ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ  ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ  ? ॥ (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ)

ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ  ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ  ? ॥ (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ)

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਸੈਂਕੜੇ ਹੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਾਚਕ ਸ਼ਬਦ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਕਿਵ/ਕੇਵ/ਕੇਉ-12+3+1=16 ਵਾਰ, ਕੈਸਾ/ਕੈਸੀ/ਕੈਸੇ 20+18+77=115 ਵਾਰ, ਕਿਤ/ਕਿਤੁ 13+59=72 ਵਾਰ ਅਤੇ ਕਿਉ-405 ਵਾਰ’ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਕਿਵੇਂ, ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ?’ ਅਤੇ ‘ਕੇਵਡ/ਕੇਵਡੁ 2+14=16 ਵਾਰ ਤੇ ਕੇਹਾ 17 ਵਾਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ, ਕਿੰਨਾ ਵੱਡਾ  ?’। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਉਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਮੰਤਵ (ਪੈਗ਼ਾਮ, ਗੁਰਮਤਿ ਸੁਨੇਹੇ) ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀ ਗਈ ਇਸ ਯੁਕਤੀ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਧਾਰਨ ਰਚਨਾ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਧਾਰਨ ਰਚਨਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ; ਹਰ ਕੋਈ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਫਿਰ ਜਵਾਬ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਢੰਗ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਹਰ ਸਵਾਲ; ਸਵਾਲ ਕਰਤਾ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਮਿਆਰ (ਪੱਧਰ) ਨੂੰ ਭੀ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੁਨਿਆਵੀ ਮਿਆਰ ਵਾਲ਼ਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਬਹੁਤੇ ਗੰਭੀਰ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਉਠਾ ਸਕਦਾ ਤਾਹੀਓਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਸਵਾਲ ਉਠਾਏ, ਫਿਰ ਰੁਤਬੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ, ਉਚਿਤ ਸਮਝਿਆ। ਵੈਸੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਤਾ ਕੋਲ਼ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਜਿਸ ਕੋਲ਼ ਜਵਾਬ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਉੱਠਦਾ ਹੁੰਦਾ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਅਰੰਭਕ ਰਚਨਾ; ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ’ਚ ਹੀ ਦੋ ਸਵਾਲ ਹਨ, ਜੋ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਗਹਿਰੇ ਅਤੇ ਅਹਿਮ ਰਾਜ਼ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ  ?’’ ਭਾਵ ਸੱਚ ਆਧਾਰਿਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੜੀ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਨਿਰੋਲ ਸੱਚਾ ਜੀਵਨ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ  ? ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸਵਾਲ ਹੈ ‘‘ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ ? ॥’’ ਯਾਨੀ ਕਿ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰੋਂ ਝੂਠ ਦੀ ਕੰਧ (ਪਰਦਾ) ਕਿਵੇਂ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋਵੇ  ? (ਤਾਂ ਜੋ ਚਾਨਣ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋਵੇ/ਸਚਿਆਰ ਜੀਵਨ ਬਣੇ)। ਝੂਠ ਦੀ ਕੰਧ ਢਹਿਣੀ ਹੀ ਨਿਰੋਲ ਸੱਚਾ ਜੀਵਨ ਹੈ। ਨਿਰੋਲ ਸੱਚਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ; ਦੋਵੇਂ ਇੱਕੋ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਤਾਹੀਓਂ ਦੋਵੇਂ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮਕਸਦ ਇੱਕੋ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ ਤੋਂ ਨਿਰੋਲ ਸੱਚ ਤੱਕ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ ?

ਕੂੜ ਆਧਾਰਿਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ; ਦੁਨਿਆਵੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਚਾਰੋਂ ਤਰਫ਼ ਮਾਇਆਵੀ/ ਸੁਆਰਥੀ ਸੋਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਵਿਚਰਦਾ, ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਐਸੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖ਼ੁਦ ਭੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਮੰਨ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਯਾਨੀ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੀ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਸੱਚ ਆਧਾਰਿਤ ਜ਼ਿੰਦਗੀ; ਰੱਬ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਚਾਰੋਂ ਤਰਫ਼; ਸੱਚ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਚ ਦੀ ਹੋਂਦ; ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰਾ ਸੰਸਾਰ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਹਰ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕਰਤਾਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਹੈ, ਜੋ ਹਰ ਬੰਦੇ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਘੜਦਾ ਹੈ, ਘੜਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਆਮ ਇਨਸਾਨ ’ਚ ਉਪਜੀ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਰਧਾ, ਇੱਕ ਚੌਰਾਹੇ ’ਚ ਖੜ੍ਹੇ ਬੰਦੇ ਵਾਙ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਾਰਗ ਦੇ ਭੇਤੀ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਪਾਸੋਂ ਸਹੀ ਰਾਹ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਅੰਦਰ ਤਾਂਘ ਹੈ ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ  ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ  ? ॥’’, ਸਵਾਲ ਭਾਵੇਂ ਯੋਗ ਰਾਹ ਚੁਣਨ ਬਾਰੇ ਸੀ, ਪਰ ਮਾਰਗ ਦਾ ਭੇਤੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਜ਼ਲ ਕਾਰਨ ਹੀ ਮਾਰਗ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ/ਕੁਆਲਿਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੰਜ਼ਲ ਹੈ ‘ਸਚਿਆਰ ਜੀਵਨ’। ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ’ਚ ਜਿੱਥੇ ਜਗਿਆਸੂ; ਪਹਿਲੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਪੜਾਅ (ਧਰਮਖੰਡ) ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ  ?’’ ਓਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲੋਂ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੇ ਅੰਤਮ ਪੜਾਅ (ਮੰਜ਼ਲ/ਸਚਖੰਡਿ/ਸਚਿਆਰ ਜੀਵਨ) ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ; ਨਾਨਕ  ! ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ ॥੧॥’’ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਅਰੰਭਕ ਬਾਣੀ ‘ਜਪੁ’ ਹੈ; ਜਿਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੀ ਸਵਾਲ ਜਵਾਬ ਨਾਲ਼ ਕਰਕੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੇ ਪੰਜੇ ਪੜਾਅ (ਧਰਮਖੰਡ ਤੋਂ ਸਚਖੰਡ) ਤੱਕ, ਜੋ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ, ਬਾਰੇ ਨੀਂਵ ਰੱਖਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ ਬਾਰੇ ਸੋਝੀ ਹੋ ਜਾਣਾ; ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਲਈ ਇਲਾਹੀ ਭਗਤੀ ਕਰਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੰਜ਼ਲ (ਸਚਿਆਰ) ਤੱਕ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਇਹ ਪੱਖ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ‘‘ਚਰਨ ਸਰਨਿ ਗੁਰ ਏਕ ਪੈਡਾ ਜਾਇ ਚਲ; ਸਤਿਗੁਰ ਕੋਟਿ (ਕ੍ਰੋੜ) ਪੈਡਾ ਆਗੇ ਹੋਇ ਲੇਤ ਹੈ।’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਕਬਿੱਤ ੧੧੧) ਯਾਨੀ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਇੱਕ ਕਦਮ ਪੁੱਟੇ ਤਾਂ ਅਗਾਂਹ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਅੱਗੇ ਲੱਗ ਕੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਪੜਾਅ ਦੇ ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਕਦਮ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਜਿਵੇਂ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ’’ ਵਾਕ ’ਚ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਸਿਰਮੌਰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ; ਓਵੇਂ ਹੀ ਸਚਖੰਡਿ ਪਉੜੀ ’ਚ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ’ਚ ਵਿਚਰਦੇ ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਤਦ ਚਾਰੋਂ ਤਰਫ਼ ਸੱਚ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ‘‘ਸਚਖੰਡਿ ਵਸੈ ਨਿਰੰਕਾਰੁ ॥ ਕਰਿ ਕਰਿ ਵੇਖੈ; ਨਦਰਿ ਨਿਹਾਲ ॥ ਤਿਥੈ; ਖੰਡ ਮੰਡਲ ਵਰਭੰਡ ॥ ਜੇ ਕੋ ਕਥੈ; ਤ ਅੰਤ ਨ ਅੰਤ ॥ ਤਿਥੈ; ਲੋਅ ਲੋਅ ਆਕਾਰ ॥ ਜਿਵ ਜਿਵ ਹੁਕਮੁ; ਤਿਵੈ ਤਿਵ ਕਾਰ ॥ ਵੇਖੈ ਵਿਗਸੈ; ਕਰਿ ਵੀਚਾਰੁ ॥ ਨਾਨਕ ! ਕਥਨਾ ਕਰੜਾ ਸਾਰੁ ॥੩੭॥’’ (ਜਪੁ) ਯਾਨੀ ਧਰਮਖੰਡ ਤੋਂ ਸਚਖੰਡਿ ਤੱਕ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਯਾਤਰਾ; ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ’ਚ ਸਵਾਲ-ਜਵਾਬ ਰੂਪ ’ਚ ਦਰਜ ਹੈ, ਜੋ ਅਗਲੀ ਪਉੜੀ ‘‘ਹੁਕਮੀ ਹੋਵਨਿ ਆਕਾਰ; ਹੁਕਮੁ ਨ ਕਹਿਆ ਜਾਈ ॥’’ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ‘‘ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ; ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ ਨ ਕੋਇ…..॥੨॥’’ ਤੱਕ ਮੁਕੰਮਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਜਿਵੇਂ ਦੂਹਰੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ  ?’’ ਅਤੇ ‘‘ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ  ? ॥’’; ਓਵੇਂ ਹੀ ਦੂਸਰੀ ਪਉੜੀ ’ਚ ਦੋ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਅੰਦਰ ਹੈ। ਰਜ਼ਾ ਤੋਂ ਆਕੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ‘‘ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ; ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ ਨ ਕੋਇ ..॥੨॥’’, ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਪਦੈ ਕਿ ਇਹ ਸਚਾਈ ਹੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ, ਮੂਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਤੇ ਸਦਾ ਚੇਤੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ, ਵਾਲ਼ਾ ਅਹੰਕਾਰ ਮਨ ’ਚ ਨਾ ਪਨਪੇ/ਪੁੰਗਰੇ। ਇਹੀ ਰਾਜ਼; ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਦੂਜੀ ਪਉੜੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ’ਚ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ ‘‘ਨਾਨਕ  ! ਹੁਕਮੈ ਜੇ ਬੁਝੈ; ਤ ਹਉਮੈ ਕਹੈ ਨ ਕੋਇ ॥੨॥’’, ਇਹ ਸਚਾਈ ਹਜ਼ਮ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਅਹੰਕਾਰ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਇਕ (ਮੂਰਖ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।  ‘ਮੂਰਖ’ ਯਾਨੀ ਮੂੰਹ ਰੱਖ, ਮੇਰਾ ਮੂੰਹ ਰਹਿ ਜਾਵੇ, ਮੇਰੀ ਕਹੀ ਗੱਲ ਹੀ ਅੰਤਮ ਸੱਚ ਮੰਨੀ ਜਾਵੇ ‘‘ਬੰਦਿ ਖਲਾਸੀ ਭਾਣੈ ਹੋਇ ॥  ਹੋਰੁ, ਆਖਿ ਨ ਸਕੈ ਕੋਇ ॥  ਜੇ ਕੋ ਖਾਇਕੁ; ਆਖਣਿ ਪਾਇ ॥  ਓਹੁ ਜਾਣੈ; ਜੇਤੀਆ ਮੁਹਿ ਖਾਇ ..॥੨੫॥’’ (ਜਪੁ) ਅਰਥ : ‘ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਰੂਪ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਬੰਧਨ (ਗ਼ੁਲਾਮੀ) ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ; ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ, ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਨਾਲ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹੋਰ ਕੋਈ ਤਰੀਕਾ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਜੇ ਕੋਈ ਮੂਰਖ ਦੱਸਣਾ ਚਾਹੇ (ਤਾਂ ਉਹ ਅਹੰਕਾਰ ਮੁਕਤ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸਗੋਂ ਅਹੰਕਾਰ ਕਾਰਨ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾਰ) ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਜਿੰਨੀਆਂ ਖਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਜ਼ਮੀਰ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।

ਸੋ ਅਹੰਕਾਰ ਹੀ ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ; ਨਾਨਕ  ! ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ ॥੧॥’’ ਤੁਕ ’ਚ ‘ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ’ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ‘ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’; ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਫਲ਼ ਵਜੋਂ ਨਸੀਬ ’ਚ ਲਿਖੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਹੀ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ। ਜੋਗੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਵਾਲ ਕਿ ਜਗਤ ਰਚਨਾ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ‘‘ਕਿਤੁ ਕਿਤੁ ਬਿਧਿ ਜਗੁ ਉਪਜੈ ? ਪੁਰਖਾ !.. ॥’’ (ਗੋਸਟਿ/ਮਹਲਾ ੧/੯੪੬) ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਜੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅਹੰਕਾਰ ਕਾਰਨ ਜਗਤ ਵਾਰ ਵਾਰ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ‘‘ਹਉਮੈ ਵਿਚਿ ਜਗੁ ਉਪਜੈ ਪੁਰਖਾ !… ॥’’ (ਗੋਸਟਿ/ਮਹਲਾ ੧/੯੪੬) ਇਹ ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ; ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਬਣੀ ਹੈ ‘‘ਹੁਕਮੁ ਨ ਜਾਈ ਮੇਟਿਆ; ਜੋ ਲਿਖਿਆ, ਸੋ ਨਾਲਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੯੧), ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਰ ਦੇ ਲੇਖ/ ਭਾਗ/ ਨਸੀਬ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ‘‘ਸਰਬ ਜੀਆ ਸਿਰਿ (’ਤੇ) ਲੇਖੁ ਧੁਰਾਹੂ (ਧੁਰ ਤੋਂ); ਬਿਨੁ ਲੇਖੈ ਨਹੀ ਕੋਈ ਜੀਉ ॥ ਆਪਿ ਅਲੇਖੁ; ਕੁਦਰਤਿ ਕਰਿ ਦੇਖੈ; ਹੁਕਮਿ (’ਚ) ਚਲਾਏ ਸੋਈ ਜੀਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੫੯੮) ਸੋ ਅਹੰਕਾਰ; ਜੋ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ; ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਬੰਦੇ ਦੇ ਨਸੀਬ ਵਜੋਂ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸਮੇਂ ਨਾਲ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ’’ ਦਾ ਕੀ ਅਸਲ ਮਤਲਬ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਅਗਾਂਹ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੈ।

ਚੱਲਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ’ਚ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸਵਾਲ ਕਿਸ ਸੰਦਰਭ ’ਚ ਉੱਠਾਏ ਗਏ ਹਨ  ? ਜਵਾਬ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲ਼ੇ (ਹਿੰਦੂ, ਪੰਡਿਤ ਆਦਿ) ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਸਥੂਲ ਸਰੀਰ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਰਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਆਪਣਾ ਸੂਖਮ ਮਨ; ਪਵਿੱਤਰ/ਸਚਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਮੰਨੀ ਬੈਠੇ ਹੋਣ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਖ਼ਾਸ ਤੀਰਥ ਉੱਤੇ ਸਥੂਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਾ ਕੇ ਮਨ; ਪਵਿੱਤਰ ਹੋਣਾ।, ਸਰੀਰਕ ਮੌਨ ਵਰਤ ਰੱਖਣ ਨਾਲ਼ ਜਾਂ ਸਰੀਰਕ ਖ਼ੁਰਾਕ (ਭੋਜਨ) ਤਿਆਗਣ ਨਾਲ਼ ਜ਼ਮੀਰ ਪੱਖੋਂ ਸਚਿਆਰ (ਨੇਕ) ਹੋਣਾ।, ਸਰੀਰਕ ਯਾਨੀ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ਼ ਜਾਂ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰਕ ਪਦਾਰਥ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤਿਆਂ ਮਨ ਸੰਤੁਸ਼ਟ (ਸ਼ਾਂਤ) ਹੋਣ ਦਾ ਭਰਮ ਪਾਲਣਾ ਆਦਿਕ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਕੋਈ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਜੀਵਨ ਬਸਰ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਰੱਬੀ ਰੂਹ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ) ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆ ਕੇ ਕਹਿ ਦੇਵੇ ਕਿ ‘‘ਸੋਚੈ ਸੋਚਿ ਨ ਹੋਵਈ; ਜੇ ਸੋਚੀ ਲਖ ਵਾਰ ॥ ਚੁਪੈ ਚੁਪ ਨ ਹੋਵਈ; ਜੇ ਲਾਇ ਰਹਾ ਲਿਵ ਤਾਰ ॥ ਭੁਖਿਆ ਭੁਖ ਨ ਉਤਰੀ; ਜੇ ਬੰਨਾ ਪੁਰੀਆ ਭਾਰ ॥ ਸਹਸ ਸਿਆਣਪਾ ਲਖ ਹੋਹਿ; ਤ ਇਕ ਨ ਚਲੈ ਨਾਲਿ ॥’’ ਯਾਨੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੋਕਟ ਸਰੀਰਕ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਜੀਵਨ ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਧ ਭਗਤਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਸਵਾਲ ਉੱਠਣੇ ਸੁਭਾਵਕ ਹਨ ਕਿ ਤਾਂ ਫਿਰ ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ  ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ  ? ॥’’ ਯਾਨੀ ਕਿਵੇਂ ਸਚਿਆਰੇ ਹੋਈਏ, ਕਿਵੇਂ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋਈਏ, ਕਿਵੇਂ ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ ਢਹੇ ? (ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਕੂੜਿਆਰ ਜੀਵਨ; ਮਾਲਕ-ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਸਚਿਆਰ ਜੀਵਨ; ਮਾਲਕ ਨਾਲ਼ ਨੇੜਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਵੀ ਉਕਤ ਸਾਰੇ ਕਰਮਕਾਂਡ; ‘ਸਚਿਆਰ ਹੋਣ’ ਲਈ ਕਰਦੇ ਪਏ ਸਨ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਰੂਹ/ਜ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ ਸੀ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ਼ ਅਕਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ’ਚ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ  ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ  ? ॥’’ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਜੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ’’ ਯਾਨੀ ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਐਨਾ ਕੁ ਸੰਕੇਤਿਕ ਵਾਕ ਦੋਵੇਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਮੁਕੰਮਲ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਆਧਾਰ (ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ) ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਸੰਦਰਭ ’ਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ‘‘ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ ॥੧॥’’ ਸੁਨੇਹਾ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਸ਼ਾਮਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਟੀਕਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ‘ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨਾਸਮਝੀ ਕਾਰਨ ਹੀ ‘‘ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ; ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ ਨ ਕੋਇ ..॥੨॥’’ ਦੇ ਮਨਮਤੀ ਅਰਥ ਅਗਾਂਹ ਹੋਰ ਬਣਾ ਲਏ ਕਿ ‘ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ’ਚ ਚੱਲਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹਰ ਕੋਈ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਜ਼ਾ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲ਼ਾ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸਮੁੱਚੀ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ, ‘ਸੋ ਦਰੁ’ ਸਿਰਲੇਖ ਦੇ 9 ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਸੋਹਿਲਾ ਬਾਣੀ ਦੇ 5 ਸ਼ਬਦ ਯਾਨੀ ਨਿਤਨੇਮ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 13 ਅੰਗਾਂ ਤੱਕ ਨਾਪੱਖੀ ਸੋਚ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੱਬ ਦਾ ਹੁਕਮ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲ਼ਾ ਕਿਵੇਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭੋਗਦਾ ਹੈ, ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਉਕਤ ਮਨਮਤੀ ਅਰਥ; ਇਹ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ਼ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਯਾਨੀ ਆਕੀ ਹੋਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ?, ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਇਸ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਜਿੱਥੇ ‘ਮਨ, ਭਾਈ ਜਾਂ ਪੰਡਿਤ’ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰ ਤਾੜਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਤੂੰ ਇਉਂ ਨਹੀਂ, ਇਉਂ ਕਰ’ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਆਕੀ ਹਨ ਬਲਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ‘ਹਉਮੈ/ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਵਾਲ਼ੇ ਨਸੀਬ ਕਾਰਨ ਕੁਰਾਹੇ ਪਏ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਜਿਸ ਹੁਕਮ ਅੰਦਰ ਵਿਚਰਦੇ ਪਏ ਹਨ, ਉਸ ਦੇ ਮਾਲਕ ਅੱਗੇ ‘ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਜਾਚ ਸਿੱਖ ਲੈਣ, ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜੇਕਰ ‘ਮੈ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ, ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਮਨ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਚੱਲਦਾ ਹੈ’ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਮੈ ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ ਅਤੇ ‘ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਵਾਲ਼ੇ ਲੇਖ ਮੁਤਾਬਕ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਭੋਗਦਾ ਹਾਂ, ਹਰ ਕੋਈ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਆਪਣਾ ਦਾਣਾ ਚੁਗਦਾ ਪਿਆ ਹੈ’ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ ? ਇਸ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ’’ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸੰਦੇਹ ਦੂਰ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

(1). ਕੀ ਕਰਤਾਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਕੋਈ ਪੈਮਾਨਾ, ਪੜਾਅ ਹੈ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਸਭ ਨੇ ਇਕ ਸਮਾਨ ਚੱਲਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਜਦ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ’ਚ ਦੁਰਾਚਾਰੀ ਤੇ ਸਦਾਚਾਰੀ ਜੀਵਨ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਬਣਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿਹੜਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਛੱਡਿਆ ਜਾਵੇ, ਜੋ ਰੱਬ ਦਾ ਨਹੀਂ ?

(2). ਕੀ ‘ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’; ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਬਣੀ ਹੈ ? ਕਿਉਂਕਿ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਇਉਂ ਭੀ ਦਰਜ ਹੈ ‘‘ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ; ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ ਨ ਕੋਇ ..॥੨॥’’

(3). ਜੇਕਰ ‘ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲ ਕੇ ਬਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੁੜ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ?

ਉਕਤ ਸਾਰੇ ਸੰਦੇਹ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ; ਨਾਨਕ  ! ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ ॥੧॥’’ ਵਾਕ ’ਚੋਂ ‘ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇਣਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਰਥ ਨੇ ਹੀ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ’’ ਦੇ ਅਰਥ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰੀ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣੇ ਸਨ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ‘ਕਰਮੁ’ ਇੱਕ ਐਸਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜੋ ਦੋ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ) ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਹੈ। ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੇ ਕੰਮ’ (ਕਰਮ) ਅਤੇ ‘ਭਾਗ/ਨਸੀਬ’ (ਕਰਮੁ) ਜਦਕਿ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਮਿਹਰ, ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼’ (ਕਰਮੁ)। ਕਰਮ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਣਤਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਕਰਮਿ’ 100 ਵਾਰ, ਕਰਮੁ 99 ਵਾਰ ਅਤੇ ਕਰਮ 385 ਵਾਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਕਰਮੁ’ ਅਤੇ ‘ਕਰਮਿ’ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ‘ਭਾਗ’ ਤੇ ‘ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼’ ਅਤੇ ‘ਕਰਮ’ ਬਹੁ ਵਚਨ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਕਾ, ਕੇ, ਕੀ ਆਦਿ) ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ‘ਕਰਮੁ’ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ) ਤੋਂ ‘ਕਰਮ’ (ਅੰਤ ਮੁਕਤ) ਬਣਿਆ ਹੈ। ਵੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਦੋਵੇਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ’ਚੋਂ ਲਏ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਪੱਖੋਂ ਇੱਕ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੰਮ (ਕਰਮ/ਅੰਤ ਮੁਕਤ) ਕਰਕੇ ਬੰਦਾ ਭਾਗ (ਕਰਮੁ) ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ (ਕਰਮਿ/ਹੁਕਮਿ) ਨਾਲ਼ ਆਵਾਗਮਣ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅਗਲੇ ਜਨਮ ’ਚ ਮੁੜ ਕੰਮ (ਕਰਮ/ਬਹੁ ਵਚਨ) ਕਰਦਾ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ‘ਕਰਮਿ’ ਤੇ ‘ਹੁਕਮਿ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਵਿਆਕਰਨਿਕ ਅਰਥ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੈ ‘ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼, ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ਼’। ਹੁਕਮ ਅਤੇ ਮਿਹਰ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ ਕੇ ਰੱਬੀ ਹੁਕਮ ਨਾਲ਼ ਦਾਤ ਮਿਲੀ ਜਾਂ ਰੱਬੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼ ਦਾਤ ਮਿਲੀ; ਦੋਵਾਂ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ। ਮਾਲਕ ਦਾ ਹੁਕਮ; ਨੌਕਰ ਲਈ ਮਿਹਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਅਕਸਰ ਸਵਾਲ ਉਪਜਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਬੰਦਾ ਇਸ ਜਨਮ ’ਚ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦਾ ਫਲ਼ ਹੀ ਭੋਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ’ਚ ਵੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦਾ ਫਲ਼ ਭੋਗਦਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ; ਇਉਂ ਜਦ ਜੀਵ ਰਚਨਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਵਜੂਦ ’ਚ ਆਈ ਤਾਂ ਕਿਹੜਾ ਫਲ਼; ਜੀਵਨ ਭੋਗਦਾ ਰਿਹਾ ਹੋਏਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੰਮ/ਕਰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਜਨਮ ਦਾ ਵਜੂਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ‘‘ਸਭੇ ਮਾਣਸ, ਦੇਵ ਸਭਿ; ਸਭੇ ਜੋਗ ਧਿਆਨ ॥ ਸਭੇ ਪੁਰੀਆ, ਖੰਡ ਸਭਿ; ਸਭੇ ਜੀਅ ਜਹਾਨ ॥ ਹੁਕਮਿ ਚਲਾਏ ਆਪਣੈ; ਕਰਮੀ ਵਹੈ ਕਲਾਮ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੪੧) ਅਰਥ : ਕਰਤਾਰ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ, ਸਾਰੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਨੂੰ, ਧਿਆਨ ਸਾਧਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਸਾਰੇ ਜੋਗੀਆਂ ਨੂੰ, ਸਾਰੀਆਂ ਧਰਤੀਆਂ ਨੂੰ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ/ਟੁਕੜਿਆਂ/ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ, ਜਗਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤ ਆਦਿ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਕੰਮ ਮੁਤਾਬਕ ਮੁੜ ਹੁਕਮ ਰੂਪ ਕਲਮ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਯਾਨੀ ਨਸੀਬ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸੋ ਜਦ ਜੀਵ ਰਚਨਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਰੱਬ ਦੀ ਹੁਕਮ ਰੂਪੀ ਕਲਮ ਹੀ ਨਸੀਬ ਵਜੋਂ ਵਾਪਰੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਕਰਮ ਕਰਾਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰੰਤ ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਨਸੀਬ ਵਜੂਦ ’ਚ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤ ਜਨਮਾਂ ਉਪਰੰਤ ਮਾਣਸ ਜਨਮ ਨਸੀਬ ਹੋਇਆ ‘‘ਅਪਵਿਤ੍ਰ ਪਵਿਤ੍ਰੁ; ਜਿਨਿ ਤੂ ਕਰਿਆ ॥ ਸਗਲ ਜੋਨਿ ਮਹਿ; ਤੂ ਸਿਰਿ ਧਰਿਆ ॥ ਅਬ ਤੂ ਸੀਝੁ ਭਾਵੈ ਨਹੀ ਸੀਝੈ ॥ ਕਾਰਜੁ ਸਵਰੈ ਮਨ ! ਪ੍ਰਭੁ ਧਿਆਈਜੈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੯੧੩) ਅਰਥ : ਹੇ ਮਨ ! ਜਿਸ ਮਾਲਕ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਸਦਾਚਾਰੀ (ਪਵਿੱਤਰ) ਜਾਂ ਦੁਰਾਚਾਰੀ (ਅਪਵਿੱਤਰ) ਬਣਾਇਆ ਹੈ। ਸਾਰੀਆਂ ਜੂਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉੱਤਮ ਕਰ ਥਾਪਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਿਆਂ ਹੀ ਤੇਰਾ ਅਸਲ ਕਾਰਜ (ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ ਮਿਟਾਉਣਾ) ਸਫਲ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਜਨਮ ’ਚ ਤੂੰ (ਸਚਿਆਰ ਬਣਨ ’ਚ) ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋ (ਇਹ ਤੈਂ ਚੁਣਨਾ ਹੈ)।

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨੂੰ ਬੜੇ ਚਿਰਾਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲਿਆ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ। ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਬੜਾ ਚਿਰ, ਹੋਰ ਜੂਨਾਂ ’ਚ ਹੀ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਹੈ ‘‘ਮਿਲੁ ਜਗਦੀਸ ਮਿਲਨ ਕੀ ਬਰੀਆ ॥ ਚਿਰੰਕਾਲ ਇਹ ਦੇਹ ਸੰਜਰੀਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੭੬), ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਬਹੁਤ ਜਨਮ ਬਿਛੁਰੇ ਥੇ ਮਾਧਉ ! ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮ੍ਾਰੇ ਲੇਖੇ ॥  ਕਹਿ ਰਵਿਦਾਸ ਆਸ ਲਗਿ ਜੀਵਉ; ਚਿਰ ਭਇਓ ਦਰਸਨੁ ਦੇਖੇ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੬੯੪), ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਬਚਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਜੂਨੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਦੇਵਤੇ ਵੀ ਤਰਸਦੇ ਹਨ ‘‘ਗੁਰ ਸੇਵਾ ਤੇ ਭਗਤਿ ਕਮਾਈ ॥  ਤਬ ਇਹ ਮਾਨਸ ਦੇਹੀ ਪਾਈ ॥  ਇਸ ਦੇਹੀ ਕਉ ਸਿਮਰਹਿ ਦੇਵ ॥  ਸੋ ਦੇਹੀ ਭਜੁ ਹਰਿ ਕੀ ਸੇਵ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੫੯) ਅਰਥ : ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਦੁਆਰਾ ਦੱਸੀ ਸੇਵਾ ਭਗਤੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਸਮਝੋ ਕਿ (ਸਚਿਆਰ ਬਣ ਕੇ) ਮਨੁੱਖੀ ਦੇਹ ਪਾਉਣਾ ਸਫਲ ਹੋਇਆ ਹੈ (ਨਹੀਂ ਤਾਂ ‘ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਕਾਰਨ ਲੋਕ; ਜੂਨ ਹੀ ਭੋਗਦੇ ਪਏ ਹਨ)। ਇਹ ਮਨੁੱਖਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਯਾਨੀ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਜੂਨ; ਮਨੁੱਖ ਜੂਨ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇ ਇਸ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ (ਗੁਰੂ ਦੁਆਰਾ ਦੱਸੀ) ਹਰੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਭਗਤੀ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ (ਤਾਂ ਜੋ ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਕਰ ਸਚਿਆਰ ਹੋ ਸਕੀਏ)।

ਉਕਤ ਸਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਸਾਰਅੰਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ‘ਮੈ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ, ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਹੀ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਸੁਭਾਅ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਲਦਾ ਹੈ’ ਇਹ ਮਾਇਆਵੀ ਸੋਚ ਹੈ, ਜੋ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ‘ਅਹੰਕਾਰ/ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਸਿਰਜਦੀ ਹੈ ਤੇ ‘ਨਸੀਬ, ਆਵਾਗਮਣ’ ਵਾਲ਼ਾ ਚੱਕਰ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਮੈ ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ, ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ’ਚ ਵਿਚਰਦਾ ਹੈ; ਇਸ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਅਤੇ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਨ ਨਾਲ਼ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰੋਂ ‘ਅਹੰਕਾਰ, ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ, ਨਸੀਬ, ਆਵਾਗਮਣ ਲੇਖ’ ਮਿਟਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਲਈ ਮਾਲਕ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਉਸ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਨਾਲ਼, ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ਼ ‘ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਮਿਟੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹੀ ਇਹ ਪਰਦਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਢਾਹੁਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ। ਜੀਵ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਰੰਭ ’ਚ; ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਸਭ ਨੂੰ ਚਲਾ ਕੇ ਨਸੀਬ ਵਜੂਦ ’ਚ ਲਿਆਂਦੇ; ਓਵੇਂ ਹੀ ਹੁਣ ਉਸ ਮਾਲਕ ਨੇ ਆਪ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਕਰਨੇ ਹਨ। ਨਿਰਾ ਇਹ ਸਮਝੀ ਜਾਣਾ ਕਿ ‘ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲ ਕੇ ਮਿਟਣੀ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣਾ ਵਾਲਾ ਸੱਚਾ ਸਿੱਖ ਸਮਝੀ ਜਾਣਾ, ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ਼ ਧੋਖਾ ਹੈ।

ਦੋਵੇਂ ਸਵਾਲ ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ  ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ  ? ॥’’ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਜੋਂ, ਜੋ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ; ਨਾਨਕ  ! ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ ॥੧॥’’ ਸ਼ਬਦ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਵਾਰਥ ਇਉਂ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਮਨੁੱਖ ! ਜੋ ਤੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਯਾਨੀ ਤੇਰੇ ਨਸੀਬ ’ਚ ‘ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਰੂਪ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਉਹ ਤੇਰੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਪਿਛਲੇ ਕੰਮਾਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲੀ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਹੁਕਮ ਰੂਪ ਕਲਮ ਦਾ ਫਲ਼ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਬੁਰੇ ਕਰਮਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਹੁਕਮ ਦੇ ਮਾਲਕ (ਕਰਤਾਰ) ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ, ਉਸ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਤਾਂ ਜੋ ਤੇਰਾ ‘ਅਹੰਕਾਰ, ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਢਹਿ-ਢੇਰੀ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਕਹਾਂਗੇ ‘ਮੈਂ ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ, ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਨਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸਚਿਆਰ ਜੀਵਨ ਬਣਨਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਵਸਥਾ ’ਚ ਚਾਰੋਂ ਤਰਫ਼ ਹੁਕਮ ਕਰਤਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ‘‘ਨਾ ਕੋ ਬੈਰੀ, ਨਹੀ ਬਿਗਾਨਾ; ਸਗਲ ਸੰਗਿ ਹਮ ਕਉ ਬਨਿ ਆਈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨੯੯)

ਹੁਣ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਰਤਾਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਕੋਈ ਪੈਮਾਨਾ ਨਹੀਂ, ਜਿਸ ਤੱਕ ਸਭ ਨੇ ਇਕ ਸਮਾਨ ਚੜ੍ਹਨਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਮੰਨਣ ਨਾਲ਼ ‘ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਮਿਟੇਗੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦਾ ਰਹੇਗਾ ‘‘ਬਾਧਿਓ ਆਪਨ ਹਉ ਹਉ ਬੰਧਾ ॥  ਦੋਸੁ ਦੇਤ ਆਗਹ ਕਉ ਅੰਧਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੨੫੮) ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਿਆਣਾ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਸਮਝਣਾ; ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਰੁਧ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੂਰਖ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਣਾ ਕਹਿਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੀ ਹੈ ‘‘ਨਾਨਕ ! ਮੂਰਖੁ ਏਕੁ ਤੂ; ਅਵਰੁ ਭਲਾ ਸੈਸਾਰੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੨੮) ਵੈਸੇ ਮੂਰਖ ਅਤੇ ਸਿਆਣਾ; ਦੁਨਿਆਦਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਰੱਖੇ ਦੋ ਨਾਂ ਹੀ ਹਨ, ਰੱਬ ਦੀ ਜੋਤਿ ਦੋਵਾਂ ’ਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈਂ ਯਾਨੀ ਰੱਬ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ’ਚ ਦੋਵੇਂ ਬਰਾਬਰ ਹਨ ‘‘ਮੂਰਖੁ ਸਿਆਣਾ ਏਕੁ ਹੈ; ਏਕ ਜੋਤਿ ਦੁਇ ਨਾਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੧੫)

‘ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ’ ਮਿਟਣੀ ਹੈ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਨਾਲ਼, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਰੱਬੀ ਨਾਮ ਸੁਣਨ, ਮੰਨਣ ਅਤੇ ਦਿਲੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕਰਦਿਆਂ ਅੰਦਰਲੇ ਤੀਰਥ ਉੱਤੇ ਮਲ ਮਲ ਕੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ‘‘ਸੁਣਿਆ ਮੰਨਿਆ ਮਨਿ ਕੀਤਾ ਭਾਉ ॥ ਅੰਤਰਗਤਿ ਤੀਰਥਿ ਮਲਿ ਨਾਉ … ॥੨੧॥’’ (ਜਪੁ)

‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ’ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਲੈਣਾ ਕਿ ਰੱਬ ਦੇ ਸਦਾਚਾਰੀ ਗੁਣ ਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ; ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਰੀਰਕ ਕਰਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਉੱਨਤੀ ਲੱਭਣ ਵਾਲ਼ੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਲੋਕਾਂ ਵਾਙ ਹੈ ਜੋ ਚੌਰਾਹੇ ’ਚ ਖੜ੍ਹੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮੌਨ ਬਰਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਸਿਆਣਪ ਨਾਲ਼ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨਾ ਲੋਚਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਹੋਇਆ ਕਦੇ ਨਹੀਂ।

————-ਚੱਲਦਾ—————–

CLICK HERE   ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ  ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ ॥ (ਭਾਗ ਦੂਜਾ)