ ਦੁਖੀਆ ਸਭ ਸੰਸਾਰ, ਸੋ ਸੁਖੀ ਜਿਸ ਨਾਮ ਅਧਾਰ ।’ (ਕੱਚੀ ਰਚਨਾ) ਇਕ ਪੰਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਬਣਾ ਲਈ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਪੜ੍ਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਪੀਐਚਡੀ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਬੀਬੀ ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਕੌਰ ਨੇ ਵੀ ਟਾਈਮ ਟੀਵੀ ’ਤੇ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ ਕਥਾ ਕਰਦੇ ਇਹ ਪੰਕਤੀ ਪੜ੍ਹੀ ਸੀ, ਜੋ ਗਲਤ ਹੈ। ਅਸਲ ’ਚ ਇਹ ਪੰਗਤੀਆਂ ਹਨ

ਬਾਲੀ ਰੋਵੈ ਨਾਹਿ ਭਤਾਰੁ॥ ਨਾਨਕ  ! ਦੁਖੀਆ ਸਭੁ ਸੰਸਾਰੁ॥

ਮੰਨੇ ਨਾਉ ਸੋਈ ਜਿਣਿ ਜਾਇ ॥ ਅਉਰੀ ਕਰਮ ਨ ਲੇਖੈ ਲਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੫੩)

ਅੱਜ ਵੀ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਵਿੱਚ ਖੋਟ ਪਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਕੱਚੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਨਾਮਵਰ ਕੀਰਤਨੀਏ ਵੀ ਐਸਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਸਿਰਫ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਢਾਡੀ ਵਾਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੜੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਕਰਨਾ ਗਲਤ ਹੈ, ‘‘ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ ਸਤਿ ਸਰੂਪੁ ਹੈ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਣੀਐ ॥  ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਰੀਸੈ ਹੋਰਿ ਕਚੁ ਪਿਚੁ ਬੋਲਦੇ; ਸੇ ਕੂੜਿਆਰ ਕੂੜੇ ਝੜਿ ਪੜੀਐ ॥  ਓਨ੍ਹਾ ਅੰਦਰਿ ਹੋਰੁ, ਮੁਖਿ ਹੋਰੁ ਹੈ; ਬਿਖੁ ਮਾਇਆ ਨੋ ਝਖਿ ਮਰਦੇ ਕੜੀਐ ॥੯॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੩੦੪)

ਸਿਰਫ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ, ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ; ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਰੀਸ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਰੀਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਝੂਠੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਕੂੜ ਕਪਟ, ਛਲ ਫਰੇਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਧਨ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰੀਸ ਕਰਕੇ ਕੱਚੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੱਚੀ ਅਤੇ ਸੱਚੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਕਥਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਹਿ ਕੇ ਅੱਗੇ ਚਲਾਂਗਾ

ਕਥਾ ਸੋਹਣੀ ਮਹੀਂਵਾਲ ਦੀ :- ਇਸ਼ਕ ਮਜਾਜ਼ੀ ਕਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੋਹਣੀ ਮਹੀਂਵਾਲ ਦਾ ਕਿੱਸਾ ਆਮ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਹਣੀ ਮਹੀਂਵਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਹਨ। ਕਿੱਸਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੋਹਣੀ ਦਾ ਪਿਆਰ ਮਹੀਂਵਾਲ ਨਾਲ ਸੀ। ਸੋਹਣੀ ਝਨਾ ਦਰਿਆ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਮਹੀਂਵਾਲ ਝਨਾ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਕਿਨਾਰੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਰੌਜ਼ਾਨਾ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਪੱਕਾ ਘੜਾ ਲੈਂਦੀ ਸੀ। ਉਸ ਪੱਕੇ ਘੜੇ ਰਾਹੀਂ ਝਨਾ ਦਰਿਆ ਨੂੰ ਤੈਰਦੀ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਮੇਹੀਵਾਲ ਨੂੰ ਜਾ ਮਿਲਦੀ ਫਿਰ ਮੁੜ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਘੜਾ ਝਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਛੁਪਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੰਦੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਨੇ ਪੱਕੇ ਘੜੇ ਦੀ ਥਾਂ ਕੱਚਾ ਘੜਾ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਸੋਹਣੀ ਇਸ ਕੱਚੇ ਘੜੇ ਰਾਹੀਂ ਝਨਾ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਆਈ ਤਾਂ ਕੱਚਾ ਘੜਾ ਚਨਾ ਦਰਿਆ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਜਾ ਕੇ ਖੁਰ ਗਿਆ। ਸੋਹਣੀ ਝਨਾ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਕੇ ਮਰ ਗਈ। ਮਹੀਂਵਾਲ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲ ਸਕੀ। ਭਾਈ ਜੀ ਇਹ ਕਿੱਸਾ ਕਹਿ ਕੇ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਇੱਕ ਗੁਹਜ ਰਮਜ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਸੋਹਣੀ ਪੱਕਾ ਘੜਾ ਲੈ ਕੇ ਤੈਰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਝਨਾ ਦਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਰ ਜਾ ਕੇ ਮੇਹੀਵਾਲ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਜਿਸ ਦਿਨ ਪੱਕੇ ਦੀ ਥਾਂ ਕੱਚੇ ਘੜੇ ਨੂੰ ਲਿਆ। ਉਸ ਦਿਨ ਝਨਾ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਗਈ, ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗ ਸਕੀ। ਮੇਹੀਵਾਲ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕੀ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ :

ਲੇਲੈ ਮਜਨੂੰ ਆਸਕੀ; ਚਹੁ ਚਕੀ ਜਾਤੀ।

ਸੋਰਠਿ ਬੀਜਾ ਗਾਵੀਐ; ਜਸੁ ਸੁਘੜਾ ਵਾਤੀ।

ਸਸੀ ਪੁੰਨੂੰ ਦੋਸਤੀ; ਹੁਇ ਜਾਤਿ ਅਜਾਤੀ।

ਮੇਹੀਵਾਲ ਨੋ ਸੋਹਣੀ; ਨੈ ਤਰਦੀ ਰਾਤੀ।

ਰਾਂਝਾ ਹੀਰ ਵਖਾਣੀਐ; ਓਹੁ ਪਿਰਮ ਪਰਾਤੀ।

ਪੀਰ ਮੁਰੀਦਾ ਪਿਰਹੜੀ; ਗਾਵਨਿ ਪਰਭਾਤੀ ॥੧॥ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੨੭ ਪਉੜੀ ੧)

ਭਾਵ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਕਿੱਸੇ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦੇਵਾਂਗਾ। ਸੰਸਾਰ ਝਨਾ ਦਰਿਆ ਵਾਂਗ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹੱਡ ਚੰਮ ਦੇ ਪਿਆਰ ਦਾ ਹੜ ਵੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਤਮਾ ਸੋਹਣੀ ਹੈ, ਜੋ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦੀ ਅੰਸ਼ ਹੈ। ਮੇਹੀਵਾਲ ਦਾ ਇੱਥੇ ਅਰਥ ‘ਪਰਮਾਤਮਾ’ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ‘ਆਤਮਾ’; ਸੱਚੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਝਨਾ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਆਵੇਗੀ ਤਾਂ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤਰ ਜਾਵੇਗੀ, ਪਾਰ ਲੰਘ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਮਿਲਾਪ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰ ਜੇਕਰ ਕੱਚੀ ਰਚਨਾ, ਕੱਚੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਸੰਸਾਰ ਝਨਾ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਗੋਤੇ ਖਾ ਕੇ ਡੁੱਬ ਜਾਵੇਗੀ। ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਮੇਹੀਵਾਲ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ‘‘ਗਾਵਹੁ ਸਤਿ ਬਾਣੀ’’ ਅਤੇ ‘‘ਸੁਣਹੁ ਸਤਿ ਬਾਣੀ’’। ਸਤਿਗੁਰ ਦੀ ਰੀਸ ਕਰਕੇ ਕੱਚੀ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਕੱਚੀ ਬਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦੀ ਸਿਖਰਤਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਿਥੀ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮਿਹਰਬਾਨ; ਗੁਰੂ ਦੀ ਰੀਸ ਕਰਨ ’ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਸੀ। ਮਿਹਰਬਾਨ; ਸਾਰੀ ਕਵਿਤਾ ਲਿਖ ਕੇ ਅਖੀਰਲੀ ਪੰਕਤੀ ਵਿੱਚ ‘ਨਾਨਕ’ ਲਿਖ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਮਿਹਰਬਾਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਬਾਣੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਵੀ ਉਚਾਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਮੈਂ ਵੀ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ’ ਸਿਧ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਬੰਸਾਵਲੀ ਨਾਮਾ ਦਾ ਕਰਤਾ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿੱਬਰ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦਾ ਹੈ :

ਮਿਹਰਬਾਨ ਪੁਤ ਪ੍ਰਿਥੀਏ ਦਾ ਕਵੀਸ਼ਰੀ ਕਰੇ ।

ਪਾਰਸੀ, ਹਿੰਦਵੀ ਨਾਲੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਪੜੇ ।

ਤਿਨ ਭੀ ਬਾਣੀ ਬਹੁਤ ਬਣਾਈ ।

ਭੋਗ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦਾ ਹੀ ਪਾਈ ।

ਮੀਣਿਆ ਭੀ ਪੁਸਤਕ ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥ ਬਣਾਇਆ ।

ਚਹੁੰ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ, ਬਾਣੀ ਲਿਖਿ, ਵਿਚਿ ਪਾਇਆ । (ਭਾਈ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿੱਬਰ, ਬੰਸਾਵਲੀ ਨਾਮਾ)

ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਮਿਹਰਬਾਨ; ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਪੂਰੀ ਪੂਰੀ ਨਕਲ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵਰਗਾ ਬਿਲਕੁਲ ਪਹਿਰਾਵਾ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਖੜਾਵਾਂ ਵੀ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਸੋਝੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਗਲ਼ ਵਿੱਚ, ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਲੰਬੀ ਮਾਲਾ ਰੱਖਦਾ ਸੀ। ਨਾਲ 15-20 ਚੇਲੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਚੇਲਿਆਂ ਕੋਲ ਢੋਲਕੀਆਂ, ਚਿਮਟੇ, ਛੈਣੇ, ਖੜਤਾਲਾਂ ਸਨ। ਇਹ ਰਲ਼ ਕੇ ਮਿਹਰਬਾਨ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ, ਸੋ ਕਾਲਡ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੇ ਚੇਲੇ ਬਹੁਤ ਐਕਟਿੰਗ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਚਮਟੇ ਉਲਾਰ ਉਲਾਰ ਕੇ ਵਜਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥ ਵੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਜ ਭਨਿਆਰੇ ਵਾਲੇ ਨੇ ‘ਭਵ ਸਾਗਰ’ ਗ੍ਰੰਥ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਨੇ ‘ਸਾਰ ਬਚਨ’ ਗ੍ਰੰਥ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਕਲੀ ਨਿਰੰਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ‘ਅਵਤਾਰ ਬਾਣੀ’ ਗ੍ਰੰਥ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੇਰਾ ਬੱਲਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬਾਣੀ’ ਗ੍ਰੰਥ ਬਣਾਇਆ ਹੈ; ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੀਣਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਹ ਸਭ ਦੇਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਬੰਸਾਵਲੀ ਨਾਮਾ ਦਾ ਕਰਤਾ ‘ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿੱਬਰ’ ਕਰਦਾ ਹੈ :

ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਗੁਰੂ ਕੀ ਬਾਣੀ ਜੁਦਾ ਕਰੀਏ ।

ਮੀਣੇ ਪਾਂਦੇ ਨੇ ਰਲਾ, ਸੋ ਵਿਚ ਰਲਾ ਨਾ ਧਰੀਏ । (ਬੰਸਾਵਲੀ ਨਾਮਾ, ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿੱਬਰ)

ਰੱਬੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮੀਣੇ ਮਸੰਦ ਰਲ਼ਾ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸੱਚ ਕੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਸੰਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਕੌਮ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਡਮੁੱਲਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਆਪਣਾ ਗ੍ਰੰਥ ਮਿਲ ਸਕੇ। ਸੰਨ 1601 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਰਾਮਸਰ ਸਰੋਵਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਰਾਮਸਰ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਅਤੇ ਨਵੇਕਲਾ ਇਕ ਕਮਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਾਵਨ ਅਸਥਾਨ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਰਤੀਬ ਦਿੱਤੀ। ਪਹਿਲੇ 13 ਪੰਨਿਆਂ ’ਤੇ ਨਿਤਨੇਮ ਦੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤੀਆਂ। ਫਿਰ 30 ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਤਰਤੀਬ ਵਾਰ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਕੀਤੀ। ਹਰੇਕ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਫਿਰ ਤੀਸਰੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ, ਕੇਵਲ ਸਲੋਕ ਹਨ, ਜੋ ਵਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤੇ। ਤੀਸਰੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੌਥੇ, ਫਿਰ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ, ਫਿਰ ਇਸੇ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਅਸਟਪਦੀਆਂ, ਫਿਰ ਛੰਤ ਫਿਰ ਲੰਬੀਰੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ, ਫਿਰ ਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਾਗ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਕੀਤੀ। ਹਾਲੇ ਨਾਂਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਸੋ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸੀ ਨਾਲ 30 ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਉਸੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨੰਬਰ ਮੁਤਾਬਕ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ। ਕੋਈ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਾਧ ਘਾਟ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਵਾਰਾਂ ’ਚੋਂ ਜੋ ਸਲੋਕ ਬਚ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਵਾਰਾਂ ਤੇ ਵਧੀਕ’ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ; ਪੰਜਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਸਲੋਕ ਤਰਤੀਬ ਪਧ ਕੀਤਾ। ਵਾਰਾਂ ਤੇ ਵਧੀਕ ਸਲੋਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭੱਟਾਂ ਦੇ ਸਵਈਏ ਦਰਜ ਕੀਤੇ। ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਮੁੰਦਾਵਣੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸ਼ੁਕਰਾਨੇ ਵਜੋਂ ਸਲੋਕ ਮਹਲਾ ਪੰਜਵਾਂ ‘‘ਤੇਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਤੋ ਨਾਹੀ; ਮੈਨੋ ਜੋਗੁ ਕੀਤੋਈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੪੨੯) ਜਦੋਂ ‘ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ’ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਕੁਝ ਸੋ ਕਾਲਡ ਭਗਤ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਦਰਜ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਆਏ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਅਖੌਤੀ ਭਗਤ; ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ ਸੀ। ਖੈਰ 31 ਜੁਲਾਈ 1604 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਰਾਹੀਂ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਹੋ ਗਈ ਤੇ ਨਿਯਮਬਧ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਐਸਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਕਾਰਨ ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੱਸਦੇ ਹਨ :

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਕੇਰ ਸਰੀਰ ਜੁਊ, ਸਭਿ ਥਾਨ ਸਮੈ, ਸਭਿ ਨਾ ਦਰਸੈ ਹੈਂ।

ਗ੍ਰੰਥ ਰਿਦਾ ਗੁਰ ਕੋ ਇਹ ਜਾਨਹੁ, ਉੱਤਮ ਹੈ ਸਭਿ ਕਾਲ ਰਹੈ ਹੈ ।

ਮੇਰੇ ਸਰੂਪ ਤੇ ਯਾਂ ਤੇ ਹੈ ਦੀਰਘ, ਸਾਹਿਬ ਜਾਨਿ ਅਦਾਇਬ ਕੈ ਹੈ । (ਰਾਸਿ ੩ ਅੰਸੂ ੫੦/ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ)

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਸਿਰਫ ਕਲਮ ਬੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੇਰਾ ਸਰੀਰ ਇੱਕ ਸਮੇਂ, ਇੱਕ ਥਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਲੇਵਾ ਸਿੱਖ; ਹਰ ਥਾਂ, ਹਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਸਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜੇ 100 ਸ਼ਹਰ ਵਿੱਚ ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਲੇਵਾ ਸੰਗਤਾਂ ਵੱਸਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਸਰੀਰ ਕਰਕੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਸਮੇਂ, ਇੱਕ ਥਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ਹੋਵਾਂਗੇ।  99 ਸ਼ਹਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਰਹਿ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਤਨ ਵਿਆਪਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਬਚਨ ਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਫਿਰ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ਪਾਵਨ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ‘‘ਪੋਥੀ ਪਰਮੇਸਰ ਕਾ ਥਾਨੁ॥’’ ਜੀ ਦੀ ਜੋ ਬਾਣੀ ਹੈ, ਇਹ ਗੁਰਬਾਣੀ; ਗੁਰੂ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਆਤਮਾ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਦਾ ਦਿਲ ਦਿਮਾਗ ਹੈ, ਰੱਬ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਰਬ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਉੱਤਮ ਮਹਾਨ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ਹਰ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਅਟੱਲ ਰਹੇਗਾ। ਤਨ ਅੱਜ ਹੈ, ਕੱਲ੍ਹ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗਾ। ਫਿਰ ਵਾਰ ਵਾਰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਇਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਟੱਲ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ, ਅੱਗੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲੋਂ ਇਹ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਪੋਥੀ ਪਰਮੇਸਰ ਕਾ ਥਾਨ ਦੀਰਘ ਭਾਵ ਮਹਾਨ ਹੈ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਸਿਰਫ ਇਸ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਹਿਬ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਦਾ ਮਨ, ਤਨ ਕਰਕੇ ਅਦਬ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਭ ਪ੍ਰਬੰਧ ਮੁਕੰਮਲ ਕੀਤੇ ਸਨ।  16 ਅਗਸਤ 1604 ਈਸਵੀ ਭਾਦੋਂ ਸੁਦੀ ੧, ਸੰਮਤ ੧੬੬੧ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ‘‘ਪੋਥੀ ਪਰਮੇਸਰ ਕਾ ਥਾਨੁ॥’’ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਦਾ ਵਾਕਿਆ; ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਰਨਣ ਕਰਦੇ ਹਨ :

ਹਰਿ ਮੰਦਰ ਮੈ ਜਾਇ ਪਹੁੰਚੈ । ਰਾਗੀ ਰਾਗ ਕਹਤ ਸੁਰ ਉਚੈ ।

ਮੰਜੀ ਸਹਿਤ ਗ੍ਰੰਥ ਤਬ ਥਾਪਿ । ਨਿਕਟਿ ਗੁਰੂ ਤਬ ਬੈਠੇ ਆਪਿ ।

ਵਾਰ ਭੋਗ ਕਉ ਸੁਣ ਮਨ ਲਾਈ । ਸ੍ਰੀ ਅਰਜਨ ਤਬ ਗਿਰਾ ਅਲਾਈ । (ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ)

ਜਦੋਂ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਪਾਲਕੀ ਵਿੱਚ ਸਜਾ ਕੇ ਲਿਆਂਗੇ ਗਏ ਤਾਂ ਅੱਗੇ ਰਾਏ ਬਲਵੰਡ ਜੀ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਜੀ ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਲੈ ਕੇ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਭਾਈ ਪਿਰਾਣਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ, ਭਾਈ ਬਹਿਲੋ ਜੀ, ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ, ਭਾਈ ਸਾਲੋ ਜੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਰਸਿੱਖ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋਏ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਅੱਗੋਂ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਅਦਬ ਕਰਨ ਲਈ ਉੱਠ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ’ਤੇ ਬੜੇ ਅਦਬ ਨਾਲ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕੋਲ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ, ਜੋ ਬਚਨ ਕਹੇ ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ :

ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ ਖੋਲਹੁ ਗ੍ਰੰਥ । ਲੇਹੁਅਵਾਜ਼ ਸੁਣਹਿ ਸਭ ਪੰਥ ।੩੨।

ਅਦਬ ਸੰਗਿ ਤਬ ਗ੍ਰਿੰਥ ਕੋ ਖੋਲਾ । ਲੇ ਆਵਾਜ਼ ਬੁੱਢਾ ਮੁਖ ਬੋਲਾ ।੩੩।

(ਰਾਸਿ ੩, ਅੰਸੂ ੫੦/ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ)                                            

ਸੰਤਾ ਕੇ ਕਾਰਜਿ, ਆਪਿ ਖਲੋਇਆ; ਹਰਿ ਕੰਮੁ ਕਰਾਵਣਿ ਆਇਆ ਰਾਮ ॥        

ਧਰਤਿ ਸੁਹਾਵੀ, ਤਾਲੁ ਸੁਹਾਵਾ; ਵਿਚਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਜਲੁ ਛਾਇਆ ਰਾਮ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੮੩)

ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ’ਤੇ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਲਿਆ ਤਾਂ ਸੂਹੀ ਰਾਗ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁਕਮਨਾਮਾ ਆਇਆ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਹੈਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਬਣਨ ਦਾ ਮਾਣ ਮਿਲਿਆ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ; ਇਸ ਦੇ ਯੋਗ ਸਨ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਹਾਨ ਸੇਵਾ ਬਖ਼ਸ਼ੀ। ਸਾਡੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਿੰਘਾਂ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ; ਇਸ ਪਦਵੀ ਲਈ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰਾ ਹਨ। ਇੱਕ ਥਾਂ ਦਾਸਰਾ ਕਥਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸੱਜਣ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਆਏ। ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਸਵਾਲ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੈ। ਇੱਕ ਗ੍ਰੰਥੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਜਵਾਬ ਸਿੱਧਾ ਜਿਹਾ ਹੈ। ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਵਰਗਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸੱਜਣਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਵਰਗਾ ਹੋਵੇ। ਜਿਸ ਦਿਨ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸੱਜਣਾਂ ਦਾ ਇਖਲਾਕ; ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਸੱਚ ਜਾਣਿਓ ਕਿ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਿੰਘ ਵੀ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਵਰਗੇ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਮੇਰੀ ਇਹ ਪੱਕੀ ਗਰੰਟੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਹਾਲਾਤ ਜੋ ਹਨ, ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ‘‘ਪੋਥੀ ਪਰਮੇਸਰ ਕਾ ਥਾਨੁ॥’’ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼; ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਦੀ ਧੁੰਮ ਪੈ ਗਈ। ਫਿਰ ਪੋਥੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਉਤਾਰੇ ਭਾਈ ਬੰਨੋ ਜੀ ਵਰਗੇ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਕਰਕੇ ਥਾਂ ਥਾਂ ’ਤੇ ਭੇਜੇ। ਜਿਵੇਂ ਉੱਲੂ ਨੂੰ ਦਿਨ ਦਾ ਚਾਨਣਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਲੂ ਵਰਗੇ ਮੁਤਸਵੀਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਚਾਨਣਾ; ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ’ਚ ਸੁਹਾਵਣਾ ਨਾ ਲੱਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਤਸਵੀਆਂ ਨੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤੀਆਂ ਘੜਨੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਤਸਬੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਹੇਸ਼ ਦਾਸ ਬੀਰਵਲ, ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ, ਮੁਤੱਸਵੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਪੁਜਾਰੀ, ਸਖੀ ਸਰਵਰੀਏ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ, ਖੁਵਾਜਾ ਮੁਹੰਮਦ ਬਾਕੀ ਬਿੱਲਾਂ, ਸ਼ੇਖ ਫ਼ਰੀਦ ਬੁਖਾਰੀ ਮੁਰਤਜਾ ਖਾਂ, ਅਹਿਲਕਾਰ ਅਹਿਮਦ ਸਰਹੱਦੀ, ਚੰਦੂ ਲਾਲ, ਭਾਰਤ ਦਾ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਜਹਾਂਗੀਰ ਸੀ।  25 ਮਈ 1606 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਲਹੌਰ ਬੁਲਾਇਆ ਤੇ ਯਾਸਾ ਸਿਆਸਤ ਕਾਨੂੰਨ ਅਧੀਨ ਅੱਤ ਦੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਕੇ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੋੜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ, ਭਾਈ ਦੁਨੀ ਚੰਦ ਜੀ, ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ, ਭਾਈ ਬਹਿਲੋ ਜੀ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ 6ਵੇਂ ਵਾਰਸ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੋਣਗੇ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਵੀ ਪਹਿਨਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰਿਆਈ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ :

ਪੰਜਿ ਪਿਆਲੇ ਪੰਜ ਪੀਰ; ਛਠਮੁ ਪੀਰੁ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ।

ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ; ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ।

ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆ; ਰੂਪੁ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ।

ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ; ਵਡ ਜੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ।

ਪੁਛਨਿ ਸਿਖ ਅਰਦਾਸਿ ਕਰਿ; ਛਿਅ ਮਹਲਾਂ ਤਕਿ ਦਰਸੁ ਨਿਹਾਰੀ।

ਅਗਮ ਅਗੋਚਰ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਬੋਲੇ ਮੁਖ ਤੇ ਸੁਣਹੁ ਸੰਸਾਰੀ।

ਕਲਿਜੁਗਿ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ; ਨਿਹਚਲ ਨੀਵ ਉਸਾਰਿ ਖਲਾਰੀ।

ਜੁਗਿ ਜੁਗਿ ਸਤਿਗੁਰ ਧਰੇ ਅਵਤਾਰੀ ॥੪੮॥ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੪੮)

ਹੁਣ ਵੈਰੀਆਂ ਦੀ ਜਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ ਸੂਰਮੇ ਯੋਧੇ ਅਤੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਉਹੀ ਹੈ ਸਿਰਫ ਸਰੀਰ ਬਦਲਿਆ ਹੈ। ‘‘ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ; ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ।’’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਕੋਈ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ, ਸਿਰਫ਼ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾਅ ਤੇਜ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ :

ਜਉ ਤਉ ਪ੍ਰੇਮ ਖੇਲਣ ਕਾ ਚਾਉ ॥ ਸਿਰੁ ਧਰਿ ਤਲੀ; ਗਲੀ ਮੇਰੀ ਆਉ ॥ 

ਇਤੁ ਮਾਰਗਿ; ਪੈਰੁ ਧਰੀਜੈ ॥ ਸਿਰੁ ਦੀਜੈ; ਕਾਣਿ ਨ ਕੀਜੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੧੦)

ਇਸ ਸਲੋਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਹੀ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ, ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ, ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ, ਭਾਈ ਬਹਿਲੋ ਜੀ ਆਦਿਕ ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਸ਼ਵਰੇ ਨਾਲ ਮੀਰੀ ਪੀਰੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਬਖਸ਼ੀਆਂ। ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਢਾਡੀ ਭਾਈ ਨੱਥਾ ਮੱਲ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਅਬਦੁਲਾ ਜੀ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਨ :

ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਬੱਧੀਆਂ, ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ, ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ ।

ਇੱਕ ਅਜਮਤ ਦੀ, ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ, ਜੋ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰੀ ਦੀ । (ਢਾਡੀ ਅਬਦੁੱਲਾ ਸ਼ਾਹ ਤਥਾ ਨੱਥਾ ਮਲ ਜੀ)

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ

ਹੱਥਾਂ ਬਾਝ ਕਰਾਰਿਆਂ; ਵੈਰੀ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਮਿਤ । (ਕਹਾਵਤ)

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਵੀ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਮੂਰਖ ਗੰਢੁ ਪਵੈ ਮੁਹਿ ਮਾਰ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੩)

ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਬੜਾ ਸੁੰਦਰ ਕਿਹਾ ਹੈ।

ਵਹਿੰਦਾ ਵਗਦਾ ਪਾਣੀ ਤੱਕ ਕੇ, ਦਿਲ ਮੇਰਾ ਵਗ ਟੁਰਿਆ ।

ਡਾਢਾ ਨਿਰਮਲ ਸਵਛ ਤੇ ਸੁੰਦਰ, ਦਿਲ ਮੇਰਾ ਉਸ ਅੰਦਰ ਖੁਰਿਆ ।

ਐ ਪਰ ਡਾਢੀ ਚੀਸ ਸੀ ਉੱਠੀ, ਜਾ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਵੁੜਿਆ ।

ਠੇਢੇ ਠੁੱਢੇ ਖਾ ਕੇ ਆਖਰ, ਪਿੱਛੇ ਘਰ ਨੂੰ ਮੁੜਿਆ ।

ਪਿੱਛੇ ਮੁੜਦੇ ਪਾਣੀ ਤੱਕ ਕੇ, ਮਾਰੀ ਇੱਕ ਕਿਲਕਾਰੀ ।

ਠੋਕਰਾਂ ਬਾਝ ਨਾ ਮੰਜਲ ਮਿਲਦੀ, ਦੁੱਖਾਂ ਬਾਝ ਨ ਯਾਰੀ । (ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ)

ਦਰਿਆ ਦਾ ਪਾਣੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਵਗਦਾ ਹੈ। ਅੱਗੇ ਅੱਗੇ ਲੰਘਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੇਖ ਕੇ ਦਿਲ ਵੀ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦਰਿਆ ਦਾ ਵਗਦਾ ਪਾਣੀ ਸਾਫ ਸੁਥਰਾ, ਨਿਰਮਲ ਅਤੇ ਸ਼ੀਤਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਘਰ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਮੋੜ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕੋਈ ਪੱਥਰ ਚਟਾਨ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਦੋਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਵਗਦਾ ਪਾਣੀ ਪੱਥਰਾਂ, ਚਟਾਨ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪੱਥਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਹਲਚਲ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਚੱਟਾਨ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਮੁੜਦਾ ਵੀ ਹੈ, ਪਰ ਜੋ ਤੇਜ਼ ਪਾਣੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਧੱਕਾ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਹੋਰ ਵੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦੀ ਹੈ। ਪਿੱਛੇ ਮੁੜਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਮਾਨੋ ਤੇਜ ਵਹਾ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਲਲਕਾਰਾਂ ਮਾਰਦਾ ਹੈ। ਮਾਨੋ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਠੋਕਰਾਂ ਅਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਮੰਜ਼ਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਸੋ ਸਿਰਫ਼ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾ ਤੇਜ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਉਹੀ ਹੈ, ਬਦਲਿਆ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ ਹਨ। ਅੱਗੋਂ ਹੋਰ ਇਤਿਹਾਸ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਵਣ ਕਰਾਂਗੇ। ਹੁਣ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਿਆਈ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ ਹਨ।

ਸੋ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਅਸੀਂ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ‘‘ਇਹ ਲੋਕ ਸੁਖੀਏ ਪਰਲੋਕ ਸੁਹੇਲੇ ॥  ਨਾਨਕ  ! ਹਰਿ ਪ੍ਰਭਿ ਆਪਹਿ ਮੇਲੇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੨੯੨) ਦੀਆਂ ਬਰਕਤਾਂ, ਦਾਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਏ।  ਭੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖਿਮਾ।

 ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ (ਭਾਗ ਤੀਜਾ)

ਗਿਆਨੀ ਰਣਜੋਧ ਸਿੰਘ ਜੀ

ਦੀਪਕ ਤੇ ਦੀਪਕੁ ਪਰਗਾਸਿਆ; ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਜੋਤਿ ਦਿਖਾਈ ॥     

ਸਚੈ ਤਖਤਿ ਸਚ ਮਹਲੀ ਬੈਠੇ; ਨਿਰਭਉ ਤਾੜੀ ਲਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੦੭)

ਇੱਕ ਜਾਗਦਾ ਦੀਵਾ; ਦੂਸਰੇ ਬੁਝੇ ਹੋਏ ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਜਗਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਬੁਝਿਆ ਦੀਵਾ ਸੀ, ਚਾਨਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦਾ। ਹੁਣ ਉਹ ਬੁਝਿਆ ਦੀਵਾ ਜਗ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਜਗ ਕੇ ਚਾਨਣਾ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜਾਗਦਾ ਹੋਇਆ ਦੀਪਕ ਹੈ, ਜੋ ਗਿਆਨ ਦਾ ਚਾਨਣ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ ‘‘ਗੁਰੁ ਦਾਤਾ, ਗੁਰੁ ਹਿਵੈ ਘਰੁ; ਗੁਰੁ ਦੀਪਕੁ ਤਿਹ ਲੋਇ ॥ ਅਮਰ ਪਦਾਰਥੁ ਨਾਨਕਾ ! ਮਨਿ ਮਾਨਿਐ, ਸੁਖੁ ਹੋਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੭) ਭਾਵ  ਗੁਰੂ, ਨਾਮ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਦਾਤਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ, ਸਹਜ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਡੋਲਤਾ ਦਾ ਘਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ, ਗਿਆਨ ਦਾ ਚਾਨਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੀਪਕ ਵੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਮੁਕੰਮਲ ਜਗਦੇ ਦੀਵੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ। ਉਦੈ ਹੋਇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਹਨ। ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ 1532 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਆਏ ਸਨ। ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਦੇਵੀਆਂ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ, ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬੁਝੇ ਹੋਏ ਦੀਵੇ ਵਾਂਗ ਸਨ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ; ਮਨ ਤਨ ਕਰਕੇ ਪੂਰੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਆਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 7 ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਬੁਝੇ ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜੋ ਹਿੰਮਤ ਦਾ, ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰ ਦਾ, ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਉਣ ਦਾ, ਸੱਚ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਚਾਨਣ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਅੰਦਰ ਸੀ, ਉਹੀ ਹਿੰਮਤ, ਨਿਰਭਉ, ਨਿਰਵੈਰ, ਕ੍ਰਾਂਤੀ, ਸੱਚ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਚਾਨਣ; ਅੱਗੋਂ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਅੰਦਰ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਅੱਗੋਂ ਸਾਰੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅੰਦਰ ਵੀ ਇਹੀ ਰੱਬੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਚਾਨਣ ਰਿਹਾ। ਗਿਆਨ ਦਾ ਚਾਨਣ ਰਤੀ ਭਰ ਵੀ ਮੱਧਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਿਆ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕੋਈ ਗਿਰਾਵਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ ਸਗੋਂ ਅੱਗੋਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਚੜਦੀ ਕਲਾ ਹੁੰਦੀ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਪ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਮੁਕੰਮਲ ਸਨ। ਧੁਰੋਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੋਂ ਵਰਸਾਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਅਹਿਮ ਨੁਕਤਾ ਸਾਂਝਾ ਕਰਕੇ ਅੱਗੇ ਚਲਾਂਗਾ। ਉਹ ਨੁਕਤਾ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਡੇਰਿਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਬਦਤਰ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਡੇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਫੈਲੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਗੱਦੀ ਵਾਸਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਡੇਰੇ ਵਿਵਚਾਰ ਦੇ ਅੱਡੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਮਜਬੂਤ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਈ ਸਾਧ ਜੇਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਕਈਆਂ ’ਤੇ ਕੇਸ ਚੱਲਦੇ ਹਨ। ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਦੀ ਸੰਪਰਦਾ ਦੇ ਡੇਰੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਹੁਤ ਬਦਤਰ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਸੋ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਸਾਧ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਵਾਦ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਇੱਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਤੋਂ ਵੀ ਗਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜੈਸਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਕਾਲੁ ਨਾਹੀ ਜੋਗੁ ਨਾਹੀ; ਨਾਹੀ ਸਤ ਕਾ ਢਬੁ ॥  ਥਾਨਸਟ ਜਗ ਭਰਿਸਟ ਹੋਏ; ਡੂਬਤਾ ਇਵ ਜਗੁ ॥੧॥  ਕਲ ਮਹਿ; ਰਾਮ ਨਾਮੁ ਸਾਰੁ ॥  ਅਖੀ ਤ ਮੀਟਹਿ ਨਾਕ ਪਕੜਹਿ; ਠਗਣ ਕਉ ਸੰਸਾਰੁ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥  ਆਂਟ ਸੇਤੀ ਨਾਕੁ ਪਕੜਹਿ; ਸੂਝਤੇ ਤਿਨਿ ਲੋਅ ॥  ਮਗਰ ਪਾਛੈ ਕਛੁ ਨ ਸੂਝੈ; ਏਹੁ ਪਦਮੁ ਅਲੋਅ ॥੨॥  ਖਤ੍ਰੀਆ ਤ ਧਰਮੁ ਛੋਡਿਆ; ਮਲੇਛ ਭਾਖਿਆ ਗਹੀ ॥  ਸ੍ਰਿਸਟਿ ਸਭ ਇਕ ਵਰਨ ਹੋਈ; ਧਰਮ ਕੀ ਗਤਿ ਰਹੀ ॥੩॥  ਅਸਟ ਸਾਜ ਸਾਜਿ ਪੁਰਾਣ ਸੋਧਹਿ; ਕਰਹਿ ਬੇਦ ਅਭਿਆਸੁ ॥  ਬਿਨੁ ਨਾਮ ਹਰਿ ਕੇ ਮੁਕਤਿ ਨਾਹੀ; ਕਹੈ ਨਾਨਕੁ ਦਾਸੁ ॥੪॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੬੬੩)

‘ਥਾਨਸਟ’ ਦਾ ਅਰਥ ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ ਨੇ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਥਾਨਸਟ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨ ਵਿਵਾਦਾਂ ਅਤੇ ਵਿਭਚਾਰ ਕਾਰਨ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਇਹ ਡੇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਵਾਸਤੇ ਬਹੁਤ ਪਾਖੰਡ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਡੇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਗਿਰਾਵਟ ਹੈ। ਚੇਲਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨੰਗੇ ਕਰਕੇ ਕੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਡੇਰੇ ਭਰਿਸ਼ਟ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਪਾਖੰਡ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਖੰਡ ਪਾਠਾਂ ਦੀਆਂ ਲੜੀਆਂ, ਸੰਪਟ ਪਾਠਾਂ ਦਾ ਪਾਖੰਡ, ਕਰੋੜਾਂ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਜਪਣ ਦੇ ਪਾਖੰਡ, ਸੀਨਾ ਬ ਸੀਨਾ ਦਾ ਪਾਖੰਡ; ਤੁਸੀਂ ਸਾਧਾਂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਅਤੇ ਡੇਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਆਮ ਸੰਗਤਾਂ ਤੋਂ ਸੁਣੋਗੇ ਕਿ ਪਹਿਲਾ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਬਹੁਤ ਬੰਦਗੀ ਵਾਲੇ, ਬਹੁਤ ਕਰਨੀ ਵਾਲੇ, ਉੱਚੇ ਜੀਵਨ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਅੱਜ ਤੁਹਾਡੇ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਕਿਉਂ ਆਈ ਹੈ ? ਜੇ ਅੱਜ ਦੇ ਸਾਧਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਹੈ। ਫਿਰ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਚੋਣ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਪਾਰਖੂ ਨਜ਼ਰ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਗਿਰਾਵਟ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਪਾਰਖੂ ਨਜ਼ਰ ਵਾਲੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਹਾਲਾਤ ਅੱਜ ਵਾਲੇ ਨਾ ਹੁੰਦੇ। ਅਗਰ ਪਹਿਲੇ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ ਮੁਕੰਮਲ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਅੱਜ ਦੇ ਡੇਰੇਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪੱਧਰ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਨਾ ਹੁੰਦੀ।

ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ, ਪਾਰਖੂ ਨਜ਼ਰ ਵਾਲੇ, ਇਮਾਨਦਾਰ, ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਮੁਕੰਮਲ ਸਨ, ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਗੋਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੱਤੀ ਭਰ ਵੀ ਗਿਰਾਵਟ ਨਹੀਂ ਆਈ ਸਗੋਂ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਆਉਂਦੀ ਗਈ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਿਆਈ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਜੋ ਰਹਿੰਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ਤੱਕ ਅਟੱਲ ਹੈ। ਫਿਰ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ; ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਵਰੋਸਾਏ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਲਾਸਾਨੀ ਅਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪੂਰਨ ਪੁਰਖ ਵੱਲੋਂ ਵਰੋਸਾਏ ਸਨ। ਕੀ ਕੋਈ ਕਹਿ ਸਕਿਆ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਬਹੁਤ ਕਰਨੀ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਆਈ। ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ। ਤੱਥ ਫੈਕਟ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹਨ। ਜਗਦਾ ਦੀਵਾ ਹੀ ਬੁਝੇ ਹੋਏ ਦੀਵੇ ਨੂੰ ਜਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਬੁਝੇ ਦੀਵੇ ਬਹੁਤ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਪ ਬੁਝੇ ਹੋਏ ਦੀਵੇ ਹਨ। ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੁਝੇ ਦੀਵੇ ਨਹੀਂ ਜਗਾ ਸਕਦੇ। ਅੱਜ ਸਿਰਫ ਜਗਤ ਜੋਤਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੀ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪੂਰਨ ਕੀਤਾ, ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਜਿਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਰਿਆਈ ਦੇ ਵਾਰਸ ਬਣਾਇਆ, ‘‘ਗੁਰਿ ਚੇਲੇ ਰਹਰਾਸਿ ਕੀਈ; ਨਾਨਕਿ (ਨੇ) ਸਲਾਮਤਿ ਥੀਵਦੈ ॥ ਸਹਿ (ਨੇ) ਟਿਕਾ ਦਿਤੋਸੁ, ਜੀਵਦੈ ॥ (ਸਤਾ ਬਲਵੰਡ/੯੬੬) ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਚੇਲੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਵਾਸਤੇ ਆਪ ਰਹਰਾਸਿ (ਅਰਦਾਸ) ਕੀਤੀ। ਗੁਰਿਆਈ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਦੀ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਲਾਮਤੀ ’ਚ ਭਾਵ ਜੀਵਦਿਆਂ ਆਪ ਨਿਭਾਈ। ਮਾਲਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਥਾਂ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ :

ਮਾਰਿਆ ਸਿਕਾ ਜਗਤ੍ਰਿ ਵਿਚਿ; ਨਾਨਕ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਚਲਾਇਆ ।

ਥਾਪਿਆ ਲਹਿਣਾ ਜੀਵਦੇ; ਗੁਰਿਆਈ ਸਿਰਿ ਛਤ੍ਰ ਫਿਰਾਇਆ ।

ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਮਿਲਾਇ ਕੈ; ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਰੂਪ ਵਟਾਇਆ ।

ਲਖਿ ਨ ਕੋਈ ਸਕਈ; ਆਚਰਜੇ ਆਚਰਜ ਦਿਖਾਇਆ ।

ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ; ਸਰੂਪ ਬਣਾਇਆ । (੧/੪੫)

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਜਾਮਾ ਬਦਲਿਆ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦਾ ਰੂਪ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਹੈ। ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਦਾ ਕਰਤਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :

ਬਾਬਾ ਮੜੀ ਨਾ ਗੋਰ; ਗੁਰ ਅੰਗਦ ਕੇ ਹੀਏ ਮਾਹਿ ।

ਯਹ ਮਹਿ ਪੁਨ ਸਤਸੰਗਤ ਕੀ ਠੌਰ; ਨਿਸ ਦਿਨ ਬਸਵੋ ਮੈ ਕਰਉ । (ਜਨਮ ਸਾਖੀ)

ਹੁਣ ਧੁਰੋਂ ਵਰਸਾਏ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ; ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕੋਲ ਆ ਗਈ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਨਿਰਭਉ, ਨਿਰਵੈਰ, ਸੱਚ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਵਾਸਤੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਮੱਲ ਅਖਾੜਾ ਬਣਵਾਇਆ। ਜਿੱਥੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਸ਼ਸਤਰ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਹੋਲਾ ਮਹੱਲਾ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ, ਇਹ ਮੱਲ ਅਖਾੜੇ ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਸਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ 27 ਮਈ 1540 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਬਾਬਰ ਦਾ ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ ਹੁਮਾਯੂੰ; ਹਸਨ ਖਾਨ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਕੋਲੋਂ ਕਨੌਜ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚੋਂ ਹਾਰ ਖਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵੱਲ ਦੌੜ ਆਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਹੁਮਾਯੂੰ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਆਇਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮੱਲ ਅਖਾੜੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਸ਼ਤੀਆਂ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਹੁਮਾਯੂੰ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਹੀ ਨਾ ਗਿਆ। ਕ੍ਰੋਧ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਹਮਾਯੂੰ ਨੇ ਮਿਆਨ ਵਿੱਚੋਂ ਤਲਵਾਰ ਕੱਢ ਲਈ ਸੀ।  ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਲਲਕਾਰਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬੜੇ ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਹਿਜ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਹਮਾਯੂੰ ਇਹ ਤਲਵਾਰ ਕਨੌਜ ਦੇ ਮੈਦਾਨੇ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਸਾਹਮਣੇ ਚਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ। ਉੱਥੇ ਇਹ ਤਲਵਾਰ ਨਹੀਂ ਚੱਲੀ, ਹੁਣ ਇਹ ਤਲਵਾਰ ਫਕੀਰਾਂ ’ਤੇ ਕੱਢਦਿਆਂ ਤੈਨੂੰ ਲੱਜਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਹਮਾਯੂੰ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਨਿਵਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅਸੀਸ ਬਖ਼ਸ਼ੀ। ਇਸ ਅਸੀਸ ਦੀ ਬਰਕਤ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਇਰਾਨੀ ਫੌਜ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ 1555 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਮੁੜ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਰਾਜ ਤਖ਼ਤ ਸਾਂਭ ਲਿਆ ਸੀ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹੀ ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਠਾਕੁਰੀ ਅਤੇ ਲੰਡੇ ਲਿਪੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਪੀ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਤਰਤੀਬ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹਿਲਾਂ ਮਦਰਸਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਜੋ 15 ਭਗਤਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸੀ, ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਆਪ ਲਿਖਵਾਇਆ। ਅੱਜ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਮੁਕੰਮਲ ਲਿਪੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਇਕ ਮੁਕੰਮਲ ਲਿਪੀ ਹੈ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਉਦਮ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਜਿਹੜੀਆਂ ਕੌਮਾਂ ਆਪਣਾ ਪਹਿਰਾਵਾ, ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਗੁਆ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਕੌਮਾਂ ਪਤਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਪੈ ਕੇ ਤਬਾਹ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਹਰ ਸਿੱਖ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਜ਼ਰੂਰ ਸੰਭਾਲੇ। ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਸੰਭਾਲ਼ ਕਰੇ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਾਉਣ। ਅੱਜ ਸਾਡਾ ਪਹਿਰਾਵਾ ਨੰਗੇਜ ਵਾਲਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬੀਬੀਆਂ ਦੀਆਂ ਟੀ-ਸ਼ਰਟਾਂ ਉੱਚੀਆਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਪੈਂਟਾਂ ਹੇਠਾਂ ਖਿਸਕ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਲੰਗਰ ਦੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਫਾਸਟ ਫੂਡ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਤਾਕਤਵਰ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਸਾਡੇ ਪਰਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰਮੁਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਖਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਗੁਰਮੁਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰਿਆ ਕਰੀਏ। ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵਿੱਚ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਿਆ ਕਰੀਏ। ਯਾਦ ਰੱਖਿਓ ਜੇ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਜਾਓਗੇ ਤਾਂ ਕੱਖਾਂ ਵਾਂਗੂ ਰੁਲ ਜਾਵੋਗੇ। ਦੂਸਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣਾ ਵੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਕਰ ਸਕੀਏ। ਮਾਂ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਮਾਸੀਆਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਦੂਸਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਸਿੱਖੋਗੇ ਤਾਂ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥ ਸਮਝ ਸਕੋਗੇ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਾਓਗੇ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਤਵਾਰੀਖ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਵੀ ਲਿਖਵਾਈ। ਇਹ ਅਸਲ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਜੰਗਾਂ ਅਤੇ ਅਗੰਮੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭੀ ਨਹੀਂ ਗਈ। ਅੱਜ ਦੀਆਂ ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ਅਸਲ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਬਹੁਤ ਗਲਤ ਹਨ। ਅਸਲ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਕੋਲ ਸੀ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੱਤ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ 63 ਸਲੋਕ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ। ਇਹ 63 ਸਲੋਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੀ ਪੋਥੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਾਲੀ ਸੋਚ ਵਾਂਗ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਵੀ ਅਗਲੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦਾ ਵਾਰਸ ਪਰਖਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਆਖ਼ਿਰ ਸੰਨ 1544 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨਾਲ ਮੇਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਬੀਬੀ ਅਮਰੋ ਜੀ ਰਾਹੀਂ ਹੋਇਆ। ਬੀਬੀ ਅਮਰੋ ਜੀ ਬਾਬਾ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਭਤੀਜ ਨੂੰਹ ਸੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਬਾਬਾ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 60 ਸਾਲ ਦੀ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਵੀ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਵਾਂਗ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਸਨ। ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਅਤੇ ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨ ਨੂੰ ਹੀ ਧਰਮ ਸਮਝਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਆਏ ਤਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ। ਫਿਰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ 60 ਸਾਲ ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਭਟਕਦਿਆਂ ਐਵੇਂ ਵਿਅਰਥ ਗੁਜ਼ਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਬਾਬਾ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਬਾਸਰਕੇ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਡਾਕਟਰ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਲਗੀਰ; ਸਿੱਖ ਤਵਾਰੀਖ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੱਠ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕੋਲੋਂ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਿੱਖੀ। ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਪੂਰਨ ਹੋਏ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਦੇਖ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬਾਬਾ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦੀ ਸੂਝ, ਜਥੇਬੰਦਕ ਖੂਬੀਆਂ, ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ, ਨਿਮਰਤਾ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਆਦਿ ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਹੈ। ਸੰਨ 1551 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਪੁਰਖ ਅਗਲੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ ਹੋਣਗੇ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 1539 ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1552 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਾਲੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਾਖੂਬੀ ਨਾਲ ਨਿਭਾਈ।  12 ਸਾਲ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਗੁਰਿਆਈ ’ਤੇ ਰਹੇ। ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਸੰਗਤਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਇਕੱਠ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਜਾਣ ਕੇ ਸੰਨ 1552 ਈਸਵੀ 29 ਮਾਰਚ ਦਿਨ ਮੰਗਲਵਾਰ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਪੋਥੀ ਸੌਂਪੀ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ 15 ਭਗਤਾਂ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ 63 ਸਲੋਕ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਬਾਬਾ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੇ, ਫਿਰ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ, ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੇ ਬੇਲੋੜੇ ਵਿਰੋਧ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਵਾਰਸ ਥਾਪੇ ਗਏ। ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਇਆ। ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ। ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਾਸਤੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਭਰਾ ਬਾਬਾ ਖੇਮ ਰਾਏ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਭਾਈ ਸਾਵਣ ਮਲ ਜੀ ਨੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰੀਪੁਰ ਦੇ ਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸੈਨ ਜੀ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਲੱਕੜ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਬਉਲੀ ਬਣਾਈ, ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇਸ ਦੀਆਂ 84 ਪੌੜੀਆਂ ’ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸੰਗਤਾਂ ਅੱਜ ਭੀ ਜਪੁ ਜੀ ਪਾਠ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਸੰਗਤ ਪਾਛੇ ਪੰਗਤ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਪੱਕੀ ਕੀਤੀ, ਇਹ ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਤਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਜਾਤ ਅਭਿਮਾਨੀ ਬੰਦਾ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰ, ਗੁਰੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਤਾਂ ਕਰ ਲਵੇ, ਪਰ ਨੀਚਾਂ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਲੰਗਰ ਨਾ ਛਕੇ। ਜਾਤ ਪਾਤ, ਊਚ ਨੀਚ, ਛੂਤ ਛਾਤ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਉੱਠਣ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰੂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੇ ਭੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਲੰਗਰ ਛਕਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਜ ਇਹ ਮਰਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਜਦੋਂ ਵੀ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਵੱਡਾ ਸਮਾਗਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਰਾਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਾਸਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਲੱਗ ਕੁਰਸੀਆਂ ਮੇਜਾਂ ’ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਵੀਆਈਪੀ ਲੰਗਰ ਛਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਕਦੇ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਕੇ ਲੰਗਰ ਛਕਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਮੈਂ ਆਪ ਅੱਖੀਂ ਦੇਖਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਅਕਬਰ ਕੋਲੋਂ ਜਜੀਆ ਟੈਕਸ ਖਤਮ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ। ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਤੀ ਰਸਮ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਕੇ ਔਰਤ ’ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਸੀ। ਘੁੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਬੰਦ ਕਰਵਾਈ ਤਾਂ ਕਿ ਔਰਤ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਆਦਰ ਮਾਣ ਮਿਲ ਸਕੇ। ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਾਸਤੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ 22 ਮੰਜੀਆਂ ਭਾਵ 22 ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ।  52 ਪੀੜੇ ਭਾਵ 52 ਉਪਪ੍ਰਚਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਕਿ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੋ ਸਕੇ। ਮਥੋ ਮੁਰਾਰੀ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਮੰਜੀ ਸੌਂਪੀ ਸੀ। ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬੀਬੀ ਮੱਥੋ ਜੀ ਨੂੰ ਸੇਵਾ ਸੌਂਪ ਕੇ ਬੀਬੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਮਾਣ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਕ ਵਾਰ ਹਰੀਪੁਰ ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਰਾਜਾ ਹਰੀ ਸੈਨ ਦੀ ਰਾਣੀ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆਈ। ਉਸ ਨੇ ਘੁੰਡ ਕੱਢਿਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤੂੰ ਸਿਰਫ ਰਾਜੇ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਰਿਆਸਤ ਦੀ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰਨੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਰਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਆਪ ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਗਏ। ਉੱਥੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ। ਨਾਲ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਾਂਗ ਅਗਲੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ ਦੀ ਖੋਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਿੱਛੇ ਜਾਵਾਂਗਾ ਤਾਂ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਤੱਥ ਸਮਝ ਆ ਜਾਣ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 24 ਸਤੰਬਰ 1534 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਚੂਨਾ ਮੰਡੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਮਾਤਾ ਦਇਆ ਕੌਰ ਜੀ ਪਿਤਾ ਹਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ 7-8 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਜੀ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣਾ ਕਰ ਗਏ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਦੇ ਨਾਨਕੇ ਪਿੰਡ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਪਿੰਡ ਬਾਸਰਕੇ ਸੀ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਨੀ ਜੀ ਪਿੰਡ ਬਾਸਰਕੇ ਲੈ ਆਏ ਸਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਸੰਨ 1544 ਈਸਵੀ ਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਹਾਲੇ ਬਾਸਰਕੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇਣ ਵਾਸਤੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਆਏ ਸਨ।  1544 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਬਾਸਰਕੇ ਤੋਂ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਵੀ ਪਿੰਡ ਬਾਸਰਕੇ ਤੋਂ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਆ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ’ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸੰਨ 1544 ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰਨ 1574 ਈਸਵੀ ਤੱਕ 30 ਸਾਲ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨਿਕਟ ਰਹੇ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਗੁਹਜ ਭੇਦ ਜਾਣਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਵੀ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਾਂਗ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਬਹੁਤ ਸੂਝਵਾਨ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ, ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ, ਨਿਮਰਤਾ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲ, ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੁੱਤਰੀ ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਜੀ ਦਾ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨਾਲ 16 ਫਰਵਰੀ 1553 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਕ ਵਾਰ ਹਿੰਦੂ ਪਰੋਹਤ ਨੇ ਮਹੇਸ਼ ਦਾਸ ਬੀਰਬਲ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਅਕਬਰ ਕੋਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਾਰੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕੀਤੀ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਪੈਗਾਮ ਭੇਜਿਆ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੇ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸਚਾਈ ਦੱਸੀ। ਸਿੱਖ ਇਕ ਲਾਸਾਨੀ ਅਤੇ ਵੱਖਰੀ ਕੌਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ। ਜਦੋਂ ਅਕਬਰ ਨੂੰ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਅਕਬਰ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਇਆ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਕਬਰ ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਦੀ ਸੁਪਤਨੀ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੇਟੀ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਇੰਨੇ ਮਹਾਨ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਅਗਲੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਹੀ ਹੋਣਗੇ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸੱਚੇ ਮਾਰਗ ’ਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਨਾਲ ਚੱਲਣਗੇ ਅਤੇ ਲੁਕਾਈ ਨੂੰ ਵੀ ਸੱਚ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਰੱਖਣਗੇ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਦੇਖ ਕੇ ਹੀ ਭੱਟਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਬਾਰੇ ਕਥਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਘਨਹਰ ਬੂੰਦ ਬਸੁਅ ਰੋਮਾਵਲਿ; ਕੁਸਮ ਬਸੰਤ ਗਨੰਤ ਨ ਆਵੈ ॥  ਰਵਿ ਸਸਿ ਕਿਰਣਿ ਉਦਰੁ ਸਾਗਰ ਕੋ; ਗੰਗ ਤਰੰਗ ਅੰਤੁ ਕੋ ਪਾਵੈ ॥  ਰੁਦ੍ਰ ਧਿਆਨ ਗਿਆਨ ਸਤਿਗੁਰ ਕੇ; ਕਬਿ ਜਨ ਭਲੵ ਉਨਹ ਜੁੋ ਗਾਵੈ ॥  ਭਲੇ ਅਮਰਦਾਸ ਗੁਣ ਤੇਰੇ; ਤੇਰੀ ਉਪਮਾ ਤੋਹਿ ਬਨਿ ਆਵੈ ॥੧॥੨੨॥’’ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਤੀਜੇ ਕੇ/ਭਟ ਭਲੵ/੧੩੯੬)

ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਰੱਬੀ ਗੁਣ ਇੰਨੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਉਪਮਾ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਚੋਣ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਪੂਰੇ ਉਤਰੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਭਾਰੀ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਕਿਹਾ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ 15 ਭਗਤਾਂ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ, ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਰੱਬੀ ਬਾਣੀ ‘ਸਦੁ’ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਰੱਬੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਪੋਥੀ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਾਂਗ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਅਯੋਗ ਜਾਣ ਕੇ ਇੱਕ ਸਤੰਬਰ 1574 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਤੁਸੀਂ ਚੱਕ ਗੁਰੂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਮੋਹਨ ਅਤੇ ਮੋਹਰੀ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਇਕ ਸਤੰਬਰ 1574 ਈਸਵੀ ਨੂੰ 22 ਸਾਲ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾ ਕੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ। ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਇਸ ਦਾ ਕਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ :

ਗੁਰੁ ਅਮਰਹੁਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ; ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਰਸੁ ਭੋਈ । (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/੩੮/੨੦)

ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਵਰੋਸਾਏ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਹਰ ਵੇਲੇ ਨਾਮ ਬਾਣੀ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਰਸ, ਸਹਜ ਅਨੰਦ ਵਿੱਚ ਭੋਇ ਭਾਵ ਭਿਜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਕੋਲ 15 ਭਗਤਾਂ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਰੱਬੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਪੋਥੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਇਹ ਬਾਣੀ ਦੀ ਪੋਥੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਪਿਆਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਬਾਣੀ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਚੱਕ ਗੁਰੂ ਭਾਵ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਚੱਕ ਗੁਰੂ ਨਗਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਇੱਥੇ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਕਾਰ ਸੇਵਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਕਿ ਲੁਕਾਈ ਨੂੰ ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਭਟਕਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਤੂੰ ਅਤੇ ਪੁਜਾਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਲੁੱਟ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਲੋਕ ਜਾਤ ਪਾਤ, ਛੂਤ ਛਾਤ, ਊਚ ਨੀਚ ਦੇ ਵਿਤਕਰੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਸਕਣ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਵੀ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।  ਸੰਨ 1574 ਤੱਕ ਸੰਤੋਖਸਰ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਬਣ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ, ਦੂਸਰੇ ਮਹਾਦੇਵ ਅਤੇ ਤੀਸਰੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ ਭਾਵ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਰ ਨੂੰ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ। ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ। ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਵਸਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ 22 ਮੰਜੀਆਂ ਅਤੇ 52 ਪੀੜੀਆਂ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਵਾਸਤੇ ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਭੇਟਾ ਦਾ ਸਹੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ’ਚ ਮਸੰਦ ਪ੍ਰਥਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਮਸੰਦ ਸਿਰਫ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਦਸਵੰਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਲਈ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਇਹ ਮਸੰਦ ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਹੁਤ ਸੱਚੇ ਸੁੱਚੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਸੂਝ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ, ਇਖਲਾਕ ਵਿੱਚ ਪੱਕੇ ਇਮਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸਨ। ਮਸੰਦ ਜਮਾਤ ਕਾਇਮ ਹੋਣ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਕਾ ਚੱਕ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅੱਜ ਦੇ ਸਿਟੀ ਸਟੇਟ ਵਾਂਗ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦਾ ਹੈਡਕੁਆਰਟਰ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਭੱਟ ਕਵੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਰਾਏ ਬਲਵੰਡ ਜੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸੱਤਾ ਜੀ ਵੀ ਰਬਾਬੀ ਕੀਰਤਨੀ ਸੇਵਾ ਲਈ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ 30 ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਬੀ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ। ਸਿਰਫ ਉਚਾਰਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਬਲਕਿ 30 ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਵੀ ਕੀਤਾ। ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਚਾਰ ਪੜਾਅ (ਚਾਰ ਲਾਵਾਂ) ਰਾਹੀਂ ਦੱਸੇ। ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਦਾ ਵਿਧੀ ਵਿਧਾਨ ਬੰਨ ਦਿੱਤਾ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਮਾਨੋ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਕਰਾਮਾਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ, ਜੋ ਇਕ ਅਨਾਥ ਬੱਚਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ ਹੋਏ, ‘‘ਧੰਨੁ ਧੰਨੁ ਰਾਮਦਾਸ ਗੁਰੁ; ਜਿਨਿ ਸਿਰਿਆ ਤਿਨੈ ਸਵਾਰਿਆ ॥  ਪੂਰੀ ਹੋਈ ਕਰਾਮਾਤਿ; ਆਪਿ ਸਿਰਜਣਹਾਰੈ ਧਾਰਿਆ ॥  ਸਿਖੀ ਅਤੈ ਸੰਗਤੀ; ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ ਕਰਿ ਨਮਸਕਾਰਿਆ ॥  ਅਟਲੁ ਅਥਾਹੁ ਅਤੋਲੁ ਤੂ; ਤੇਰਾ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਰਾਵਾਰਿਆ ॥  ਜਿਨ੍ਹੀ ਤੂੰ ਸੇਵਿਆ ਭਾਉ ਕਰਿ; ਸੇ ਤੁਧੁ ਪਾਰਿ ਉਤਾਰਿਆ ॥  ਲਬੁ ਲੋਭੁ ਕਾਮੁ ਕ੍ਰੋਧੁ ਮੋਹੁ; ਮਾਰਿ ਕਢੇ ਤੁਧੁ ਸਪਰਵਾਰਿਆ ॥  ਧੰਨੁ ਸੁ ਤੇਰਾ ਥਾਨੁ ਹੈ; ਸਚੁ ਤੇਰਾ ਪੈਸਕਾਰਿਆ ॥  ਨਾਨਕੁ ਤੂ, ਲਹਣਾ ਤੂਹੈ; ਗੁਰੁ ਅਮਰੁ ਤੂ ਵੀਚਾਰਿਆ ॥  ਗੁਰੁ ਡਿਠਾ; ਤਾਂ ਮਨੁ ਸਾਧਾਰਿਆ ॥੭॥’’ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੮)

ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ 7 ਸਾਲ ਨਿਭਾਈ। ਆਪ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ਨਾਲ ਪਰਖ ਕੇ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ ਜਾਣ ਲਿਆ ਸੀ। ਦੋਨੋਂ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਦੇ ਅਯੋਗ ਜਾਣਿਆ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ’ਤੇ ਪੂਰੇ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂਰਨ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂਆਂ ਵਾਂਗ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਇਕ ਸਤੰਬਰ 1581 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੂੰ 15 ਭਗਤਾਂ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ, ਜੋ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਆਪ ਦੀ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਬਾਣੀ ‘ਸਦੁ’ ਦੀ ਪੋਥੀ; ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ। ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਨੂੰ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ। ਸਰੀਰ ਬਦਲਿਆ ਹੈ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਉਹੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੁਣ ਗੁਰਿਆਈ ’ਤੇ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਕਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ :

ਰਾਮਦਾਸਹੁਂ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ; ਗੁਰੁ ਸਬਦ ਸਥੋਈ । (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/੩੮/੨੦)

ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਵਰੋਸਾਏ ਹਨ। ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਰਕਤ ਨਾਲ ਹੀ ਅੱਜ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਸਥੋਈ ਭਾਵ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਏ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਗੁਰੂਆਂ ਵਾਂਗ ਕੌਮੀ ਸੂਝਵਾਨ ਦੂਰ ਅੰਦੇਜ਼ੀ, ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ, ਨਿਮਰਤਾ ਦੇ ਪੁੰਜ, ਰੱਬੀ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਮੁਜਸਮੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚਕਾਰ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਹੇਠ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚਾਰ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਰੱਖੇ ਅਤੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬਚਨ ਕੀਤੇ :

ਖਤ੍ਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੂਦ ਵੈਸ; ਉਪਦੇਸੁ ਚਹੁ ਵਰਨਾ ਕਉ ਸਾਝਾ ॥   

ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਮੁ ਜਪੈ, ਉਧਰੈ ਸੋ ਕਲਿ ਮਹਿ; ਘਟਿ ਘਟਿ ਨਾਨਕ ਮਾਝਾ ॥  (ਮਹਲਾ ੫/੭੪੭)

ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਜਾਤ, ਵਰਨ ਦਾ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਮਜ਼੍ਹਬ ਦਾ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਮਰਦ ਜਾਂ ਔਰਤ ਹੋਵੇ; ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਆਉਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੈ। ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਚਾਰ ਇਹੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਪਰ ਰਸਤਾ ਇੱਕ ਹੀ ਹੈ ਜੀਵਨ ਸਫਲ ਕਰਨ ਦਾ। ਰਸਤਾ ਇੱਕ ਹੀ ਹੈ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਪੈ ਕੇ ਨਾਮ ਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਉਣਾ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਅਸੀਸ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਜੀ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਿਲ ਗਈ ਸੀ ‘ਦੁਹਤਾ ਬਾਣੀ ਕਾ ਬੋਹਿਥਾ’।  ਆਪ ਦਾ ਵਿਆਹ 19 ਜੂਨ 1589 ਦੇ ਦਿਨ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਭਾਈ ਸੰਗਤ ਰਾਓ ਦੀ ਬੇਟੀ (ਮਾਤਾ) ਗੰਗਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ । ਸੰਨ 1595 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਗੰਗਾ ਜੀ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਬਾਲ ਸ੍ਰੀ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਆਗਮਨ ਹੋਇਆ।  ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਚੰਦ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ। ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਲੰਗਰਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੀ। ਉਹ ਬਹੁਤ ਚਲਾਕ ਬਿਰਤੀ ਦਾ ਇਨਸਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਮਸੰਦਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰਲ਼ਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਲੰਗਰਾਂ ਦੀ ਰਸਦ ਅਤੇ ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਭੇਟਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਸੰਦਾਂ ਤੋਂ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਚੰਦ ਗੁਰੂ ਹੋਣ ਦਾ ਢੋਂਗ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਲੰਗਰ ਮਸਤ ਵੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਗਰੇ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਗਏ ਹੋਏ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਵਾਪਸ ਆਏ ਤਾਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਚਲਾਕੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਜਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ। ਆਪ ਨੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਸਾਲੋ ਜੀ, ਭਾਈ ਪੈੜਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ, ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਮਾਨਦਾਰ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਚੰਦ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਿਆ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਵੇਲੇ 36 ਵੀਂ ਵਾਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵਾਰ ਨੂੰ ਮੀਣਿਆਂ ਦੀ ਵਾਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਪਖੰਡੀ ਆਪੂ ਬਣੇ ਗੁਰੂ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਦਾ ਬਹੁਤ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਪਾਜ ਉਗਾੜਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਚੰਦ ਨੇ ਬਾਲ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੂੰ ਮਰਵਾਉਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜਤਨ ਕੀਤੇ ਸਨ, ਪਰ ਸਭ ਅਸਫਲ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ। ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਚੰਦ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਵੱਡਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਿਆਈ ਦਾ ਮੈਂ ਹੱਕਦਾਰ ਹਾਂ। ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਮਹੇਸ਼ ਦਾਸ ਬੀਰਬਲ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਅਕਬਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰਿਆਈ ਲਈ ਯਤਨ ਵੀ ਕਰਦਾ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਅਤੇ ਬੀਰਬਲ ਦੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ ਗਈ, ਫਿਰ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਮੁਤਸਵੀਆਂ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਤੱਕ ਵੀ ਗੁਰਿਆਈ ਲਈ ਪਹੁੰਚ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਮੁਗਲ ਜਰਨੈਲ ਸੁਲਹੀ ਖਾਨ ਨੂੰ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲੈ ਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਸੁਲਹੀ ਖਾਨ ਦਾ ਘੋੜਾ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਕੇ ਇੱਟਾਂ ਦੇ ਬਲਦੇ ਭੱਠੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਵੜਿਆ। ਬਲਦੇ ਭੱਠੇ ਵਿੱਚ ਘੋੜੇ ਸਮੇਤ ਸੁਲਹੀ ਖਾਂ ਸੜ ਕੇ ਮਰ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ ‘‘ਸੁਲਹੀ ਤੇ ਨਾਰਾਇਣ ਰਾਖ ॥  ਸੁਲਹੀ ਕਾ ਹਾਥ ਕਹੀ ਨ ਪਹੁਚੈ; ਸੁਲਹੀ ਹੋਇ ਮੂਆ ਨਪਾਕੁ ॥ ਰਹਾਉ॥ ਕਾਢਿ ਕੁਠਾਰੁ ਖਸਮਿ ਸਿਰੁ ਕਾਟਿਆ; ਖਿਨ ਮਹਿ ਹੋਇ ਗਇਆ ਹੈ ਖਾਕੁ ॥ ਮੰਦਾ ਚਿਤਵਤ ਚਿਤਵਤ ਪਚਿਆ; ਜਿਨਿ ਰਚਿਆ ਤਿਨਿ ਦੀਨਾ ਧਾਕੁ (ਧੱਕਾ)॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੮੨੫)

ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸੜ ਕੇ ਮਰਨ ਨੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾੜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਨਾਪਾਕ ਅਪਵਿੱਤਰ ਲਫਜ਼ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਚੰਦ ਹਾਲੇ ਵੀ ਨਾ ਸਮਝਿਆ। ਸੁਲਹੀ ਖਾਨ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਸੁਲਭੀ ਖਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਭੜਕਾ ਕੇ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੁਲਭੀ ਖਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਸਈਅਦਾ ਨਾਲ ਝਗੜਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥੋਂ ਸੁਲਭੀ ਖਾਂ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਪਿੰਡ ਹੇਹਰਾਂ, ਜੋ ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਰਗਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਬਣਾ ਲਿਆ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਦੂਖ ਨਿਵਾਰਨ ਰੱਖਿਆ। ਉੱਥੇ ਇਕ ਗ੍ਰੰਥ ਨੂੰ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਅੱਜ ਵੀ ਮਸਤੂਆਣਾ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਾਂਗ ਹੋਰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਸਭ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਜਨਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਭੁਲੇਖਾ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇ ਯਤਨ ਹਨ, ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਦੇ ਦੂਖ ਨਿਵਾਰਨ ਵੱਲ ਮੂੰਹ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਅੱਜ ਵੀ ਸੰਗਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ, ਤੀਸਰੇ ਦਰਬਾਰ ਦੀ ਬਿਲਡਿੰਗ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਲਾਉਣਗੀਆਂ। ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਚੰਦ ਵੱਲੋਂ ਵੇਲੇ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਲੁਕਾਈ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਕੀਤੇ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ ਵੀ 30 ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ। ਸ੍ਰੀ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਸੰਨ 1590 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਪਰਜਾ ਦੇ ਸੁਖ ਵਾਸਤੇ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।  1592 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਛੇਹਰਟਾ ਵਾਲਾ ਖੂਹ ਬਣਵਾਇਆ। ਇਸ ਨਵੀਂ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਹਟਾ ਸਾਹਿਬ ਰੱਖਿਆ।  1597 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਨਗਰ (ਜਲੰਧਰ) ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ।  1597 ਵਿੱਚ ਪਿੰਡ ਰਹੀਲਾ ਦੀ ਥੇਹ ’ਤੇ ਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਨਗਰ ਦੀ ਨੀ ਰੱਖੀ। ਜਿਸ ਦਾ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹਰਗੋਬਿੰਦਪੁਰ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।  1599 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਕੇ ਬੋਲ਼ੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ।  1602 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਰਾਮਸਰ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਫਿਰ ਪਿੰਡ ਘੁੱਕੇ ਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਾਗ ਲਗਵਾਇਆ। ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਕੋੜੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਵਾਸਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਅਤੇ ਆਸ਼ਰਮ ਬਣਾਇਆ। ਇੱਕ ਵਾਰ 1595 ਈਸਵੀ ਵਿੱਚ ਰਾਵੀ ਅਤੇ ਝਨਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਲ ਪੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਲੰਗਰ ਚਲਾਏ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਪਲੇਗ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅੱਠ ਮਹੀਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪ ਹੱਥੀ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਇਹਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਬਰ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਧੰਨਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਉਸ ਵੇਲੇ ਅਕਬਰ ਕੋਲੋਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਮਾਲੀਆ ਟੈਕਸ ਮਾਫ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਸਾਈ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦਾ ਅਥਾਹ ਪਿਆਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸੂਫੀ ਮਤ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਾਣ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ, ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਵਾਲੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 15 ਸਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਦਿਨ ਰਾਤ ਲੁਕਾਈ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲਾ ਦਿੱਤੇ।  ਸਤਾ ਬਲਵੰਡ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਗਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਵਿੱਚ ਇਕ ਰਾਮਕਲੀ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ਵਾਰ ਗਾਈ।  ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਵਾਲੇ 11 ਭੱਟ ਵੀ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਭੱਟਾਂ ਨੇ ਸੱਚ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਵਿੱਚ ਸਵੱਈਏ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ। ਬਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਬਾਰੇ ਰਾਏ ਬਲਵੰਡ ਜੀ ਨੇ ਫੁਰਮਾਇਆ ਹੈ :

ਤਖਤਿ ਬੈਠਾ ਅਰਜਨ ਗੁਰੂ; ਸਤਿਗੁਰ ਕਾ ਖਿਵੈ ਚੰਦੋਆ ॥      

ਉਗਵਣਹੁ ਤੈ ਆਥਵਣਹੁ; ਚਹੁ ਚਕੀ ਕੀਅਨੁ ਲੋਆ ॥ (ਬਲਵੰਡ ਤੇ ਸਤਾ/੯੬੬)

ਭਾਵ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਵਾਰਸ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਸੱਚ ਤਖਤ ’ਤੇ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦਾ ਚੰਦੋਆ ਭਾਵ ਤੇਜ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਖਿਵੇ ਭਾਵ ਚਮਕਦਾ ਹੈ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਸੱਚ ਦਾ ਪ੍ਰਤਾਪ ਫੈਲਿਆ ਹੈ। ਉਗਵਣੋ ਤੈ ਅਥਾਵਣੋ ਭਾਵ ਸੂਰਜ ਚੜਨ ਅਤੇ ਡੁੱਬਣ ਤੱਕ ਯਾਨੀ ਹਰ ਵੇਲੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਚਾਰੇ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਬਖਸ਼ਸ਼ ਨਾਲ ਸੱਚ ਦਾ ਲੋਆ ਭਾਵ ਚਾਨਣ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਕੋਲ 15 ਭਗਤਾਂ, ਪੰਜ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ, ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ ਜੀ, ਰਾਏ ਬਲਵੰਡ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਸੱਤਾ ਜੀ, 11 ਭੱਟਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਪੋਥੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਮੋਹਣ ਕੋਲੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਪੋਥੀ ਲਈ ਤਰਲੇ ਨਹੀਂ ਲਏ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ :

ਮੋਹਣੁ ਕਮਲਾ ਹੋਇਆ; ਚਉਬਾਰਾ ਮੋਹਰੀ ਮਨਾਇਆ । (੨੬/੩੩)

ਕੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਪੋਥੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਇੱਕ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬੇਮੁਖ ਕਮਲੇ ਦੇ ਹੱਥ ਜਾਣ ਦੇਣਗੇ ? ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ ਚੌਬਾਰੇ ਤਾਂ ਮੋਹਰੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੰਦਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਸਾਖੀਆਂ ਸੁਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੋਹਣ ਚਬਾਰੇ ਬੈਠਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ :

ਮੋਹਨ ਤੇਰੇ ਊਚੇ ਮੰਦਰ ਮਹਲ ਅਪਾਰਾ ॥

ਮੋਹਨ ਤੇਰੇ ਸੋਹਨਿ ਦੁਆਰ ਜੀਉ; ਸੰਤ ਧਰਮਸਾਲਾ ॥  (ਮਹਲਾ ੫/੨੪੮)

ਇੱਥੇ ਮੋਹਨ ਦੇ ਅਰਥ ਮਨ ਨੂੰ ਮੋਹ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੈ। ਹੁਣ 34 ਸਤਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਪੋਥੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਕੋਲ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਪੋਥੀ ਨੂੰ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਰੂਪ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਅਗਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਕਰਾਂਗੇ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਸਾਡੇ ’ਤੇ ਕਿਰਪਾ ਕਰਨ। ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਆਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦੋ ‘‘ਇਹ ਲੋਕ ਸੁਖੀਏ ਪਰਲੋਕ ਸੁਹੇਲੇ ॥  ਨਾਨਕ  ! ਹਰਿ ਪ੍ਰਭਿ (ਨੇ) ਆਪਹਿ ਮੇਲੇ ॥’’ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੯੩) ਇਸ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਬਰਕਤਾਂ ਮਿਲਣ।  ਹੋਈਆਂ ਭੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖਿਮਾ।

ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ (ਭਾਗ ਦੂਜਾ)

ਗਿਆਨੀ ਰਣਜੋਧ ਸਿੰਘ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਜਦੋਂ ਦੂਸਰੀ ਉਦਾਸੀ ਸੰਨ 1517 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਸੁਮੇਰ ਪਰਬਤ ਰੁਦਰ ਹਿਮਾਲਾ ਦੀ 29002 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉਚਾਈ ’ਤੇ ਸਿੱਧ ਜੋਗੀਆਂ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਗੋਰਖ ਨਾਥ ਅਤੇ 84 ਸਿਧ ਜੋਗੀ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਏ। ਸਿੱਧ ਜੋਗੀਆਂ ਨੇ ਉਤਾਵਲੇ ਹੋ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਬਾਲਾ ਬੱਚਾ !  ਤੇਰਾ ਗੁਰੂ ਕੌਣ ਹੈ ? ਜੋ ਤੂੰ ਇੰਨਾ ਮਹਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈਂ। ਤੂੰ ਕਿਸ ਗੁਰੂ ਦਾ ਚੇਲਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਜੋ ਸਿੱਧ ਜੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ; ਉਹ ਸਿੱਧ ਗੋਸਟਿ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ ਮੇਰਾ ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਰੂਪ ਹੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਵੱਡੀ ਕਰਾਮਾਤ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਗਿਆਨ ਹੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਹੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਡਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਆਸਰਾ ਨਹੀਂ। ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਕਰਾਮਾਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਸੁਰਤਿ ਜਾਗਦੀ, ਸੁਚੇਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸੁਰਤਿ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਜਾਵੇ ਫਿਰ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵਿਕਾਰ, ਦੁਰਾਚਾਰ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸੁਰਤਿ; ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਚਲਦੀ ਹੈ। ਸਵਾਲ ਜਵਾਬ ਇੰਞ ਹਨ :-

ਕਵਣ ਮੂਲੁ  ? ਕਵਣ ਮਤਿ ਵੇਲਾ  ? ॥ ਤੇਰਾ ਕਵਣੁ ਗੁਰੂ ? ਜਿਸ ਕਾ ਤੂ ਚੇਲਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੩੮)

ਭਾਵ ਤੁਹਾਡਾ ਗੁਰੂ ਕੌਣ ਹੈ  ? ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਹੋ  ? ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ

ਪਵਨ ਅਰੰਭੁ; ਸਤਿਗੁਰ ਮਤਿ ਵੇਲਾ ॥ ਸਬਦੁ ਗੁਰੂ; ਸੁਰਤਿ ਧੁਨਿ ਚੇਲਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੩੮)

ਭਾਵ ਮੇਰਾ ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਸੁਰਤ ਉਸ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਚੇਲਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਗੱਲ ਜ਼ਰਾ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸਰਵਣ ਕਰ ਲੈਣੀ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਾਹਰੋਂ ਦੇਖਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਭੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਾਂ ? ਮੈਂ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੇ ਕੂ ਹਾਂ ? ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਐਸਾ ਅੰਦਰੋਂ ਜਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜੇਕਰ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਦੇਖੇ।

ਸੁਕਰਾਤ ਕੋਲ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਨਕਸ਼ਾ ਸੀ:- ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਧਨਾਢ, ਯੂਨਾਨ ਦੇ ਮਹਾਨ ਫਿਲਾਸਫਰ ਫਕੀਰ ਕੋਲ ਗਿਆ। ਧਨਾਢ ਹੰਕਾਰੀ ਸੀ। ਸੁਕਰਾਤ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਮੇਰੀ ਹਸਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਹੈ ? ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ ਹਾਂ। ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਸਿਰਫ ਇੰਨਾ ਕੁ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਤੂੰ ਵੱਡਾ ਧਨਾਢ ਹੈਂ। ਤੇਰੇ ਕੋਲ ਜਾਇਦਾਦ ਹੈ। ਸੁਕਰਾਤ ਕੋਲ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਨਕਸ਼ਾ (ਵਰਲਡ ਮੈਪ) ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਧਨਾਢ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਤੋਂ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਤੇਰਾ ਦੇਸ਼ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ? ਫਿਰ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾ ਸ਼ਹਰ ਕਸਬਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ  ? ਉਸ ਸ਼ਹਰ ਵਿੱਚ ਤੇਰੀ ਗਲੀ ਕਿੱਥੇ ਹੈ  ? ਉਸ ਗਲੀ ਵਿੱਚ ਤੇਰਾ ਘਰ ਕਿੱਥੇ ਹੈ  ? ਇਸ ਨਕਸ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ ਮੈਨੂੰ ਢੂੰਡ ਕੇ ਦੱਸ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਘਰ ’ਤੇ ਟਿਕ ਮਾਰਕ ਲਾ ਲਵਾਂਗਾ। ਮੈਨੂੰ ਤੇਰੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਰਹੇਗਾ ਤੇ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿਆ ਕਰਾਂਗਾ। ਉਹ ਧਨਾਢ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਨਕਸ਼ੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦੇਸ਼ ਤਾਂ ਲੱਭ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਚਲੋ ਸ਼ਹਰ ਵੀ ਲਭਿ ਲਵਾਂਗੇ, ਪਰ ਨਗਰ ਜਾਂ ਗਲੀ ਘਰ ਕਿੱਥੋਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾਵੇਗਾ। ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਲੱਭ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਧਨਾਢ ਨੂੰ ਸਮਝ ਪੈ ਗਈ ਕਿ ਇਸ ਨਕਸ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੈਂ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਹਾਂ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਇਸ ਨਕਸ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮੇਰੀ ਹਸਤੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਹੈ। ਧਨਾਢ ਨੂੰ ਸੁਕਰਾਤ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਸਮਝ ਆ ਗਈ। ਅੰਦਰੋਂ ਧਨਾਢ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਸੁਕਰਾਤ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਕੇ ਧਨਾਢ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸੁਕਰਾਤ ! ਅੱਜ ਮੈਨੂੰ ਸਹੀ ਸਹੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਹਸਤੀ ਕੀ ਹੈ। ਮੈਂ ਕੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਹਾਂ। ਸੁਕਰਾਤ  ! ਤੇਰਾ ਧੰਨਵਾਦ, ਜੋ ਮੈਨੂੰ ਮੇਰੇ ਬਾਰੇ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਇਆ ਹੈ। ਸੁਕਰਾਤ ਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਉਹ ਨਕਸ਼ਾ ਧਨਾਢ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਖਿਆਲ ਆਵੇ ਕਿ ਮੈਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਸ ਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲੈਣਾ। ਇਸ ਨਕਸ਼ੇ ਨੂੰ ਕੋਲ ਰੱਖ। ਬਸ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰੇ। ਮੈਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਾਂ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰੋਂ ਬਾਹਰੋ ਧਰਮੀ ਬਣ ਕੇ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਰਾਹੀਂ ਦੇਖੇ ਕਿ ਅਸਲ ’ਚ ਮੇਰੀ ਹੋਂਦ ਕੀ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਹਾਂ। ਸੱਚ ਜਾਣਿਓ ਫਿਰ ਸੁਰਤਿ ਜਾਗ ਪਵੇਗੀ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਅੰਦਰੋਂ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕਿੱਥੇ ਕੁ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਸਬਦੁ ਗੁਰ ਪੀਰਾ, ਗਹਿਰ ਗੰਭੀਰਾ; ਬਿਨੁ ਸਬਦੈ, ਜਗੁ ਬਉਰਾਨੰ ॥ ਪੂਰਾ ਬੈਰਾਗੀ ਸਹਜਿ ਸੁਭਾਗੀ; ਸਚੁ ਨਾਨਕ ਮਨੁ ਮਾਨੰ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੬੩੪)

ਭਾਵ ਸੁਰਤਿ ਵਾਸਤੇ ਸਿਰਫ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਪੀਰ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਰਕਤ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਆਤਮਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇਹਧਾਰੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਪਾਗਲ ਹੋਇਆ ਫਿਰਦਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਕਹਾਂਗਾ। ਸੁਰਤਿ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਗੁਰੂ ਤੇ ਪੀਰ ਹੈ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਗੁਰੂ ਜਾਂ ਪੀਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਪੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਅਸਿ ਕ੍ਰਿਪਾਨ ਖੰਡੋ ਖੜਗ ਤੁਪਕ ਤਬਰ ਅਰੁ ਤੀਰ ॥ ਸੈਫ ਸਰੋਹੀ ਸੈਹਥੀ ਯਹੈ ਹਮਾਰੈ ਪੀਰ ॥੩॥..

ਕਾਲ ਤੁਹੀ ਕਾਲੀ ਤੁਹੀ, ਤੁਹੀ ਤੇਗ ਅਰੁ ਤੀਰ ॥

ਤੁਹੀ ਨਿਸਾਨੀ ਜੀਤ ਕੀ, ਆਜੁ ਤੁਹੀ ਜਗਬੀਰ ॥੫॥ (ਸਸਤ੍ਰ ਮਾਲਾ/ਸ੍ਰੀ ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ)

ਭਾਵ ਤਲਵਾਰ, ਕ੍ਰਿਪਾਨ, ਖੰਡਾ, ਖੜਗ, ਬੰਦੂਕ, ਤਬਰ (ਲੰਬਾ ਤੇਜ਼ ਗੰਡਾਸਾ), ਸਿੱਧੀ ਤਲਵਾਰ, ਰਾਜ ਪੂਤਾਨੇ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸਰੋਹੀ ਤੇ ਓਥੋਂ ਦੀ ਬਣੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤਲਵਾਰ, ਬਰਸ਼ੀ ਆਦਿਕ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਹੀ ਸਾਡੇ ਪੀਰ ਹਨ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਬਾਜ਼ੀ ਜਿੱਤਣ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਹਥਿਆਰ ਹੀ ਪੀਰ ਹਨ ਜਦਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਗੁਰ, ਪੀਰਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਮਨ ਜਿੱਤ ਲਿਆ, ਉਸ ਨੇ ਜਗਤ ਦੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਮਨ; ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਹੀ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :

ਆਤਮ ਜਿਣੈ, ਸਗਲ ਵਸਿ ਤਾ ਕੈ; ਜਾ ਕਾ ਸਤਿਗੁਰੁ ਪੂਰਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੭੯)

ਜਿਸ ਨੇ ਆਤਮ ਜਿੱਤ ਲਿਆ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ, ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਸ ’ਚ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਲ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਕੋਈ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਆਦਿਕ ਪੀਰ ਨਹੀਂ, ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਗੁਰ ਪੀਰਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਦੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ-ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਲੋਕ ਦੇਹਧਾਰੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਅਤੇ ਡੇਰਿਆਂ ’ਤੇ ਭਟਕਦੇ ਹੋਏ ਝੱਲੇ ਪਾਗ਼ਲ ਹੋਏ ਫਿਰਦੇ ਹਨ।

ਵਿਚਾਰ:- ਅੱਜ ਦਾ ਮਹੌਲ ਬਹੁਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਪਖੰਡੀ ਦੇਹਧਾਰੀ ਸਾਧ, ਸੰਤ; ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਡੇਰਿਆਂ ’ਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਭੋਲੇ ਭਾਲੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲੇਖੇ ’ਚ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਰਾਹੀਂ, ਆਪਣੇ ਬਚਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਹਜ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪਾਖੰਡੀ ਅਤੇ ਚਲਾਕ ਸਾਧ ਗੱਲ ਤਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੱਲ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਲੁਕਮੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵੱਡਾ ਗੁਰੂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਿਆਦਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਮਰਿਆਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਣਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੱਡੇ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਲੋਕ ਸਮਝਣ ਜੇ ਵੱਡੇ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਮਹਾਨ ਸਨ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਮਹਾਨ ਹੋਣਗੇ। ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਗਾਇਨ, ਕੀਰਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਆਸਰਾ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦਾ ਲੈਂਦੇੇ ਹਨ, ਪਰ ਫੋਟੋਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਵੇਚਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਅਖੌਤੀ ਸਾਧਾਂ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਭੀੜ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਸ਼ਰੀਕ ਬਣ ਬੈਠੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਬਣਨ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਚੇਲੇ ਹਰ ਵੇਲੇ ਇਸ ਕੋਸ਼ਸ਼ ’ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਬਣ ਜਾਈਏ।

ਮੈਂ ਇੱਕ ਗਾਥਾ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਸੀ ‘ਚੇਲੇ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀ ਗੁਰੂ ਬਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਵਿੱਚ’:- ਇੱਕ ਆਮ ਆਦਮੀ ਜਗਿਆਸੂ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਇੱਕ ਆਸ਼ਰਮ ਡੇਰੇ ਵਿੱਚ ਗਿਆ। ਡੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਚੇਲੇ ਸਨ। ਡੇਰੇ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁਖੀ ਸੀ। ਚੇਲੇ ਅਤੇ ਲੋਕ ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਲੋਕ ਬਾਹਰੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਅਖੌਤੀ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਭੇਟਾ ਚੜਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੇ ਵੀ ਦੇਖਾ ਦੇਖੀ ’ਚ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਫਿਰ ਕਿਹਾ ਮਹਾਰਾਜ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਪੀੜ ਦੁਖੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਨਿਗੁਰਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਿਗੁਰੇ ਦਾ ਨਾਉ ਬੁਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਿਗੁਰੇ ਦਾ ਉਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਨਿਗੁਰੇ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਬੁਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਰਨ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸ਼ਿਸ਼ ਬਣਾ ਲਵੋ ਤਾਂ ਕਿ ਮੇਰਾ ਵੀ ਉਧਾਰ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਅਖੌਤੀ ਗੁਰੂ ਨੇ ਦੇਖ ਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਗਾਹਕ ਫਸ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਨਾ ਪੂਰਾ ਮੁੱਲ ਵੱਟ ਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਭਾਗਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਐਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ। ਕਈ ਜਨਮ ਮਨੁੱਖ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਭਟਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਭਾਗਾਂ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਇੱਥੇ ਕਈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕਿਰਪਾ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਮੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਤਨ, ਮਨ, ਧਨ ਸਭ ਕਿਛ ਅਰਪਣ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਨਾਲੇ ਇਹ ਪੰਗਤੀ ਪੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀ ‘‘ਤਨੁ ਮਨੁ ਧਨੁ ਸਭੁ ਸਉਪਿ ਗੁਰ ਕਉ; ਹੁਕਮਿ ਮੰਨਿਐ ਪਾਈਐ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੯੧੭)

ਉਸ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਅਤੇ ਸਤ ਬਚਨ ਕਿਹਾ। ਉਸ ਗੁਰੂ ਨੇ ਇੱਕ ਚੇਲੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਬੱਚਾ ! ਜਾ ਇਸ ਨੂੰ ਆਸ਼ਰਮ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਖਾ ਦੇਹ। ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੇ ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਤੇ ਚੇਲੇ ਨਾਲ ਡੇਰਾ ਦੇਖਣ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਸਾਰੇ ਚੇਲੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਿਖਾਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਇਹ ਆਮ ਆਦਮੀ ਡੇਰੇ ਵਿੱਚ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਾ ਹੈ। ਹੈਰਾਨ ਅਤੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿਖਾਇਆ ਹੋਇਆ ਚੇਲਾ ਇਸ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਚੇਲੇ ਨੂੰ ਪੁੱਛ ਇਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਿਖਾਂਦਿਆਂ ਚੇਲਾ ਆਪ ਹੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਲਈ ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਜਾਇਦਾਦ ਆਸ਼ਰਮ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਦੂਸਰੇ ਚੇਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਮੈਂ ਤਾਂ ਆਪਣਾ ਘਰ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਆਰਪਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਤੀਸਰਾ ਚੇਲਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਹੀ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਚੌਥੇ ਚੇਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰ ਦਾ ਹੀ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਚੇਲੇ ਨੇ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕੁਝ ਕਿਹਾ। ਇਹ ਆਮ ਆਦਮੀ ਹੋਰ ਵੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਮੈ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਨਾਲ ਆਇਆ ਨਹੀਂ। ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਸੋਚਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚੇਲੇ ਕਿੰਨੀ ਬਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਕਿੰਨਾ ਆਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇਸ ਆਮ ਆਦਮੀ ਦੀ ਸੋਚ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਚਲੀ ਗਈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਸਿੱਧੀ ਲੱਖਾਂ ’ਤੇ ਜਾ ਪਵੇ। ਇਹ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪੂਰੇ ਆਸ਼ਰਮ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਗੁਰੂ ਕੋਲ ਆ ਗਿਆ। ਆ ਕੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਪਾਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਖੌਤੀ ਗੁਰੂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੰਦਰੋਂ ਅੰਦਰ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਲਓ ਗੱਲ ਬਣ ਗਈ ਹੈ। ਗਾਹਕ ਫਸ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਹਾਂ ਬੱਚਾ ! ਗੁਰੂ ਪਾਰਸ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਮਹਾਰਾਜ ! ਮੈਂ ਇਹ ਵੀ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਤਾਂ ਪਾਰਸ ਤੋਂ ਵੀ ਮਹਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਾਰਸ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਸੋਨਾ ਤਾਂ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਪਾਰਸ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦਾ। ਗੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਡਿਆਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚੇਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਹੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਚੇਲੇ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਇਹ ਪੰਕਤੀ ਪੜ੍ਹ ਦਿੱਤੀ

ਗੁਰੂ ਸਿਖੁ, ਸਿਖੁ ਗੁਰੂ ਹੈ ਏਕੋ; ਗੁਰ ਉਪਦੇਸ ਚਲਾਏ ॥

ਰਾਮ ਨਾਮ ਮੰਤੁ ਹਿਰਦੈ ਦੇਵੈ; ਨਾਨਕ  ! ਮਿਲਣੁ ਸੁਭਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੪੪੨)

ਅਖੌਤੀ ਗੁਰੂ ਹੋਰ ਵੀ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਹਾਂ ਬੱਚਾ ! ਗੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਮਰੱਥਾ, ਤਾਕਤ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਚੇਲੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਰਗਾ ਹੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ ਤੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਮਹਾਰਾਜ  ! ਮੈਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਸਿੱਧੇ ਗੁਰੂ ਹੀ ਬਣਾ ਲਵੋ। ਮੈਂ ਚੇਲਿਆਂ ਵਾਲੀ ਬਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਸੋ ਐਸਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਥਾਂ ਥਾਂ ’ਤੇ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਲਿਆ ਨਹੀਂ, ਕਹਿੰਦਾ ਮੈਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਹੀ ਲਗਵਾ ਲਵੋ। ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ ਮੈਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਚੀਫ ਕਮਾਂਡਰ ਲਾ ਲਵੋ। ਸਿੱਖ ਬਣਦੇ ਨਹੀਂ, ਸਿੱਧੇ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਤੇ ਸੰਤ ਬਣ ਬੈਠਦੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਹੋਰ ਵੀ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਅੱਜ ਮਹੌਲ ਹੋਰ ਵੀ ਗੰਭੀਰ ਅਤੇ ਅਜੀਬ ਬਣ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਵੀ ਅਗਲੀ ਗੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਹ ਹੈ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਭੀ ਅੱਗੇ ਸਿੱਧਾ ਭਗਵਾਨ ਬਣਨ ਦੀ। ਲਓ ਸੁਣੋ :

ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਵੀ ਅੱਗੇ ਖੁਦਾ ਬਣਨ ਦੀ ਗੱਲ:- ਇਸਲਾਮਿਕ ਦੇਸ਼ ਸੀ। ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਚੌਂਕ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਕੇ ਰੌਲਾ ਪਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਰਸੂਲ ਪੈਗੰਬਰ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਖੁਦਾ ਦਾ ਭੇਜਿਆ ਰਹਿਬਰ ਹਾਂ। ਮੈਨੂੰ ਆਪ ਖੁਦਾ ਨੇ ਖਲਕਤ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਰਸਤਾ (ਸਿਰਾਤੇ ਮੁਸਤਕੀਅਮ/ਸਿਰਾਤੁਲ ਮੁਸਤਕੀਅਮ) ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਇਸਲਾਮਿਕ ਦੇਸ਼ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨੇ ਫੜ ਕੇ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜ ਦਸ ਦਿਨ ਭੁੱਖਾ ਰੱਖਿਆ, ਫਿਰ ਪੁੱਛਿਆ ਹੁਣ ਦੱਸ ਰਹਿਬਰ ਪੈਗੰਬਰ ਹੋਣ ਦਾ ਭਰਮ ਗਿਆ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ? ਉਹ ਪੈਗੰਬਰ; ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਭਰਮ ਕਾਹਦਾ; ਮੈਂ ਹਾਂ ਹੀ ਪੈਗੰਬਰ, ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਪੈਗੰਬਰ ਆਏ ਹਨ। ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਤਸੀਹੇ ਸਹਾਰਨੇ ਪਏ ਹਨ। ਹਜਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ, ਹਜਰਤ ਮੂਸਾ, ਹਜਰਤ ਇਬਰਾਹੀਮ, ਈਸਾ ਮਸੀਹ, ਕਬੀਰ ਰਹੀਮ ਆਦਿ ਸਭ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਝੱਲਣੇ ਪਏ ਹਨ। ਜੇ ਮੈਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਝੱਲਣੇ ਪੈ ਰਹੇ ਹਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੱਖਰੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਖੁਦਾ ਨੇ ਆਪ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਉਸੇ ਵੇਲੇ, ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਲ-ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਆਈ ਕਿ ਸ਼ੁਰਤਾ ! ਇਸ ਪੈਗੰਬਰ ’ਤੇ ਇਤਬਾਰ ਨਾ ਕਰੀ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ। ਇਹ ਕੁਫਰ ਤੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਕਿਸ ਨੂੰ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਮੈਂ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ, ਹਜਰਤ ਇਬਰਾਹੀਮ ਨੂੰ, ਹਜਰਤ ਮੂਸਾ ਨੂੰ, ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਨੂੰ, ਕਬੀਰ ਰਹੀਮ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਹੈ। ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਇੱਕ ਨਾਮ ਯਾਦ ਹੈਂ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਭੇਜਿਆ। ਇਹ ਕੁਫਰ ਤੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੁਫਰ ਤੋਲਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਫਤਵਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।ਇਹ ਕਾਫਰ ਹੈ। ਸੋ ਹੱਦ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਮਹੌਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੈਗੰਬਰ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਦੂਸਰਾ ਖੁਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਮਾਸ਼ਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਕ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਪੂਰਨ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਹੈ। ਤੀਜਾ ਗੁਰੂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਚੌਥਾ ਭਗਵਾਨ ਬਣਿਆ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂ, ਭਗਵਾਨ ਰਾਮ, ਭਗਵਾਨ ਰਜਨੀਸ਼, ਆਦਿ। ਸੱਚ ਜਾਣਿਓ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਰਾਹੇ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਮੱਸਿਆ ਦੀ ਰਾਤ ਵਰਗਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਹੈ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਵਹਿਮ ਭਰਮਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਲੁੱਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ। ਹਰ ਧਰਮ ’ਚ ਗੁਰੂਆਂ ਤੇ ਸਾਧਾਂ ਦੇ ਵੱਗ ਫਿਰਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਭਰਮ ਫੈਲਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਕੌਣ ਹੈ  ? ਗੁਰੂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ  ? ਗੁਰੂ ਕਿਉਂ ਹੈ  ? ਦੇਹਧਾਰੀ ਗੁਰੂਆਂ ਨੂੰ ਤੇ ਉਨਾਂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪੁੱਛੋ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡਾ ਗੁਰੂ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਮੰਨ ਲਵੋ। ਉਹ ਅੱਗੋਂ ਸਵਾਲ ਕਰਨਗੇ ਕਿ ਦੱਸੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਗੁਰੂ ਕਿਹੜਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ  ? ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਤਾਂ 15 ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਤੇ ਉਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਅਨੇਕ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਸ਼ਬਦ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸ਼ਬਦ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਗੁਰੂ ਹੈ ? ਜਦੋਂ ਸਾਨੂੰ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਨਾਂ ਦਾ ਦਾਅ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ। ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਹੈ ? ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਸਵਾਲ ਹੈ। ਹੈ ਵੀ ਬਾਰੀਕ, ਪਰ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਧਿਆਨ ਨਾਲ, ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਸੁਣਨਾ।

ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਹ ਰੱਬੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਇਕ ਮਾਧਿਅਮ ਸਨ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :-

ਜੈਸੀ ਮੈ ਆਵੈ ਖਸਮ ਕੀ ਬਾਣੀ; ਤੈਸੜਾ ਕਰੀ ਗਿਆਨੁ ਵੇ ਲਾਲੋ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੨੨)

ਭਾਵ ਹੇ ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਜੀ ! ਸਤਸੰਗੀ ਜਨੋ  ! ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੈਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਗਿਆਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਸਮ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਲੁਕਾਈ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ। ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :-

ਹਉ ਆਪਹੁ ਬੋਲਿ ਨ ਜਾਣਦਾ; ਮੈ ਕਹਿਆ ਸਭੁ ਹੁਕਮਾਉ ਜੀਉ ॥  

ਹਰਿ ਭਗਤਿ ਖਜਾਨਾ ਬਖਸਿਆ; ਗੁਰਿ ਨਾਨਕਿ ਕੀਆ ਪਸਾਉ ਜੀਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੬੩)

ਭਾਵ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਬਖਸ਼ਸ਼ ਕਰ ਕੇ ਨਾਮ ਬਾਣੀ ਦਾ ਖਜ਼ਾਨਾ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈ ਆਪ ਬੋਲਣਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਜੋ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੁਕਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਕੁਝ ਬੋਲਦਾ ਹਾਂ :-

ਜਿਉ ਬੋਲਾਵਹਿ ਤਿਉ ਬੋਲਹ ਸੁਆਮੀ !  ਕੁਦਰਤਿ ਕਵਨ ਹਮਾਰੀ ॥ 

ਸਾਧ ਸੰਗਿ ਨਾਨਕ ਜਸੁ ਗਾਇਓ; ਜੋ ਪ੍ਰਭ ਕੀ ਅਤਿ ਪਿਆਰੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੦੭)

ਭਾਵ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਐਸੀ ਕੁਦਰਤ (ਸਮਰੱਥਾ) ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਆਪ ਕੁਝ ਕਹਿ ਸਕੀਏ ਇਹ ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਬੁਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਲੁਕਾਈ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਧੁਰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੋਂ ਆਈ ਹੈ। ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :-

ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ ਆਈ ॥ ਤਿਨਿ ਸਗਲੀ ਚਿੰਤ ਮਿਟਾਈ ॥   

ਦਇਆਲ ਪੁਰਖ ਮਿਹਰਵਾਨਾ ॥ ਹਰਿ ਨਾਨਕ ਸਾਚੁਵਖਾਨਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੨੭)

ਜਿਸ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਇਹ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਸ ਗਈ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਮੁਕਾ ਲਈਆਂ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਆਮ ਜਗਿਆਸੂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਵਾਲ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਰੱਬੀ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਕਿਵੇਂ ਆਉਂਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਬੈਠਦੇ ਹੋਣਗੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਆਕਾਸ਼ਬਾਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗੈਬੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਹ ਬਾਣੀ ਕਿਵੇਂ ਆਈ ਹੈ ? ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਈ ਹੋਵੇਗੀ ? ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹੀ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :

ਗੁਰ ਮਹਿ ਆਪੁ ਸਮੋਇ; ਸਬਦੁ ਵਰਤਾਇਆ ॥ ਸਚੇ ਹੀ ਪਤੀਆਇ; ਸਚਿ ਸਮਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੭੯)

ਪ੍ਰਭੂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਕੇ ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਬਾਣੀ ਦੀ ਦਾਤ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਵਰਤਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਕਰਤਾਰ ਵਿੱਚ ਪਤੀਜ ਕੇ ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਕੇਵਲ ਰੱਬੀ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ :

ਗੁਰ ਮਹਿ ਆਪੁ ਰਖਿਆ ਕਰਤਾਰੇ ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਕੋਟਿ ਅਸੰਖ ਉਧਾਰੇ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੨੩)

ਕਰਤਾਰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਵਸਾਇਆ ਹੈ। ਇਸੇ ਸਦਕਾ ਗੁਰਮੁਖ ਗੁਰੂ ਨੇ ਸ਼ਬਦ ਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਕਰੋੜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਉਧਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਸੋ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਗੁਰੂ ਅੰਦਰ ਸਮਾਇਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅੰਦਰੋਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੀ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅੰਦਰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵਸਦਾ ਹੈ :

ਜੋ ਪਾਵਹਿ ਭਾਂਡੇ ਵਿਚਿ ਵਸਤੁ, ਸਾ ਨਿਕਲੈ; ਕਿਆ ਕੋਈ ਕਰੇ ਵੇਚਾਰਾ ? ॥   

ਜਨ ਨਾਨਕ ਕਉ ਹਰਿ ਬਖਸਿਆ; ਹਰਿ ਭਗਤਿ ਭੰਡਾਰਾ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੪੯)

ਭਾਂਡੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਵਸਤ ਹੋਵੇ, ਕੜਛੀ ਭੀ ਉਹੀ ਵਰਤਾਏਗੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਸਨਾ ਰਾਹੀਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੀ ਆਈ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਬੋਲ ਹਨ। ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :

ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ ਬਾਣੀ ਨਿਰੰਕਾਰ ਹੈ; ਤਿਸੁ ਜੇਵਡੁ ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਇ॥

ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ ਅਗਮ ਅਥਾਹੁ ਹੈ; ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ ਸਦਾ ਸੋਇ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੫੧੫)

ਬਿਸਮਾਦ ਅਤੇ ਅਸਚਰਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੁਰਬਾਣੀ; ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ। ਉਸ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਵਰਗਾ ਨਿਰਮਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਰਗੀ ਭੀ ਹੋਰ ਕੋਈ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਅਟੱਲ ਸਚਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਅਟਲ ਤੇ ਸਤਿ ਸਰੂਪ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਭੀ ਅਟੱਲ ਸਚਾਈ ਹੈ। ਜੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਹੈ :

ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ ਸਤਿ ਸਤਿ ਕਰਿ ਜਾਣਹੁ ਗੁਰਸਿਖਹੁ !

ਹਰਿ ਕਰਤਾ ਆਪਿ ਮੁਹਹੁ ਕਢਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੦੮)

ਭਾਵ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਇਹ ਬਾਣੀ ਅਟੱਲ ਹੈ। ਕਰਤਾ ਪੁਰਖ ਨੇ ਆਪ ਗੁਰੂ ਅੰਦਰ ਵਸ ਕੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਮੂਹੋਂ ਅਖਵਾਈ ਹੈ। ਸੋ ਇਹ ਬਾਣੀ (ਬੋਲੀ) ਗੁਰੂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਹੈ।

ਦੂਸਰਾ ਨੁਕਤਾ ਹੈ ‘ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ’:- ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਅਰਥ ਹਨ। ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ‘ਪਰਮਾਤਮਾ, ਹੁਕਮ, ਬਾਣੀ, ਸੱਚ, ਓਅੰਕਾਰ, ਨੂਰ ਆਦਿ ਹਨ। ਇਹ ਸਾਰੇ ਨਾਮ ਸਤ ਪੁਰਖਾਂ ਨੇ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਰੱਖੇ ਹਨ। ਜੈਸਾ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :

ਕਿਰਤਮ ਨਾਮ ਕਥੇ ਤੇਰੇ ਜਿਹਬਾ ॥ ਸਤਿ ਨਾਮੁ ਤੇਰਾ ਪਰਾ ਪੂਰਬਲਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੮੨)

ਭਾਵ ਹੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਜੀ ! ਸਾਡੀ ਰਸਨਾ ਤੇਰੇ ਕਿਰਤਮ ਨਾਮ ਹੀ ਬਿਆਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਗੁਣਾਤਮਕ ਨਾਮ ਕਥਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਰੰਭਕ ਬਚਨ ਹਨ :

ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਮਹੀਪ ਸੁਰ ਨਰ ਅਸੁਰ; ਨੇਤ ਨੇਤ ਬਨ ਤ੍ਰਿਣ ਕਹਤ ॥   

ਤਵ ਸਰਬ ਨਾਮ ਕਥੈ ਕਵਨ  ? ਕਰਮ ਨਾਮ ਬਰਨਤ ਸੁਮਤਿ॥ (ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ)

ਭਾਵ ਭਲੀ ਮਤ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਤੇਰੇ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣ ਕੇ ਤੇਰੇ ਅਨੇਕ ਨਾਮ ਵਰਣਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਹਾਂ ਇੰਨਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਇੱਕ ਐਸਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰ ਸਕੇ। ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :

ਕੰਠੇ ਮਾਲਾ ਜਿਹਵਾ ਰਾਮ ॥ ਸਹੰਸ ਨਾਮੁ ਲੈ ਲੈ ਕਰਉ ਸਲਾਮੁ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ/੪੭੮)

ਭਾਵ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੈਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਅਨੰਤ ਨਾਮ ਲੈ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹਾਂ। ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਐਸਾ ਹੀ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਮੈਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਨਾਮ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਦੱਸਾਂਗਾ ਤਾਂ ਕੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਸਾਨੂੰ ਸਮਝ ਪੈ ਜਾਣ।  ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਨਾਮ ਦਾ ਅਰਥ ਪਰਮਾਤਮਾ ਭੀ ਹੈ। ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :

ਨਾਮ ਕੇ ਧਾਰੇ ਸਗਲੇ ਜੰਤ ॥ ਨਾਮ ਕੇ ਧਾਰੇ ਖੰਡ ਬ੍ਰਹਮੰਡ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੮੩)

ਭਾਵ ਨਾਮ ਦੇ ਧਾਰੇ (ਆਸਰੇ) ਹੀ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਜੰਤ ਹਨ। ਨਾਮ ਦੇ ਹੀ ਸਹਾਰੇ ਸਾਰੇ ਖੰਡ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਹਨ ਭਾਵ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਜੰਤ, ਖੰਡ, ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਆਦਿ ਹਨ। ਇੱਥੇ ਨਾਮ ਦਾ ਅਰਥ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੈ :

ਜੇਤਾ ਕੀਤਾ ਤੇਤਾ ਨਾਉ ॥ ਵਿਣੁ ਨਾਵੈ; ਨਾਹੀ ਕੋ ਥਾਉ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪)

ਭਾਵ ਜਿੰਨਾ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਸੰਸਾਰ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਰਾ ਹੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਨਾਉ (ਸਰੂਪ) ਹੈ :

ਏਹੁ ਵਿਸੁ ਸੰਸਾਰੁ ਤੁਮ ਦੇਖਦੇ; ਏਹੁ ਹਰਿ ਕਾ ਰੂਪੁ ਹੈ; ਹਰਿ ਰੂਪੁ ਨਦਰੀ ਆਇਆ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੯੧੭)

ਭਾਵ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਹਸਤੀ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕੋਈ ਵੀ ਥਾਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੋ ਨਾਮ ਦਾ ਅਰਥ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਹੈ। ‘ਓਅੰਕਾਰ’ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ :

ਓਅੰਕਾਰਿ ਬ੍ਰਹਮਾ ਉਤਪਤਿ ॥ ਓਅੰਕਾਰੁ ਕੀਆ ਜਿਨਿ ਚਿਤਿ ॥

ਓਅੰਕਾਰਿ ਸਬਦਿ ਉਧਰੇ ॥ ਓਅੰਕਾਰਿ ਗੁਰਮੁਖਿ ਤਰੇ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੨੯)

ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼; ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ (ਹੁਕਮ ਨਾਲ) ਭਾਵ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਿਨਾਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪ ਹੁਕਮ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਉਤਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੱਚ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਹੈ :

ਸਾਚੇ ਤੇ ਪਵਨਾ ਭਇਆ; ਪਵਨੈ ਤੇ ਜਲੁ ਹੋਇ ॥  

ਜਲ ਤੇ ਤ੍ਰਿਭਵਣੁ ਸਾਜਿਆ; ਘਟਿ ਘਟਿ ਜੋਤਿ ਸਮੋਇ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੯)

ਭਾਵ ਸਾਚੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੋਂ ਹਵਾ (ਤੱਤ) ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਹਵਾ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ। ਫਿਰ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਨਾਲ ਜੀਵ ਜੰਤੂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਜੰਤਾ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਜੋਤਿ (ਅੰਸ਼) ਹੈ। ਜੋਤਿ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੈ :

ਸਭ ਮਹਿ ਜੋਤਿ ਜੋਤਿ ਹੈ ਸੋਇ ॥ ਤਿਸ ਦੈ ਚਾਨਣਿ; ਸਭ ਮਹਿ ਚਾਨਣੁ ਹੋਇ ॥

ਗੁਰ ਸਾਖੀ; ਜੋਤਿ ਪਰਗਟੁ ਹੋਇ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩)

ਜਿੱਥੇ ਜੋਤਿ ਦਾ ਅਰਥ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੈ; ਉੱਥੇ ਨਾਲ ਹੀ ‘ਨੂਰ’ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ :

ਅਵਲਿ ਅਲਹ ਨੂਰੁ ਉਪਾਇਆ; ਕੁਦਰਤਿ ਕੇ ਸਭ ਬੰਦੇ ॥  

ਏਕ ਨੂਰ ਤੇ ਸਭੁ ਜਗੁ ਉਪਜਿਆ; ਕਉਨ ਭਲੇ  ? ਕੋ ਮੰਦੇ  ? ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ/੧੩੪੯)

ਪਹਿਲਾ ਪਹਿਲ ਕੇਵਲ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਇਲਾਹੀ ਨੂਰ ਤੋਂ ਸਭ ਜੀਵ, ਪ੍ਰਾਣੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਜਦ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇੱਕ ਨੂਰ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ, ਫਿਰ ਕੋਈ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਾਂ ਸੂਦਰ ਕਰਕੇ ਭਲੇ ਬੁਰੇ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ। ‘ਗੁਰਬਾਣੀ’ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨਿਰੰਜਨ ਹੈ :

ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ ਬਾਣੀ ਨਿਰੰਕਾਰ ਹੈ; ਤਿਸੁ ਜੇਵਡੁ ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੫੧੫)

ਇਸ ਲਿਹਾਜੇ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ। ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :

ਉਤਪਤਿ ਪਰਲਉ ਸਬਦੇ ਹੋਵੈ ॥ ਸਬਦੇ ਹੀ ਫਿਰਿ ਓਪਤਿ ਹੋਵੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੧੭)

ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਪਰਲੋ (ਵਿਨਾਸ਼); ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਭਾਵ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ, ਆਵਾਜ਼, ਹੁਕਮ; ਸਭ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ :

ਕੀਤਾ ਪਸਾਉ ਏਕੋ ਕਵਾਉ ॥ ਤਿਸ ਤੇ ਹੋਏ; ਲਖ ਦਰੀਆਉ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੩)

ਜਗਤ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਸਾਉ (ਪਸਾਰਾ) ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਕਵਾਉ ਭਾਵ ਹੁਕਮ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸੋ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ’। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਗੁਰੂ ਭੀ ‘ਸ਼ਬਦ’ ਹੈ। ‘ਸ਼ਬਦ’ ਦਾ ਅਰਥ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਗੁਰੂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ :

ਤਤੁ ਨਿਰੰਜਨੁ ਜੋਤਿ ਸਬਾਈ; ਸੋ ਹੰ ਭੇਦੁ ਨ ਕੋਈ ਜੀਉ ॥  

ਅਪਰੰਪਰ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ ਪਰਮੇਸਰੁ; ਨਾਨਕ ਗੁਰੁ ਮਿਲਿਆ ਸੋਈ ਜੀਉ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੫੯੮)

ਇਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਤਤ (ਮੂਲ, ਮੁਢ) ਹੈ। ਨਿਰੰਜਨ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਜੋਤਿ ਹੀ ਸਾਰਿਆਂ ਅੰਦਰ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ‘ਤਤ ਅਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ’ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਸੋ ਹੰ-ਮੈ ਉਹੀ ਹਾਂ ਭਾਵ ਮੈਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਅੰਸ਼ ਆਤਮਾ ਹਾਂ। ਪਰਮਾਤਮਾ ਅਤੇ ਆਤਮਾ ਵਿੱਚ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਜੋ ਅਪਰੰਪਰ ਭਾਵ ਪਰੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਹੈ। ਐਸਾ ਅਪਰੰਪਰ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ। ਸੋ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਗੁਰੂ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਕਥਨ ਇਹ ਵੀ ਕੀਤਾ ਹੈ :

ਜਵਨ ਕਾਲ ਸਭ ਜਗਤ ਬਨਾਯੋ ॥ ਦੇਵ ਦੈਤ ਜਛਨ ਉਪਜਾਯੋ ॥

ਆਦਿ ਅੰਤਿ ਏਕੈ ਅਵਤਾਰਾ ॥ ਸੋਈ ਗੁਰੂ ਸਮਝਿਯਹੁ ਹਮਾਰਾ ॥   

ਨਮਸਕਾਰ ਤਿਸ ਹੀ ਕੋ ਹਮਾਰੀ ॥ ਸਕਲ ਪ੍ਰਜਾ ਜਿਨ ਆਪ ਸਵਾਰੀ॥ (ਚੌਪਈ)

ਜਿਸ ਕਾਲ ਭਾਵ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਦੇਵ ਅਤੇ ਦੈਂਤ ਬਿਰਤੀਆਂ ਉਪਜੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ‘ਆਦਿ’ (ਮੁੱਢ) ਅਤੇ ‘ਅੰਤ’; ਇਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਹੀ ਹੈ। ਬਸ ਉਹ ਅਵਤਾਰਾ ਭਾਵ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੀ ਸਾਡਾ ਗੁਰੂ ਹੈ। ਉਸ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਡੀ ਨਮਸਕਾਰ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਪਰਜਾ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਆਪ ਸਵਾਰੀ ਹੈ। ਸੋ ਸ਼ਬਦ ਭਾਵ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਗੁਰੂ ਹੈ। ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਵੀ ਬਿਆਨਿਆ ਹੈ। ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :

ਗਿਆਨ ਗੁਰੂ ਆਤਮ ਉਪਦੇਸ਼ਹੁ; ਨਾਮ ਬਿਭੂਤ ਲਗਾਓ ॥੧॥ (ਸ਼ਬਦ ਹਜ਼ਾਰੇ, ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ੧੦)

ਸ਼ਬਦ ਗਿਆਨ ਹੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਨ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਗਿਆਨ ਗੁਰੂ ਹੀ ਸੁਰਤ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਜਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਹੀ ਮਾਰਗ; ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ ਗਿਆਨ ਹੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਗਿਆਨ ਗੁਰੂ ਸਦਾ ਅਟੱਲ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਅਬਿਨਾਸੀ ਹੈ। ਜੰਮਦਾ ਮਰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ :

ਸਤਿਗੁਰੁ ਮੇਰਾ ਸਦਾ ਸਦਾ; ਨਾ ਆਵੈ ਨਾ ਜਾਇ ॥  

ਓਹੁ ਅਬਿਨਾਸੀ ਪੁਰਖੁ ਹੈ; ਸਭ ਮਹਿ ਰਹਿਆ ਸਮਾਇ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੭੫੮)

ਭਾਵ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜੋ ਸਦਾ ਅਟੱਲ ਹੈ। ਜੰਮਦਾ ਮਰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਬਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ। ਸਾਰਿਆਂ ਅੰਦਰ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਔਰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਗੁਰੂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ।

ਹੁਣ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਅਹਿਮ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਨੁਕਤਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ ? ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਗੁਰਿਆਈ ਤੱਕ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚੇ  ? ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਜਾਗਦੀ ਜੋਤ ਕਿਵੇਂ ਹਨ ? ਇਸ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਕਰਾਂਗਾ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਧੁਰੋਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੋਂ ਹੀ ਵਰਸੋਇ ਹੋਇ ਗੁਰੂ ਹਨ, ਜੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ (ਪੈਗਾਮ) ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ :

ਸੁਣੀ ਪੁਕਾਰਿ ਦਾਤਾਰ ਪ੍ਰਭਿ; ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਜਗ ਮਾਹਿ ਪਠਾਇਆ ।

ਚਰਨ ਧੋਇ ਰਹਰਾਸਿ ਕਰਿ; ਚਰਣਾਮ੍ਰਿਤੁ ਸਿਖਾਂ ਪੀਲਾਇਆ ।

ਕਲਿ ਤਾਰਣ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਆਇਆ। (ਵਾਰ ੧/ਪਉੜੀ ੨੩)

ਭਾਵ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਲੁਕਾਈ ਦਾ ਉਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸਰਗੁਣ ਰੂਪ ਬਣਾ ਕੇ ਭੇਜਿਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਜਗਤ ’ਚ ਲੁਕਾਈ ਨੂੰ ਚਰਨਾਮ੍ਰਿਤ ਭਾਵ ਨਿਮਰਤਾ ਭਗਤੀ (ਕਿਰਤ ਕਰਨੀ ਅਤੇ ਵੰਡ ਛਕਣ) ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜਗਤ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਉਧਾਰ ਕਰਨ ਆਏ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪ ’ਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਗੁਰੂ ਹਨ। ਕਥਨ ਹੈ :

ਜਗਤੁ ਗੁਰੂ ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਦੇਉ। (ਵਾਰ ੨੪ ਪਉੜੀ ੨)

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ ਜਗਤ ਗੁਰੂ ਬਾਬਾ ਜੀ ਹਨ

ਜਾਹਰ ਪੀਰ ਜਗਤੁ ਗੁਰੁ ਬਾਬਾ। (ਵਾਰ ੨੪ ਪਉੜੀ ੩)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਅੱਖਰ ਫਾਰਸੀ ਤੋਂ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਦਾ ਅਰਥ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਸਰਗੁਣ ਰੂਪ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਨ। ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :

ਫਿਰਿ ਬਾਬਾ ਗਇਆ ਬਗਦਾਦ ਨੋ; ਬਾਹਰਿ ਜਾਇ ਕੀਆ ਅਸਥਾਨਾ ।

ਇਕ ਬਾਬਾ ਅਕਾਲ ਰੂਪੁ; ਦੂਜਾ ਰਬਾਬੀ ਮਰਦਾਨਾ। (ਵਾਰ ੧/ਪਉੜੀ ੩੫)

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅਕਾਲ ਰੂਪ ਹਨ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਸਰਗੁਣ ਰੂਪ ਹਨ। ਵੱਡਾ ਪੁਰਖ ਹੈ :

ਬਾਬੇ ਕੀਤੀ ਸਿਧਿ ਗੋਸਟਿ; ਸਬਦਿ ਸਾਂਤਿ ਸਿਧਾਂ ਵਿਚਿ ਆਈ ।

ਜਿਣਿ ਮੇਲਾ ਸਿਵਰਾਤਿ ਦਾ; ਖਟ ਦਰਸਨ ਆਦੇਸਿ ਕਰਾਈ ।

ਸਿਧਿ ਬੋਲਨਿ ਸੁਭ ਬਚਨਿ: ਧਨੁ ਨਾਨਕ ਤੇਰੀ ਵਡੀ ਕਮਾਈ ।

ਵਡਾ ਪੁਰਖੁ ਪਰਗਟਿਆ; ਕਲਿਜੁਗ ਅੰਦਰਿ ਜੋਤਿ ਜਗਾਈ। (ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੪੪)

ਭਾਵ ਜਦੋਂ ਬਟਾਲੇ ਸ਼ਿਵਰਾਤਰੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਜੋਗੀਆਂ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਬਦ ਗਿਆਨ ਨਾਲ ਸਿੱਧ ਜੋਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਰਤ ਗਈ। ਛੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਹਿੰਦੂ ਪੰਡਿਤ ਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਲੋਕ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੋਏ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮਨ ਜਿੱਤ ਲਿਆ। ਸਾਰੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੇ ਝੁਕ ਗਏ। ਸਾਰੇ ਸਿੱਧ ਜੋਗੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ  ! ਤੁਸੀਂ ਧੰਨ ਹੋ। ਤੁਹਾਡੀ ਵਿਚਾਰ ਮਹਾਨ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਅੰਦਰ ਗਿਆਨ ਦੀ ਜੋਤਿ ਜਗਾਉਣ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਵੱਡੇ ਪੁਰਖ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ, ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਹੋ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਭੀ ਬਚਨ ਹਨ :

ਗਿਆਨੁ ਧਿਆਨੁ ਕਿਛੁ ਕਰਮੁ ਨ ਜਾਣਾ; ਸਾਰ ਨ ਜਾਣਾ ਤੇਰੀ ॥    

ਸਭ ਤੇ ਵਡਾ ਸਤਿਗੁਰੁ ਨਾਨਕੁ; ਜਿਨਿ ਕਲ ਰਾਖੀ ਮੇਰੀ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੪੯)

ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦੇ। ਨਾ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਕੋਈ ਸਾਰ ਕਰਦੇ ਸਾਂ, ਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਰਾਹੀਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਸਰਨ ਪਏ ਹਾਂ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਦੀ ਬਰਕਤ ਨਾਲ ਵਿਕਾਰਾਂ ਹੱਥੋਂ ਖੁਆਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚ ਗਏ ਹਾਂ। ਸੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਵਡਿਆਈ ਫੈਲ ਗਈ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਧੁਰੋਂ ਗੁਰੂ ਸਨ :

ਸੁਣੀ ਅਰਦਾਸਿ ਸੁਆਮੀ ਮੇਰੈ; ਸਰਬ ਕਲਾ ਬਣਿ ਆਈ ॥  

ਪ੍ਰਗਟ ਭਈ ਸਗਲੇ ਜੁਗ ਅੰਤਰਿ; ਗੁਰ ਨਾਨਕ ਕੀ ਵਡਿਆਈ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੧੧)

ਇੱਕ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣਨੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਦਰਸਾਉਣ  ਲਈ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਬਾਕੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਬਾਣੀ ਰਚਨ ਸਮੇਂ ਆਪਣਾ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਸਗੋਂ ਨਾਨਕ ਨਾਮ ਹੇਠ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਧੁਰੋਂ ਹੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਹਨ :

ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਗਟਿਆ; ਮਿਟੀ ਧੁੰਧੁ, ਜਗਿ ਚਾਨਣੁ ਹੋਆ ।

ਜਿਉ ਕਰਿ ਸੂਰਜੁ ਨਿਕਲਿਆ; ਤਾਰੇ ਛਪਿ ਅੰਧੇਰੁ ਪਲੋਆ। (ਵਾਰ ੧/ਪਉੜੀ ੨੭)

ਭਾਵ ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦ-ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਨਾਲ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੀ ਧੁੰਦ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ। ਗਿਆਨ ਦਾ ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਸੂਰਜ ਵਾਂਗ ਉਦੈ ਹੋਏ। ਪਖੰਡੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮੱਧਮ ਪੈ ਗਿਆ। ਸੋ ਇੱਕ ਗੱਲ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਸਰਗੁਣ ਰੂਪ ਹਨ। ਰੱਬੀ ਗੁਣਾਂ ਕਰਕੇ ਰੱਬੀ ਰੂਪ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸੂਰਜ ਹਨ। ਸ਼ਬਦ ਰੂਪ ਹਨ।  70 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕੁਲ ਲੁਕਾਈ ਨੂੰ ਅਗਿਆਨਤਾ, ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾ, ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਜਾਤਾ ਪਾਤਾ ਦੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਊਚ ਨੀਚ ਦੇ ਭੇਦ ਭਾਵ (ਗੁਲਾਮੀ, ਹੀਣ ਭਾਵਨਾ) ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ। ਲੁਕਾਈ ਨੂੰ ਸੱਚ ਅਤੇ ਹਿੰਮਤ ਦੇ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਤੋਰਿਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਦੇਖ ਲਿਆ ਕਿ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਭਾਵ 70 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ, ਹੀਣ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ, ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ, ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ, ਅਗਿਆਨਤਾ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲ ਸਕਦੇ। ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਲਗਾਤਾਰ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਯੋਗਤਾ ਵਾਲੇ ਪੁਰਖ ਦੀ ਖੋਜ ਵੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਰੱਖੀ। ਦੂਰ ਅੰਦੇਸੀ ਨਾਲ ਸੰਨ 1532 ਈਸਵੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੰਨ 1539 ਈਸਵੀ ਤੱਕ 7 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਹਰ ਪੱਖੋਂ ਮੁਕੰਮਲ ਪੁਰਖ ਬਣਾਇਆ। ਬਾਬਾ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਰ ਜੁਗਤ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਮੁਕੰਮਲ ਬਣਾਇਆ। ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰ ਨੁਕਤੇ ’ਤੇ ਪੂਰਨ ਬਣਾਇਆ। 7 ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਚੁਣ ਲਿਆ। ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਭਾਵ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ (ਸ਼ਬਦ ਗਿਆਨ) ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਜਿਉਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ। ਇਸ ਕਰਿਸ਼ਮੇ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ :

ਵਿਚ ਕਰਤਾਰਪੁਰੇ ਜਗ ਰਾਈ । ਜੋਤ ਰੂਪ ਕੋ ਦੀਨ ਵਡਾਈ ।

ਆਪਨ ਕੀਨ ਸਚਖੰਡ ਪਿਆਨਾ । ਜੋਤ ਰੂਪ ਬਿੰਬ ਤਨ ਪਲਟਾਨਾ ।

ਜਿਉ ਅਧਪਤਿ ਇਕ ਪੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਜ ਕੈ । ਬੈਸਹਿ ਸਭਾ ਦੁਤੀਆ ਤਨ ਸਜ ਕੈ ।

ਤਿਉ ਖਾਡੂਰ ਮੈ ਆਨ ਬਿਰਾਜੈ । ਜਿਨ ਸਿਮਰਨ ਕਰ ਕਲਮਲ ਭਾਜੈ। (ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਧਿਆਏ ਦੂਜਾ)

ਭਾਵ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਜੋਤ ਬਖਸ਼ ਕੇ ਵਡਿਆਈ ਬਖਸ਼ੀ। ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਬਖਸ਼ਿਆ। ਜੋਤ ਅਤੇ ਜੁਗਤ ਰੱਬ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਜਾਮਾ (ਸਰੀਰ) ਬਦਲਿਆ ਹੈ। ਕਿਵੇਂ  ? ਕਥਨ ਹੈ ਇੱਕ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਆਪਣੀ ਪੋਸ਼ਾਕ ਬਦਲ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਸਿੰਘਾਸਣ ’ਤੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਉਹੀ ਹੈ। ਸਿੰਘਾਸਣ ਉਹੀ ਹੈ। ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ, ਵਜ਼ੀਰ, ਰਾਜ ਮਹਿਲ ਵੀ ਉਹੀ ਹੈ। ਪਰਜਾ ਵੀ ਉਹੀ ਹੈ। ਸਭ ਕੁਝ ਉਹੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਪੋਸ਼ਾਕ ਹੀ ਬਦਲੀ ਹੈ। ਬਸ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਜੋਤ ਤੇ ਜੁਗਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ ਜਾਮਾ ਭਾਵ ਸਰੀਰ ਬਦਲਿਆ ਹੈ। ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :

ਲਹਣੇ ਦੀ ਫੇਰਾਈਐ; ਨਾਨਕਾ ਦੋਹੀ ਖਟੀਐ ॥    

ਜੋਤਿ ਓਹਾ ਜੁਗਤਿ ਸਾਇ; ਸਹਿ ਕਾਇਆ ਫੇਰਿ ਪਲਟੀਐ॥ (ਸਤਾ ਤੇ ਬਲਵੰਡ/੯੬੬)

ਜੋਤ ਭਾਵ ਚਮਤਕਾਰੀ ਮੱਤ ਉਹੀ ਹੈ। ਜੋਤ ਭਾਵ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਗਿਆਨ ਉਹੀ ਹੈ। ਜੋਤ ਭਾਵ ਰੂਹਾਨੀ ਗਿਆਨ ਰੌਸ਼ਨੀ ਉਹੀ ਹੈ। ਜੁਗਤ ਭਾਵ ਯੋਗਤਾ (ਲਿਆਕਤ, ਸਮਰਥਾ) ਵੀ ਉਹੀ ਹੈ। ਜੁਗਤ ਭਾਵ ਦਲੀਲ ਵੀ ਸੱਚ ਵਾਲੀ ਉਹੀ ਹੈ। ਸਿਰਫ਼ ਕਾਇਆ ਭਾਵ ਸਰੀਰ ਬਦਲਿਆ ਹੈ। ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :

ਲਹਣੇ ਧਰਿਓਨੁ ਛਤ੍ਰੁ ਸਿਰਿ; ਅਸਮਾਨਿ ਕਿਆੜਾ ਛਿਕਿਓਨੁ ॥

ਜੋਤਿ ਸਮਾਣੀ ਜੋਤਿ ਮਾਹਿ; ਆਪੁ ਆਪੈ ਸੇਤੀ ਮਿਕਿਓਨੁ ॥

ਸਿਖਾਂ ਪੁਤ੍ਰਾਂ ਘੋਖਿ ਕੈ; ਸਭ ਉਮਤਿ ਵੇਖਹੁ ਜਿ ਕਿਓਨੁ ॥

ਜਾਂ ਸੁਧੋਸੁ; ਤਾਂ ਲਹਣਾ ਟਿਕਿਓਨੁ ॥ (ਬਲਵੰਡ ਤੇ ਸਤਾ/੯੬੬) 

ਭਾਵ ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਜੋਤ ਅਤੇ ਜੁਗਤ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ (14 ਜੂਨ 1539 ਨੂੰ) ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜਾਮਾ; ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁਆਇਆ। ਫਿਰ 15 ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਇਕੱਤਰ ਕਰ ਰੱਖ ਬਾਣੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀ ਰੱਬੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਪੋਥੀ; ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ। ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕ ਦਿੱਤਾ। ਆਪਣਾ ਅੰਗ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਨਾਮ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ :

ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਦੇਉ ਹੈ; ਪਰਮੇਸੁਰ ਸੋਈ ।

ਗੁਰੁ ਅੰਗਦੁ ਗੁਰੁ ਅੰਗ ਤੇ; ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮੋਈ। (ਵਾਰ 38/ਪਉੜੀ 20)

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਿਰਫ ਸਰੀਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਹ ਨਾਲ ਹੀ ਦਿਓ ਭਾਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰੂਪੀ ਸ਼ਬਦ ਗਿਆਨ ਵੀ ਹਨ। ਜੋ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਸਰਗੁਣ ਰੂਪ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਅੰਗ ਭਾਵ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਰਸੋਇ ਗਏ। ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੰਦਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਵਾਲੀ ਜੋਤ ਅਤੇ ਜੁਗਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ; ਜਿਵੇਂ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ :

ਦੀਪਕ ਤੇ ਦੀਪਕੁ ਪਰਗਾਸਿਆ; ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਜੋਤਿ ਦਿਖਾਈ ॥ 

ਸਚੈ ਤਖਤਿ ਸਚ ਮਹਲੀ ਬੈਠੇ; ਨਿਰਭਉ ਤਾੜੀ ਲਾਈ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੦੭)

ਭਾਵ ਜਿਵੇਂ ਜਗਦੇ ਦੀਵੇ ਤੋਂ ਦੂਸਰਾ ਦੀਵਾ ਜਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਦੀਵੇ ਵਿਚ ਤੇਲ ਸੀ। ਬੱਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਜਗਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇੱਕ ਜਗਦੇ ਦੀਵੇ ਨੇ ਇਹ ਬੁਝਿਆ ਦੀਵਾ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਅੰਦਰ ਸ਼ਰਧਾ ਦਾ ਤੇਲ ਸੀ। ਧਰਮ ਦੀ ਬੱਤੀ ਵੀ ਸੀ, ਪਰ ਬੁਝੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ। ਝੂਠ ਧਰਮ ਦੀ ਬੱਤੀ ਸੀ। ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਧਰਮੀ ਸੀ, ਪਰ ਰਸਤਾ ਗਲਤ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜਗਦੇ ਦੀਵੇ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਹੋਰ ਦੀਵਾ ਜਗਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਦੀਵੇ ਨੇ ਵੀ ਜਗਤ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਚਾਨਣਾ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਹੁਣ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਜਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ। ਆਪ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਖੇ 7 ਸਤੰਬਰ 1539 ਈਸਵੀ (ਅੱਸੂ ਵਦੀ ੧੦, ੧੫੯੬ ੮ ਅੱਸੂ; ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ੭੧) ਨੂੰ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ 15 ਦਿਨ ਬਾਅਦ (22 ਸਤੰਬਰ 1539 ਨੂੰ) ਮਾਤਾ ਸੁਲੱਖਣੀ ਜੀ ਭੀ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਬਿਰਾਜੇ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਰਪਾ ਕਰਨ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਭੀ ਜੀਵਨ ਸਫਲਾ ਹੋ ਜਾਏ ‘‘ਇਹ ਲੋਕ ਸੁਖੀਏ; ਪਰਲੋਕ ਸੁਹੇਲੇ ॥  ਨਾਨਕ  ! ਹਰਿ ਪ੍ਰਭਿ ਆਪਹਿ ਮੇਲੇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੨੯੨) ਭੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖਿਮਾ।

–ਚੱਲਦਾ—