ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ ਚੌਥਾ)

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ)

ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ ਦੂਜਾ)

ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ ਤੀਜਾ)

ਭਾਗ ਚੌਥਾ

(6). ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ: ਕਿਸੇ ‘ਨਾਂਵ/ਪੜਨਾਂਵ’ ਦਾ, ਦੂਸਰੇ ‘ਨਾਂਵ/ਪੜਨਾਂਵ’ ਉੱਤੇ ਮਾਲਕੀ ਦਾ ਹੱਕ ਜਤਾਉਣਾ; ‘ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ’ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਮੋਹਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਹੈ। ਇਹ, ਰੱਬ ਦਾ ਸੇਵਕ ਹੈ।’ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਮੋਹਨ’ ਅਤੇ ‘ਰੱਬ’; ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ ਹਨ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ : ‘ਕਾ, ਕੇ, ਕੈ, ਕੋ (ਦਾ), ਕੀਆ/ਕੀਆਂ, ਦਾ, ਦੇ, ਦੀ, ਦੀਆ, ਚ/ਚੋ (ਦੀ/ਦਾ), ਕੇਰਾ (ਦਾ), ਕੇਰੀ (ਦੀ), ਕੇਰੇ (ਦੇ), ਕੇਰੀਆ (ਦੀਆਂ), ਸੰਦਾ (ਦਾ), ਸੰਦੇ (ਦੇ), ਸੰਦੀ/ਹੰਦੀ (ਦੀ), ਸੰਦੀਆ (ਦੀਆਂ), ਸੰਦੜਾ (ਦਾ), ਸੰਦੜੀ (ਦੀ), ਸੰਦੜੇ/ਸੰਦੜੈ (ਦੇ), ਰੋ (ਦਾ)’।

ਇਹ ਸੰਬੰਧਕ; ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਲੁਪਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਰੂਪ ’ਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵੱਧ ਸਮਝਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਲੁਪਤ ਰੂਪ ’ਚ; ਜਿਵੇਂ ‘ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ’; ਵਾਕ ’ਚ ‘ਗੁਰ’; ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਲੁਪਤ ‘ਦੀ’ ਨੇ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਗੁਰ ਸਬਦੁ’ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ‘ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ’, ‘ਗੁਰ ਕਿਰਪਾ’ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ‘ਗੁਰ ਕੀ ਕ੍ਰਿਪਾ’; ਅਰਥ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੀ ਹਨ ਅਤੇ ‘ਗੁਰੁ’ ਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਕਾਂ (ਲੁਪਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟ) ਨੇ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ (ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਸਬਦੁ’ ’ਚੋਂ ‘ਨੂੰ’ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਓਥੇ ‘ਗੁਰ ਸਬਦੁ’ ਹੈ, ਪਰ ਜਿੱਥੇ ‘ਸਬਦੁ’ ’ਚੋਂ ‘ਨੂੰ’ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਓਥੇ ‘ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ’ ਹੈ) :

ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ ਅੰਤਰਿ ਵਸੈ; ਤਾ ਹਰਿ ਵਿਸਰਿ ਨ ਜਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੧) (ਇੱਥੇ ‘ਸਬਦੁ’ ’ਚੋਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ)

ਸੋ ਉਬਰੈ; ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਬੀਚਾਰੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੨੨੫) (ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਭਾਵ ਗੁਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ)

ਸੋ ਪੰਡਿਤੁ; ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਕਮਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੮੮) (ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਭਾਵ ਗੁਰ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ)

ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਹੈ; ਜਿਤੁ+ਪੀਤੈ (ਨਾਲ) ਤਿਖ ਜਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੫) (ਇੱਥੇ ‘ਸਬਦੁ’ ’ਚੋਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ)

ਜੀਵਤੁ ਮਰੈ ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਬੀਚਾਰੈ; ਹਉਮੈ ਮੈਲੁ ਚੁਕਾਵਣਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੯) (ਇੱਥੇ ‘ਸਬਦੁ’ ’ਚੋਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ)

ਗੁਰ ਕਿਰਪਾ ਤੇ ਬੂਝੀਐ; ਸਭੁ ਬ੍ਰਹਮੁ ਸਮਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੨੨੯) (ਗੁਰ ਕਿਰਪਾ ਤੇ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ)

ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਅਰੁ ਗੁਰ ਕੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਤੇ; ਪਕਰਿਓ ਗਢ ਕੋ ਰਾਜਾ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੬੧) (ਗੁਰ ਕੀ ਕਿਰਪਾ ਤੇ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ)

ਨੋਟ: ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਲੁਪਤ ਸੰਬੰਧਕ; ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ) ਨੂੰ ਹੀ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕਿਸੇ ਪੜਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ; ਜਿਵੇਂ ‘ਤਿਸੁ, ਜਿਸੁ, ਇਸੁ, ਏਸੁ, ਕਿਸੁ, ਉਸੁ, ਇਸੁ, ਓਸੁ, ਤਿਤੁ, ਜਿਤੁ, ਕਿਤੁ, ਉਤੁ, ਓਤੁ’ ਆਦਿਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਭੀ ਲੁਪਤ ਸੰਬੰਧਕ; ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਕਿਸੁ (ਨੂੰ) ਪੂਛਉ ? ਕਿਸੁ (ਦੇ) ਲਾਗਉ ਪਾਇ  ?॥ (ਮਹਲਾ ੧/੨੨੧) (ਇੱਥੇ ‘ਕਿਸੁ’ ਨਾਲ ਦੋ ਲੁਪਤ ਸੰਬੰਧਕ (ਨੂੰ/ਦੇ) ਹਨ, ਪਰ ‘ਕਿਸੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ।)

ਜਿਸੁ (ਦੇ) ਹਥਿ ਜੋਰੁ; ਕਰਿ ਵੇਖੈ ਸੋਇ ॥ (ਜਪੁ)

ਉਕਤ ਤੁਕ ’ਚ ‘ਦੇ’ ਲੁਪਤ ਨੇ ਵੀ ‘ਜਿਸੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਦ ਕਿ ਇਹੀ ਲੁਪਤ ਸੰਬੰਧਕ; ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਬਹੁਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਸੰਬੰਧਕੀ ਵੀ ਪੜਨਾਂਵਾਂ/ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ :

ਜਿਸੁ ਨਾਲਿ ਜੋਰੁ ਨ ਚਲਈ; ਖਲੇ ਕੀਚੈ ਅਰਦਾਸਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੯੯੪)

ਤਿਸੁ ਵਿਚਿ, ਧਰਤੀ ਥਾਪਿ ਰਖੀ; ਧਰਮਸਾਲ ॥ (ਜਪੁ)

ਪ੍ਰਭੁ ਹਰਿਮੰਦਰੁ ਸੋਹਣਾ; ਤਿਸੁ ਮਹਿ ਮਾਣਕ ਲਾਲ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੭)

ਤਿਸੁ ਸਿਉ ਨੇਹੁ ਨ ਕੀਜਈ; ਜੋ ਦੀਸੈ ਚਲਣਹਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੨੧)

ਇਸੁ ਊਪਰਿ ਲੇ ਰਾਖਿਓ ਗੁਮਾਨ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੭੪)

ਕਿਸੁ ਪਹਿ ਖੋਲ੍ਉ ਗੰਠੜੀ; ਦੂਖੀ ਭਰਿ ਆਇਆ ॥(ਮਹਲਾ ੧/੭੬੭)

ਇਹ ਬਾਣੀ ਜੋ ਜੀਅਹੁ ਜਾਣੈ; ਤਿਸੁ ਅੰਤਰਿ ਰਵੈ ਹਰਿ ਨਾਮਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੭੯੭)

ਏਕੋ ਰਵਿ ਰਹਿਆ ਸਭ ਅੰਤਰਿ; ਤਿਸੁ ਬਿਨੁ ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਈ ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੦੪੪)

ਜਿਸੁ ਅੰਦਰਿ ਰੰਗੁ; ਸੋਈ ਗੁਣ ਗਾਵੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੧੪)

ਓਸੁ ਬਿਨਾ;  ਕੋਊ ਮੁਖੁ ਨਹੀ ਜੋਰੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੯੦)

ਕੇਵਲ ਹੇਠਲੇ ਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧਕ  ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ‘ਹੀ’ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ :

ਜਿਸ ਨੋ ਤੂ ਜਾਣਾਇਹਿ; ਸੋਈ ਜਨੁ ਜਾਣੈ ॥ (ਸੋ ਪੁਰਖੁ/ਮਹਲਾ ੪/੧੧)

ਤਿਸ ਦੈ ਚਾਨਣਿ (ਨਾਲ); ਸਭ ਮਹਿ ਚਾਨਣੁ ਹੋਇ ॥ (ਸੋਹਿਲਾ/ਮਹਲਾ ੧/੧੩)

ਤਿਸ ਕੈ ਦਰਸਿ (ਨਾਲ); ਸਭ ਪਾਪ ਮਿਟਾਵਹਿ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੮੬)

ਗੁਰਮਤੀ ਸਚੁ ਸਲਾਹਣਾ; ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਰਾਵਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੭)

ਕਿਸ ਹੀ ਧੜਾ ਕੀਆ; ਮਿਤ੍ਰ ਸੁਤ ਨਾਲਿ ਭਾਈ ॥(ਮਹਲਾ ੪/੩੬੬)

ਏਸ ਨਉ ਹੋਰੁ ਥਾਉ ਨਾਹੀ; ਸਬਦਿ ਲਾਗਿ ਸਵਾਰੀਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੯੧੭)

ਜਿਸ ਕੀ ਵਸਤੁ, ਤਿਸੁ ਚੇਤਹੁ ਪ੍ਰਾਣੀ ! ਕਰਿ ਹਿਰਦੈ ਗੁਰਮੁਖਿ ਬੀਚਾਰਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੭੬)

ਤਿਸ ਕੀ ਸਰਨੀ ਪਰੁ ਮਨਾ ! ਜਿਸੁ ਜੇਵਡੁ ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੪)

ਉਸੁ ਖੇਤ ਕਾਰਣਿ; ਰਾਖਾ ਕੜੈ ॥ ਤਿਸ ਕੈ ਪਾਲੈ (ਪੱਲੇ ’ਚ); ਕਛੂ ਨ ਪੜੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੭੯)

ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਜਾਨੈ; ਉਸ ਤੇ ਕਹਾ ਛਪਾਇਆ  ?॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੮੧)

ਕਿਆ ਹੋਵੈ ਕਿਸੈ ਹੀ ਦੈ ਕੀਤੈ; ਜਾਂ ਧੁਰਿ (ਤੋਂ) ਕਿਰਤੁ ਓਸ ਦਾ ਏਹੋ ਜੇਹਾ ਪਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੬੫੩)

ਸਭ ਘਟ ਤਿਸ ਕੇ; ਓਹੁ ਕਰਨੈਹਾਰੁ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੮੦)

ਜੇ ਕੋ ਓਸ ਦੀ ਰੀਸ ਕਰੇ; ਸੋ ਮੂੜ ਅਜਾਣੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੦੨)

ਨੋਟ: ਹੇਠਲੇ ਤਿੰਨੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ; ਲੁਪਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਸੰਬੰਧਕਾਂ ਸਮੇਤ ਹੈ :

ਨਾਨਕ !  ਜੋ ਤਿਸੁ (ਉਸ ਨੂੰ) ਭਾਵੈ, ਸੋ ਕਰੇ; ਜਿਉ ਤਿਸ ਕੀ ਰਜਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੪੯੨) (ਲੁਪਤ ‘ਨੂੰ’ ਨੇ ‘ਤਿਸੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਪ੍ਰਗਟ ‘ਕੀ’ ਨੇ ‘ਤਿਸੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਇਸ ਕਾ  ਬਲੁ; ਨਾਹੀ ਇਸੁ (ਦੇ) ਹਾਥ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੭੭) (ਪ੍ਰਗਟ ‘ਕਾ’ ਨੇ ‘ਇਸੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਲੁਪਤ ‘ਦੇ’ ਨੇ ‘ਇਸੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।)

ਓਸੁ ਅੰਦਰਿ ਕੂੜੁ, ਕੂੜੋ ਕਰਿ ਬੁਝੈ; ਅਣਹੋਦੇ ਝਗੜੇ, ਦਯਿ ਓਸ ਦੈ ਗਲਿ (’ਚ) ਪਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੦੩) (ਪ੍ਰਗਟ ਰੂਪ ‘ਅੰਦਰਿ’ ਨੇ ਵੀ ‘ਓਸੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਪਰ ਪ੍ਰਗਟ ਰੂਪ ‘ਦੈ’ ਨੇ ‘ਓਸੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਸੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕ ਅੱਖਰ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧਕ (ਕਾ, ਕੇ, ਕੀ, ਕੈ, ਦਾ, ਦੇ, ਦੀ, ਦੈ, ਨੋ, ਕਉ (ਨੂੰ), ਨਉ (ਨੂੰ), ਤੇ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ‘ਹੀ’) ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਰੂਪ ’ਚ ਪੜਨਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ‘ਤੇ’ ਅਤੇ ‘ਹੀ’ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਾਰੇ ਲੁਪਤ ਰੂਪ ’ਚ ਆ ਕੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ) ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਪ੍ਰਗਟ ਰੂਪ ’ਚ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧਕ ਹੀ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਅਲਹੁ, ਖਸੰਮੁ, ਨਾਨਕੁ, ਗੁਰੁ, ਖੇਤੁ, ਨਾਮੁ, ਪ੍ਰਭੁ, ਮਨੁ, ਸਤਿਗੁਰੁ, ਸਾਹਿਬੁ, ਰਬੁ, ਕਿਰਸਾਣੁ, ਪਿੰਡੁ, ਸਹਜੁ, ਸਤੁ, ਮਨੁ, ਸੰਤੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ :

ਭਗਤਿ ਨਿਰਾਲੀ ਅਲਾਹ ਦੀ; ਜਾਪੈ ਗੁਰ ਵੀਚਾਰਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੪੩੦)

ਹੋਵੈ ਸਿਫਤਿ ਖਸੰਮ ਦੀ; ਨੂਰੁ ਅਰਸਹੁ ਕੁਰਸਹੁ ਝਟੀਐ ॥ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੭)

ਨਾਨਕ ਕੀ ਪ੍ਰਭ ! ਬੇਨਤੀ; ਅਪਨੀ ਭਗਤੀ ਲਾਇ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੮੯)

ਸਾਝੀ ਗੁਰ ਨਾਲਿ ਬਹਾਲਿਆ; ਸਰਬ ਸੁਖ ਪਾਇਕ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੧੦੨)

ਜਿਉ ਰਾਖਾ; ਖੇਤ ਊਪਰਿ ਪਰਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੭੯)

ਰਾਮ ਨਾਮ ਬਿਨੁ, ਕੋ ਥਿਰੁ ਨਾਹੀ; ਜੀਉ ਬਾਜੀ ਹੈ ਸੰਸਾਰਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੨੪੬)

ਪ੍ਰਭ ਸਿਉ ਲਾਗਿ ਰਹਿਓ; ਮੇਰਾ ਚੀਤੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੮੨)

ਜਾ ਹੋਆ ਹੁਕਮੁ ਕਿਰਸਾਣ ਦਾ; ਤਾ ਲੁਣਿ ਮਿਣਿਆ ਖੇਤਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੩)

ਹਉ ਹੋਆ ਮਾਹਰੁ ਪਿੰਡ ਦਾ; ਬੰਨਿ ਆਦੇ ਪੰਜਿ ਸਰੀਕ ਜੀਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੩)

ਘੋੜਾ ਕੀਤੋ ਸਹਜ ਦਾ; ਜਤੁ ਕੀਓ ਪਲਾਣੁ ॥ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੮)

ਧਣਖੁ ਚੜਾਇਓ ਸਤ ਦਾ; ਜਸ ਹੰਦਾ (ਦਾ) ਬਾਣੁ (ਤੀਰ)॥ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੮)

ਸਚੁ, ਮਨ ਅੰਦਰਿ; ਰਹਿਆ ਸਮਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੦)

ਸਤਿਗੁਰ ਵਿਚਿ ਆਪਿ ਵਰਤਦਾ; ਹਰਿ ਆਪੇ ਰਖਣਹਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੦੨)

ਫਰੀਦਾ ! ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕਰਿ ਚਾਕਰੀ; ਦਿਲ ਦੀ ਲਾਹਿ ਭਰਾਂਦਿ ॥ (ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ/੧੩੮੧)

ਫਰੀਦਾ !  ਜੋ ਡੋਹਾਗਣਿ ਰਬ ਦੀ; ਝੂਰੇਦੀ ਝੂਰੇਇ ॥ (ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ/੧੩੮੧)

ਮਨ ਕੀਆ ਇਛਾਂ ਪੂਰੀਆ; ਪਾਇਆ ਨਾਮੁ ਨਿਧਾਨੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੬)

ਦੂਜੈ, ਬਹੁਤੇ ਰਾਹ; ਮਨ ਕੀਆ ਮਤੀ ਖਿੰਡੀਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੫)

ਸਭ ਕਿਛੁ ਪ੍ਰਭ ਕਾ; ਪ੍ਰਭ ਕੀਆ ਜਾਈ (ਥਾਵਾਂ) ਜੀਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੧੭)

ਸੰਤ ਆਚਰਣ ਸੰਤ ਚੋ  (ਦਾ) ਮਾਰਗੁ; ਸੰਤ ਚ (ਦੀ) ਓਲ੍ਹਗ ਓਲ੍ਹਗਣੀ ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੪੮੬)

ਭਾਵ (ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਮੈਨੂੰ) ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਰਹਿਣੀ, ਸੰਤਾਂ ਦਾ ਮਾਰਗ, ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਜੂਠ ਮਾਂਜਨ ਵਾਲੀ ਸੇਵਾ ਬਖ਼ਸ਼।)

ਸਾਵਧਾਨੀ: ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਜੇ ‘ਕੀਆ/ਦੀਆ’ ਸੰਬੰਧਕ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਗਰਬੁ, ਪਰਪੰਚੁ (ਜਗਤ ਖਿਲਾਰਾ), ਮੋਹੁ, ਦਾਨੁ, ਅੰਗੀਕਾਰੁ, ਅਨੁਗ੍ਰਹ, ਮਨੁ, ਪ੍ਰਭੁ, ਪਿੰਡੁ) ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦੇ ਭਾਵ ਇੱਥੇ ‘ਕੀਆ/ਦੀਆ’; ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ : ‘ਕੀਤਾ/ਦਿੱਤਾ’।

ਬ੍ਰਹਮੈ (ਨੇ) ਗਰਬੁ ਕੀਆ; ਨਹੀ ਜਾਨਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੨੨੪)

ਪਪੈ; ਪਾਤਿਸਾਹੁ ਪਰਮੇਸਰੁ; ਵੇਖਣ ਕਉ ਪਰਪੰਚੁ ਕੀਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੩੩)

ਲਲੈ; ਲਾਇ ਧੰਧੈ ਜਿਨਿ ਛੋਡੀ; ਮੀਠਾ ਮਾਇਆ ਮੋਹੁ ਕੀਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੩੪)

ਨਾਨਕ ! ਦਾਨੁ ਕੀਆ ਦੁਖ ਭੰਜਨਿ (ਨੇ); ਰਤੇ ਰੰਗਿ ਰਸਾਲੀ ਜੀਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੬)

ਅੰਗੀਕਾਰੁ ਕੀਆ ਤਿਨਿ ਕਰਤੈ (ਨੇ); ਦੁਖ ਕਾ ਡੇਰਾ ਢਾਹਿਆ ਜੀਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੭)

ਹਰਿ ਦੀਨ ਦਇਆਲਿ (ਨੇ) ਅਨੁਗ੍ਰਹੁ ਕੀਆ; ਹਰਿ ਗੁਰ ਸਬਦੀ ਚਖਿ ਡੀਠਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੭੧)

ਤਨੁ ਮਨੁ ਗੁਰ ਪਹਿ ਵੇਚਿਆ; ਮਨੁ ਦੀਆ ਸਿਰੁ, ਨਾਲਿ ॥ (ਮ: ੧/੨੦)

(ਨੋਟ : ਇੱਥੇ ‘ਨਾਲਿ’ ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਜੇ ਸੰਬੰਧਕ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ‘ਸਿਰੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦਾ।)

ਹਉ ਸਤਿਗੁਰ ਵਿਟਹੁ ਵਾਰਿਆ; ਜਿਨਿ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭੁ ਦੀਆ ਦਿਖਾਇ ॥ (ਮ: ੪/੪੧)

ਕਦ ਹੀ ਚਿਤਿ ਨ ਆਇਓ; ਜਿਨਿ ਜੀਉ ਪਿੰਡੁ ਦੀਆ ॥ (ਮ: ੫/੪੩)

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਕੈ’ ਸ਼ਬਦ; ਸੰਬੰਧਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ‘ਪੜਨਾਂਵ’ ਤੇ ‘ਯੋਜਕ’ ਵੀ ਹੈ। ਓਥੇ ਅਰਥ ਹਨ : ‘ਜਿਸ’ ਅਤੇ ‘ਜਾਂ’, ਇਸ ਲਈ ‘ਕੈ’ ਸੰਬੰਧਕ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਲਈ ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਇਸ ਨੇ ਸੰਬੰਧਕ ਵਜੋਂ ‘ਗੁਰੁ, ਪ੍ਰਭੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਜਾਂ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਆ ਕੇ ‘ਨਾਲ’ ਜਾਂ ‘ਵਿੱਚ’; ਲੁਪਤ ਅਰਥ ਦੇਵੇਗਾ ਜਦ ਕਿ ‘ਪੜਨਾਂਵ’ ਅਤੇ ‘ਯੋਜਕ’ ਸਮੇਂ ‘ਕੈ’ ਦੇ ਅਗੇਤਰ ਅਤੇ ਪਿਛੇਤਰ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ :

ਗੁਰ ਕੈ ਭਾਣੈ (’ਚ) ਜੋ ਚਲੈ; ਦੁਖੁ ਨ ਪਾਵੈ ਕੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੧)

ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦਿ (ਨਾਲ) ਜੀਵਤੁ ਮਰੈ; ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਵਸੈ ਮਨਿ ਆਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੩)

ਗੁਰ ਕੈ ਬਚਨਿ (ਨਾਲ); ਮਿਟਿਆ ਮੇਰਾ ਭਰਮੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੩੯)

ਗੁਰ ਕੈ ਭਾਣੈ (’ਚ) ਜੋ ਚਲੈ; ਤਾਂ ਜੀਵਣ ਪਦਵੀ ਪਾਹਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੫੦੮)

ਗੁਰ ਕੈ ਭੈ (ਨਾਲ) ਕੇਤੇ ਨਿਸਤਰੇ; ਭੈ ਵਿਚਿ ਨਿਰਭਉ ਪਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੫੫੧)

ਗੁਰ ਕੈ ਤਕੀਐ (ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ); ਸਾਚੈ ਤਾਣਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੭੫)

ਪ੍ਰਭ ਕੈ ਸਿਮਰਨਿ (ਨਾਲ); ਗਰਭਿ ਨ ਬਸੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੬੨)

ਪ੍ਰਭ ਕੈ ਸਿਮਰਨਿ (ਨਾਲ); ਦੁਖੁ ਨ ਸੰਤਾਪੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੬੨)

ਜੋ ਜਨੁ ਰਾਤਾ; ਪ੍ਰਭ ਕੈ ਰੰਗਿ (’ਚ) ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੩੭)

ਨੋਟ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਕੈ’ ਤੋਂ ਬਾਅਦ; ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਜਾਂ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਸ਼ਬਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ‘ਕੇ’ (ਸੰਬੰਧਕ) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁ ਵਚਨ ਨਾਂਵ (ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ); ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਹੈ :

ਗੁਰ ਕੇ ਚਰਨ; ਮਨ ਮਹਿ ਧਿਆਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੧)

ਕਾਰਜ ਸਭਿ ਸਵਾਰਿ ਲੈ; ਨਿਤ ਪੂਜਹੁ, ਗੁਰ ਕੇ ਪਾਵ ਜੀਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੨)

ਗੁਰ ਕੇ ਬਚਨ; ਸਤਿ (ਕਰ) ਜੀਅ (’ਚ) ਧਾਰਹੁ ॥ (ਭਟ ਗਯੰਦ/੧੪੦੧)

ਨਾਨਕ  ! ਓਇ ਪਰਮੇਸੁਰ ਕੇ ਪਿਆਰੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੭੬)

ਨਾਨਕ  !  ਭਉਜਲੁ ਪਾਰਿ ਪਰੈ; ਜਉ ਗਾਵੈ ਪ੍ਰਭ ਕੇ ਗੀਤ ॥ (ਮਹਲਾ ੯/੫੩੬)

ਰਾਖਹੁ ਰਾਖਨਹਾਰ ਦਇਆਲਾ !  ਨਾਨਕ, (ਭਗਤ ਤੇਰੇ) ਘਰ ਕੇ ਗੋਲੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੭੪)

ਖੂਨ ਕੇ ਸੋਹਿਲੇ ਗਾਵੀਅਹਿ ਨਾਨਕ  !  ਰਤੁ ਕਾ ਕੁੰਗੂ ਪਾਇ ਵੇ ਲਾਲੋ  !॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੨੩)

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਕੋ’ ਸੰਬੰਧਕ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਦਾ’ ਅਤੇ ਇਹ ‘ਪੜਨਾਂਵ’ ਵੀ ਹੈ, ਓਥੇ ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕੋਈ’। ‘ਕੋ’ ਸੰਬੰਧਕ ਦੀ ਪਛਾਣ ਲਈ ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਇਸ ਨੇ, ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵਾਂ (ਨਾਮੁ, ਸੂਖੁ, ਕਾਲੁ, ਧਨੁ, ਜੀਉ, ਕਬੀਰੁ, ਸਹਿਰੁ, ਰਾਮੁ, ਦਾਸੁ, ਮਨੁ, ਸੰਤੁ, ਗੋਪਾਲੁ) ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕੀਤਾ ਹੈ :

ਮਨ ਰੇ ! ਨਾਮ ਕੋ  ਸੁਖ ਸਾਰ (ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ)॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨੨੩)

ਸਰਬ ਸੂਖ ਕੋ ਨਾਇਕੋ; ਰਾਮ ਨਾਮ ਰਸੁ ਪੀਉ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੬੪)

ਸਭੁ ਜਗੁ ਬਾਧੋ ਕਾਲ ਕੋ; ਬਿਨੁ ਗੁਰ ਕਾਲੁ ਅਫਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੫੫)

ਇਸੁ ਤਨ ਧਨ ਕੋ; ਕਿਆ ਗਰਬਈਆ ? ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੦)

ਕਬੀਰ ਕੋ ਸੁਆਮੀ; ਗਰੀਬ ਨਿਵਾਜ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੧)

ਬੇਗਮ ਪੁਰਾ; ਸਹਰ ਕੋ ਨਾਉ ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੩੪੫)

ਰਾਮ ਕੋ ਨਾਮੁ; ਜਪਉ ਦਿਨ ਰਾਤੀ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੪੮੫)

ਅਪਨੇ ਦਾਸ ਕੋ ਭਇਓ ਸਹਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੨੫)

ਮਾਈ ! ਮੇਰੇ ਮਨ ਕੋ ਸੁਖੁ ॥ ਕੋਟਿ ਅਨੰਦ ਰਾਜ ਸੁਖੁ ਭੁਗਵੈ; ਹਰਿ ਸਿਮਰਤ ਬਿਨਸੈ ਸਭ ਦੁਖੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੧੭)

ਨਾਰਾਇਣ; ਸੰਤ ਕੋ  (ਦਾ) ਮਾਈ ਬਾਪ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੬੮)

ਗੋਪਾਲ ਕੋ ਜਸੁ; ਗਾਉ ਪ੍ਰਾਣੀ ! ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੯੭)

ਸਹਜੇ ਕੀਨੋ ਜੀਅ ਕੋ ਦਾਨੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੩੭)

ਨੋਟ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਭਉ, ਭਾਉ, ਜੀਉ, ਨਾਉ’ ਭਾਵ ਅੰਤ ‘ਉ’ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ਸੰਬੰਧਕ ਨਾਲ ਅੰਤ ‘ਅ’ (ਜੀਅ) ਜਾਂ ਅੰਤ ‘ਵ’ (ਭਾਵ) ਜਾਂ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ (ਭੈ) ਜਾਂ ਅੰਤ ‘ਮ’ (ਨਾਮ) ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ :

ਕਹਤੁ ਨਾਨਕੁ ਭੈ ਭਾਵ ਕਾ ਕਰੇ ਸੀਗਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੩੫੭) (ਭਉ/ਭਾਉ ਨੂੰ ‘ਕਾ’ ਨੇ ‘ਭੈ/ਭਾਵ’ ਕਰ ਦਿੱਤਾ)

ਮਨਮੁਖ, ਭੈ ਕੀ ਸਾਰ ਨ ਜਾਣਨੀ; ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਜਲਤੇ ਕਰਹਿ ਪੁਕਾਰ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੮੮) (ਰੱਬ ਦਾ ਭਉ; ਇੱਕ ਵਚਨ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ‘ਕੀ’ ਸੰਬੰਧਕ ਨੇ ‘ਭੈ’ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਭਾਵ ਮਨਮੁਖ ਲੋਕ; ਰੱਬੀ ਡਰ–ਅਦਬ ਦੀ ਕਦਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ, ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ’ਚ ਜਲ਼ਦੇ ਦੁਖੀ ਹੋਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।)

ਸਤਿਗੁਰੁ ਦਾਤਾ ਹਰਿ ਨਾਮ ਕਾ; ਪ੍ਰਭੁ ਆਪਿ ਮਿਲਾਵੈ, ਸੋਇ (ਉਸ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ) ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੯) (‘ਨਾਉ’ ਨੂੰ ‘ਕਾ’ ਨੇ ‘ਨਾਮ’ ਕਰ ਦਿੱਤਾ)

ਸਾਵਧਾਨੀ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਭੈ, ਭਾਵ, ਜੀਅ, ਨਾਮ’; ਬਹੁ ਵਚਨ ਨਾਂਵ ਵੀ ਹਨ, ਪਰ ਤਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਕੀ ਸ਼ਬਦ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਮੋਹਨੀ ਮਹਾ ਬਚਿਤ੍ਰਿ ਚੰਚਲਿ; ਅਨਿਕ ਭਾਵ (ਨਖ਼ਰੇ) ਦਿਖਾਵਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੪੭)

ਅਗਮ ਰੂਪੁ ਗੋਬਿੰਦ ਕਾ; ਅਨਿਕ ਨਾਮ ਅਪਾਰ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੯੮੬)

ਭੈ ਕਾਹੂ ਕਉ ਦੇਤ ਨਹਿ; ਨਹਿ ਭੈ ਮਾਨਤ ਆਨ ॥ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੭) 

ਗਾਵੈ ਕੋ; ਜੀਅ (ਜਿੰਦਾਂ) ਲੈ (ਕੇ) ਫਿਰਿ ਦੇਹ ॥ (ਜਪੁ)

ਨੋਟ : ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਜੇ ‘ਕੋ’; ਸੰਬੰਧਕ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵਾਂ (ਹੁਕਮੁ, ਗੁਣੁ, ਸਹਜੁ, ਸਬਦੁ, ਰਤਨੁ) ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦਾ।  ਸੋ ਇੱਥੇ ‘ਕੋ’; ਪੜਨਾਂਵ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕੋਈ’ (ਇੱਕ ਵਚਨ), ਇਸ ਲਈ ‘ਕੋ’ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਸਰਾਮ ਦੇਣ ਨਾਲ ਅਰਥ ਵਧੇਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :

ਨਾਨਕ ! ਹੁਕਮੁ ਕੋ ਗੁਰਮੁਖਿ ਬੁਝੈ; ਜਿਸ ਨੋ ਕਿਰਪਾ ਕਰੇ ਰਜਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੫੫੬)

ਅਉਗੁਣਵੰਤੀ ਗੁਣੁ ਕੋ ਨਹੀ; ਬਹਣਿ ਨ ਮਿਲੈ ਹਦੂਰਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੭)

ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ; ਸਹਜੁ ਕੋ ਪਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੧੯)

ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ, ਕੋ ਵਿਰਲਾ ਬੂਝੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੦)

ਗੁਰਮੁਖਿ (ਗੁਰੂ ਰਾਹੀਂ); ਰਤਨੁ ਕੋ ਵਿਰਲਾ ਲੇਵੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੨੩੩)

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਦੇ’ 208 ਵਾਰ ਹੈ, ਜੋ ਸੰਬੰਧਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ‘ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਅਤੇ ‘ਕ੍ਰਿਆ’ ਵੀ ਹੈ। ਸੰਬੰਧਕ ਵਜੋਂ ਇਹ ਕੇਵਲ 5 ਵਾਰ ਹੀ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਰਬੁ) ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 4 ਵਾਰ ਪੜਨਾਂਵ (ਜਿਸੁ, ਤਿਸੁ) ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ :

ਬਾਜ ਪਏ ਤਿਸੁ ਰਬ ਦੇ; ਕੇਲਾਂ (ਰੰਗ-ਰਲੀਆਂ) ਵਿਸਰੀਆਂ ॥ (ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ/੧੩੮੩)

ਪਰਵਦਗਾਰੁ ਸਾਲਾਹੀਐ; ਜਿਸ ਦੇ ਚਲਤ (ਕੌਤਕ) ਅਨੇਕ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੯)

ਜਨ ਨਾਨਕ  !  ਜਿਸ ਦੇ ਏਹਿ ਚਲਤ ਹਹਿ; ਸੋ ਜੀਵਉ ਦੇਵਣਹਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੯੫੧)

ਜੀਅ ਜੰਤ ਸਭਿ ਤਿਸ ਦੇ; ਸਭਨਾ ਕਾ ਸੋਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੪੨੫)

ਗੁਰਮੁਖਿ ਸਦਾ ਸਲਾਹੀਐ; ਸਭਿ ਤਿਸ ਦੇ  ਜਚਾ (ਕੌਤਕ)॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੦੯੪)

ਸਾਵਧਾਨੀ: ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਜੇ ‘ਦੇ’; ਸੰਬੰਧਕ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵਾਂ (ਪਿੰਡੁ, ਹਾਥੁ, ਮਨੁ, ਸਿਰੁ, ਸਿਮਰਨੁ, ਦਾਨੁ) ਵੀ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੁੰਦੇ। ਸੋ ਇੱਥੇ ਇਹ ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਦੇ ਕੇ’ (ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਇੱਥੇ ਵਾਕ ’ਚ ਮੂਲ ਕ੍ਰਿਆ ‘ਲਈਐ, ਸਾਜਿਆ, ਰਾਖਾ, ਲੀਆ, ਲਾਇਨਿ’ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਹੀ ਇਹ ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਬਣਿਆ ਹੈ) :

ਦੇ ਸਾਬੂਣੁ; ਲਈਐ ਓਹੁ ਧੋਇ ॥ (ਜਪੁ) (ਦੇ ਭਾਵ ਦੇ ਕੇ)

ਜੀਉ ਪਿੰਡੁ ਦੇ , (ਸਰੀਰ) ਸਾਜਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੨) (ਦੇ ਭਾਵ ਦੇ ਕੇ)

ਮਹਾ ਅਗਨਿ ਤੇ; ਹਾਥੁ ਦੇ  ਰਾਖਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੩੯) (ਦੇ ਭਾਵ ਦੇ ਕੇ)

ਮਨੁ ਦੇ, ਰਾਮੁ ਲੀਆ ਹੈ ਮੋਲਿ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੭) (ਦੇ ਭਾਵ ਦੇ ਕੇ)

ਜੀਅ ਦਾਨੁ ਦੇ, ਭਗਤੀ ਲਾਇਨਿ; ਹਰਿ ਸਿਉ ਲੈਨਿ ਮਿਲਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੪੯) (ਦੇ ਭਾਵ ਦੇ ਕੇ)

ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਕੋਈ ਮੂਲ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ‘ਦੇ’ ਹੀ ਮੂਲ ਕ੍ਰਿਆ ਬਣ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਦੇਂਦਾ ਹੈ’ :

ਪਹਿਲਾ ਧਰਤੀ ਸਾਧਿ ਕੈ; ਸਚੁ ਨਾਮੁ ਦੇ ਦਾਣੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੯) (ਦੇ ਭਾਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ)

ਪੂਰਬ ਲਿਖੇ ਪਾਵਣੇ; ਸਾਚੁ ਨਾਮੁ ਦੇ  ਰਾਸਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੨) (ਦੇ ਭਾਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ)

ਨਾਨਕ ! ਸੋਭਾ ਸੁਰਤਿ ਦੇਇ ਪ੍ਰਭੁ ਆਪੇ; ਗੁਰਮੁਖਿ ਦੇ  ਵਡਿਆਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੨) (ਦੇ ਭਾਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ)

ਦੇਦਾ ਦੇ; ਲੈਦੇ ਥਕਿ ਪਾਹਿ ॥ (ਜਪੁ) (ਦੇ ਭਾਵ ਦਿੰਦਾ ਹੈ)

ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਕਾਰਨਿ/ਕਾਰਣਿ’ ਦਾ ਅਰਥ ਇੱਕੋ ਹੈ ਪਰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ :

ਏਕ ਬਸਤੁ ਕਾਰਨਿ;  ਬਿਖੋਟਿ ਗਵਾਵੈ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੬੮) (ਕਾਰਨਿ; ਸੰਬੰਧਕ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਲਈ’। ‘ਬਸਤੁ’ ਦੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਮੂਲਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹਟੀ।)

ਅੰਤ ਕਾਰਣਿ ; ਕੇਤੇ ਬਿਲਲਾਹਿ ॥ (ਜਪੁ) (ਕਾਰਣਿ; ਸੰਬੰਧਕ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਲਈ’ ਭਾਵ ਅੰਤ (ਪਾਉਣ) ਲਈ। ਇਸ ਨੇ ‘ਅੰਤੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਉਸੁ ਖੇਤ ਕਾਰਣਿ;  ਰਾਖਾ ਕੜੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੭੯) (ਕਾਰਣਿ; ਸੰਬੰਧਕ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਲਈ’। ਇਸ ਨੇ ‘ਖੇਤੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਨਿਮਖ ਕਾਮ ਸੁਆਦ ਕਾਰਣਿ;  ਕੋਟਿ ਦਿਨਸ ਦੁਖੁ ਪਾਵਹਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੦੩) (ਕਾਰਣਿ; ਸੰਬੰਧਕ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਲਈ’। ਇਸ ਨੇ ‘ਸੁਆਦੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਕਿਸੁ ਕਾਰਣਿ ? ਗ੍ਰਿਹੁ ਤਜਿਓ ਉਦਾਸੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੩੯) (ਕਾਰਣਿ; ਸੰਬੰਧਕ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਲਈ’। ਇਸ ਨੇ ‘ਕਿਸੁ’ ਪੜਨਾਂਵ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ।)

ਸੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ) ਨੂੰ ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ ਵੀ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

(7). ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ : ਜਿਸ ‘ਨਾਂਵ/ਪੜਨਾਂਵ’ ਦੇ ਆਸਰੇ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਜਿਸ ਥਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਵਾਪਰੇ; ਉਹ ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਗੁਰੂ; ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਵਸਦਾ ਹੈ। ਪੈਰ; ਪੱਥਰ ਉੱਤੇ ਰੱਖੋ। ਛਾਂ; ਦਰਖ਼ਤ ਹੇਠਾਂ ਹੈ। ਘਰ; ਦੁਕਾਨ ਪਿੱਛੇ ਹੈ। ਖੂਹ; ਰਸਤੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ। ਮੁਸਾਫ਼ਰ; ਬਸ ਅੰਦਰ ਹਨ।’ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਸਬਦ, ਪੱਥਰ, ਦਰਖ਼ਤ, ਦੁਕਾਨ, ਰਸਤੇ, ਬਸ’; ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ : ‘ਵਿੱਚ, ਉੱਤੇ, ਹੇਠਾਂ, ਅੱਗੇ, ਪਿੱਛੇ, ਵਿਚਕਾਰ, ਅੰਦਰ’।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ: ‘ਵਿਚਿ/ਬਿਚਿ/ਬੀਚਿ/ਬੀਚੇ, ਅੰਤਰਿ/ਅੰਤਰੇ/ਅੰਦਰਿ/ਅੰਦਰੇ, ਮਧਿ/ਮਧੇ/ਮੰਧੇ (ਵਿੱਚ), ਮਹਿ/ਮਾਹਿ/ਮਾਹੀ, ਮਾਝੈ/ਮੰਝਿ/ਮਾਝਿ/ਮਝਾਰਿ/ਮੰਝਾਰਿ/ਮਝਰੀਆ/ਮਝੂਰਿ (ਵਿੱਚ), ਮੈ (ਵਿੱਚ, ਬਹੁਤ ਘੱਟ), ਮੋ (ਵਿੱਚ, ਜੋ 1 ਵਾਰ ਹੀ ਹੈ), ਭੀਤਰਿ/ਭੀਤਰੇ, ਉਪਰਿ/ਊਪਰਿ, ਪਰਿ (ਉੱਤੇ), ਉਤੈ, ਤਲਿ/ਤਲੈ//ਹੇਠਿ, ਪਾਸਿ/ਪਾਸੇ, ਆਗੈ/ਆਗੇ, ਪਾਛੈ/ਪਿਛੈ/ਪੀਛੈ, ਮ੍ਹਿਾਨੇ/ਮਿਆਨੇ (ਵਿੱਚ)’।

ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਕਾਂ ਨੂੰ ਅਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧਕ (ਦਾ, ਦੇ, ਦੀ) ਤੋਂ ਮਦਦ ਲੈਂਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ

ਹਰਿ ਓਟ ਗਹੀ ਮਨ ਅੰਦਰੇ; ਜਪਿ ਜਪਿ ਜੀਵਾਂ ਨਾਂਵ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੭) (ਮਨ ਅੰਦਰੇ ਭਾਵ ਮਨ ਦੇ ਵਿੱਚ)

ਸਗਲ ਤਿਆਗਿ; ਬਨ ਮਧੇ ਫਿਰਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੬੫) (ਬਨ ਮਧੇ ਭਾਵ ਜੰਗਲ਼ ਦੇ ਵਿੱਚ)

ਮਾਨ ਅਭਿਮਾਨ ਮੰਧੇ (ਵਿਚਕਾਰ); ਸੋ ਸੇਵਕੁ ਨਾਹੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੧) (ਮਾਨ ਅਭਿਮਾਨ ਮੰਧੇ ਭਾਵ ਆਦਰ ਨਿਰਾਦਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ)

ਜਿਨਿ ਏਹੁ ਮੇਘੁ ਪਠਾਇਆ (ਬੱਦਲ ਭੇਜਿਆ); ਤਿਸੁ ਰਾਖਹੁ ਮਨ ਮਾਂਹਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੮੦) (ਮਨ ਮਾਂਹਿ ਭਾਵ ਮਨ ਦੇ ਵਿੱਚ)

ਜਿਉ ਜਲ ਮਾਝੈ ਮਾਛਲੋ (ਮੱਛੀ); ਮਾਰਗੁ ਪੇਖਣੋ ਨ ਜਾਈ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੫੨੫) (ਜਲ ਮਾਝੈ ਭਾਵ ਜਲ ਦੇ ਵਿੱਚ)

ਸੰਤ ਸਭਾ ਜਹ; ਬੈਸਹਿ ਪ੍ਰਭ ਪਾਸੇ (ਦੇ ਨੇੜੇ) ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੭੭) (ਪ੍ਰਭ ਪਾਸੇ ਭਾਵ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨੇੜੇ)

ਗੁਰ ਆਗੈ ਕਰਿ ਜੋਦੜੀ; ਜਨ ਨਾਨਕ ! ਹਰਿ ਮੇਲਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੨੩੪) (ਗੁਰ ਆਗੈ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਦੇ ਅੱਗੇ)

ਪਾਛੈ ਕਛੂ ਨ ਹੋਇਗਾ; ਜਉ ਸਿਰ ਪਰਿ ਆਵੈ ਕਾਲੁ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੧) (ਸਿਰ ਪਰਿ ਭਾਵ ਸਿਰ ਦੇ ਉੱਤੇ)

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਪਰਿ’;  ‘ਕ੍ਰਿਆ’ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਅਰਥ ਹੈ : ‘ਪੈ ਗਈ’

ਕਬੀਰ  ! ਨਿਰਮਲ ਬੂੰਦ ਅਕਾਸ ਕੀ; ਪਰਿ ਗਈ ਭੂਮਿ ਬਿਕਾਰ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੪) (ਪਰਿ ਗਈ ਭਾਵ ਪੈ ਗਈ)

ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ;  ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਹੋ ਕੇ ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲੁਪਤ ਦੇਂਦਾ ਹੈ :

ਗਾਵੀਐ, ਸੁਣੀਐ; ਮਨਿ ਰਖੀਐ ਭਾਉ ॥ (ਜਪੁ) (ਮਨਿ ਭਾਵ ਮਨ ਵਿੱਚ)

ਹੋਰਿ ਕੇਤੇ ਗਾਵਨਿ, ਸੇ ਮੈ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵਨਿ; ਨਾਨਕੁ ਕਿਆ ਵਿਚਾਰੇ  ?॥ (ਜਪੁ) (ਚਿਤਿ ਭਾਵ ਚਿੱਤ ਵਿੱਚ)

ਸਤਿਗੁਰ ਚਰਣ ਕਵਲ; ਰਿਦਿ ਧਾਰੰ ॥ (ਭਟ ਕਲ੍/੧੪੦੬) (ਰਿਦਿ ਭਾਵ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ)

ਕਾਹੇ ਰੇ ਮਨ  !  ਚਿਤਵਹਿ ਉਦਮੁ; ਜਾ ਆਹਰਿ ਹਰਿ ਜੀਉ ਪਰਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦) (ਜਾ ਆਹਰਿ ਭਾਵ ਜਿਸ ਉਦਮ ਵਿੱਚ)

ਨਾਨਕ ! ਸਬਦਿ ਰਤੇ, ਹਰਿ ਨਾਮਿ ਰੰਗਾਏ; ਬਿਨੁ ਭੈ ਕੇਹੀ ਲਾਗਿ  ?॥ (ਮਹਲਾ ੩/੨੯) (ਸਬਦਿ ਭਾਵ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ)

ਨੋਟ: ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਵਿਚਿ’ ਅਤੇ ‘ਸਰਿ’ ਦੇ ਅਰਥ ਵਾਚਣਯੋਗ ਹਨ :

ਸਤਿਗੁਰ ਵਿਚਿ ਨਾਮੁ ਨਿਧਾਨੁ ਹੈ; ਕਰਮਿ ਪਰਾਪਤਿ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੮੮) (ਵਿਚਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ‘ਸਤਿਗੁਰ’ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੈ।)

ਦੀਵਾ ਮੇਰਾ ਏਕੁ ਨਾਮੁ; ਦੁਖੁ, ਵਿਚਿ ਪਾਇਆ ਤੇਲੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੩੫੮) (ਵਿਚਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ ‘ਦੀਵਾ’ ਦਾ, ਨਾ ਕਿ ‘ਦੁਖੁ’ ਦਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ‘ਦੁਖੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਨਾ ਸੀ।)

ਧ੍ਰੰਮ ਧਨਖੁ ਕਰ ਗਹਿਓ; ਭਗਤ ਸੀਲਹ ਸਰਿ ਲੜਿਅਉ ॥ (ਭਟ ਭਿਖਾ/੧੩੯੬) (ਸਰਿ; ਕਰਣ ਕਾਰਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਤੀਰ ਨਾਲ’; ਭਾਵ ਧਰਮ ਦਾ ਧਨੁਖ; ਹੱਥਾਂ ’ਚ ਫੜ ਕੇ (ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ) ਭਗਤਾਂ ਵਾਲੇ ਸੀਲ-ਸੁਭਾਅ ਤੀਰ ਨਾਲ (ਵਿਕਾਰ ਵੈਰੀਆਂ ਦੇ ਟਾਕਰੇ) ਲੜੇ ਹਨ।

ਅਬ ਨਾਹਿ ਅਵਰ ਸਰਿ ਕਾਮੁ; ਬਾਰੰਤਰਿ ਪੂਰੀ ਪੜੀ ॥ (ਭਟ ਕਲੵ/੧੪੦੮) (ਸਰਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਨਾਲ’; ਭਾਵ (ਹੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਜੀ !) ਤੇਰੇ ਦਰ ’ਤੇ ਪੂਰੀ ਪੈ ਗਈ ਹੈ, ਹੁਣ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ।)

ਤੀਜੈ ਪਹਰੈ ਰੈਣਿ ਕੈ ਵਣਜਾਰਿਆ ਮਿਤ੍ਰਾ ! ਸਰਿ  ਹੰਸ ਉਲਥੜੇ ਆਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੫) (ਸਰਿ; ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਸਿਰ ਉੱਤੇ’; ਭਾਵ ਉਮਰ ਦੇ ਤੀਜੇ ਪੜਾਅ ’ਚ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਧੌਲੇ ਆ ਗਏ।)

ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਵਾਹ ਸਰਿ ਅਤੁਲ ਭੰਡਾਰ ਭਰਿ; ਪਰੈ ਹੀ ਤੇ ਪਰੈ ਅਪਰ ਅਪਾਰ ਪਰਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੮੫) (ਸਰਿ; ਕ੍ਰਿਆ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਚਲਦੇ ਹਨ’ ਭਾਵ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ! (ਤੈਥੋਂ) ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਝਰਨੇ ਚਲਦੇ ਹਨ। ਤੇਰੇ ਅਤੁਲ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਪਰੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਅਪਾਰ ਭਰੇ ਪਏ ਹਨ।)

ਉਦਮੁ ਕਰੇ ਭਲਕੇ ਪਰਭਾਤੀ; ਇਸਨਾਨੁ ਕਰੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ (ਦੇ) ਸਰਿ ਨ੍ਾਵੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੦੫) (ਸਰਿ; ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ’।)

ਬਿਆਸ ਬਿਚਾਰਿ ਕਹਿਓ ਪਰਮਾਰਥੁ; ਰਾਮ ਨਾਮ ਸਰਿ ਨਾਹੀ ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੬੫੮) (ਸਰਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ਰਾਮ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਵਰਗਾ’ (ਸੁਖਦਾਈ); ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ । ਇਸ ਨੇ ‘ਨਾਮੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਸੋ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ); ਪ੍ਰਗਟ ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨਾਂ (ਵਿਚਿ/ਨਾਲਿ/ਅੰਦਰਿ/ਪਰਿ) ਨਾਲ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ (ਮਨਿ/ਨਾਮਿ/ਰਿਦਿ/ਸਬਦਿ) ਲਗਾ ਕੇ ਲੁਪਤ ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ (ਵਿੱਚ) ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

 (8). ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ : ਨਾਂਵ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ; ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਓਏ ਮੂਰਖ !, ਨੀ ਕੁੜੀਏ !’ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਮੂਰਖ’ ਅਤੇ ‘ਕੁੜੀਏ’; ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ : ‘ਹੇ, ਓਏ, ਨੀ, ਅਰੇ, ਵੇ’ ਭਾਵ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਹ ਕਾਰਕ; ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਰੱਬ ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ। ਮਨ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਉਣਾ ਹੋਵੇ। ਲਿਖਾਰੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦਰਜ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ ਹੀ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਕਾਰਕ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਹੇ, ਏ, ਵੇ, ਓਇ, ਰੀ, ਅਰੀ’। ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ; ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਮਨੁ, ਸਾਜਨੁ, ਨਰ, ਅਚੁਤੁ, ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ, ਪੂਰਨੁ, ਗੋਬਿੰਦੁ, ਪੰਡਿਤੁ ਆਦਿਕ) ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ :

ਏ ਮਨ !  ਆਲਸੁ ਕਿਆ ਕਰਹਿ  ? ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਮੁ ਧਿਆਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੨੮)

ਏ ਸਾਜਨ !  ਕਛੁ ਕਹਹੁ ਉਪਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੫੧)

ਹੇ ਅਚੁਤ ! ਹੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ! ਅਬਿਨਾਸੀ ਅਘਨਾਸ ! ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੬੧)

ਹੇ ਪੂਰਨ  ! ਹੇ ਸਰਬ ਮੈ !  ਦੁਖ ਭੰਜਨ ਗੁਣਤਾਸ  !॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੬੧)

ਹੇ ਗੋਬਿਦ  ! ਹੇ ਗੁਣ ਨਿਧਾਨ  !  ਜਾ ਕੈ ਸਦਾ ਬਿਬੇਕ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੬੧)

ਕਾਹੇ ਰੇ ਮਨ !  ਚਿਤਵਹਿ ਉਦਮੁ; ਜਾ, ਆਹਰਿ ਹਰਿ ਜੀਉ ਪਰਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦)

ਰੇ ਮਨ !  ਐਸੀ ਹਰਿ ਸਿਉ ਪ੍ਰੀਤਿ ਕਰਿ; ਜੈਸੀ ਜਲ ਦੁਧ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੦)

ਕਾਹੇ ਰੇ ਨਰ !  ਗਰਬੁ ਕਰਤ ਹਹੁ; ਬਿਨਸਿ ਜਾਇ ਝੂਠੀ ਦੇਹੀ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੬੯੨)

ਕਹੁ ਰੇ ਪੰਡਿਤ  !  ਅੰਬਰੁ (ਅਕਾਸ਼), ਕਾ ਸਿਉ ਲਾਗਾ ? ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੯)

ਸਾਵਧਾਨੀ: ਉਕਤ ਸ਼ਬਦ; ਸੰਬੋਧਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੜਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਜਾਂ ਵਿਸਮਿਕ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ

ਜੈਸੇ ਮੇਂਡੁਕ, ਤੈਸੇ ਓਇ ਨਰ; ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਜੋਨੀ ਆਵਹਿ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੮੪) (‘ਓਇ’ ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ ‘ਉਹ ਮਨੁੱਖ’।)

ਰੇ ਰੇ ਦਰਗਹ; ਕਹੈ ਨ ਕੋਊ ॥ ਆਉ ਬੈਠੁ; ਆਦਰੁ ਸੁਭ ਦੇਊ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੫੨) (ਰੇ ਰੇ; ਫਿਟਕਾਰ-ਵਾਚਕ ਵਿਸਮਿਕ ਹੈ।)

ਏ ਅਖਰ ਖਿਰਿ ਜਾਹਿਗੇ; ਓਇ ਅਖਰ,  ਇਨ ਮਹਿ ਨਾਹਿ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੪੦) (ਏ/ਉਇ; ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ। ਅਰਥ ਹਨ: ‘ਇਹ ਅੱਖਰ/ਉਹ ਅੱਖਰ’।)

ਏ ਭੂਪਤਿ ਸਭ ਦਿਵਸ ਚਾਰਿ ਕੇ; ਝੂਠੇ ਕਰਤ ਦਿਵਾਜਾ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੫੬) (ਏ; ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਇਹ ਰਾਜੇ’।)

ਨੋਟ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਰੇ’ ਪੁਲਿੰਗ ਹੈ। ‘ਰੀ/ਅਰੀ’ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ; ਜਿਵੇਂ

ਕਿਆ ਜਾਨਾ  ? ਕਿਆ ਹੋਇਗਾ  ? ਰੀ ਮਾਈ  ! ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੩੫੭) (ਰੀ ਮਾਈ ਭਾਵ ਹੇ ਮਾਈ !)

ਸੁਨਿ ਰੀ ਸਖੀ  ! ਇਹ ਹਮਰੀ ਘਾਲ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੮੪)

ਅਰੀ ਬਾਈ  ! ਗੋਬਿਦ ਨਾਮੁ ਮਤਿ ਬੀਸਰੈ ॥ (ਭਗਤ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ/੫੨੬)

ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਟੀਕਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਹੇਠਲੀ ਤੁਕ ’ਚ ‘ਰੇ ਲੋਈ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਹੇ ਲੋਈ !’ (ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਸੁਪਤਨੀ) ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਤਦ ‘ਰੇ ਲੋਈ’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਰੀ ਲੋਈ’ ਹੋਣਾ ਸੀ :

ਕਹਤੁ ਕਬੀਰੁ ਸੁਨਹੁ ਰੇ ਲੋਈ  ! ਭਰਮਿ ਨ ਭੂਲਹੁ ਕੋਈ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੯੨) (‘ਰੇ ਲੋਈ’ ਭਾਵ ‘ਹੇ ਲੋਕੋ !’, ਨਾ ਕਿ ਹੇ ਲੋਈ !)

ਸਾਵਧਾਨੀ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਹੇ’ ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੈਂਕੜੇ ਵਾਰ ਹਰ ਪੰਕਤੀ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਕੇਵਲ ਕਾਵਿ ਤੋਲ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਹੇ’ ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ‘ਸਚੁ, ਰਾਮੁ, ਪੁਨੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਨਾ ਸੀ :

ਕਰਿ ਸਾਧੂ ਅੰਜੁਲੀ; ਪੁਨੁ ਵਡਾ ਹੇ ॥ ਕਰਿ ਡੰਡਉਤ; ਪੁਨੁ ਵਡਾ ਹੇ ॥ (ਸੋਹਿਲਾ/ਮਹਲਾ ੪/੧੩)

ਜਹਾ ਦਾਣੇ ਤਹਾਂ ਖਾਣੇ; ਨਾਨਕਾ !  ਸਚੁ ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੨/੬੫੩)

ਵੈਦੋ ਨ ਵਾਈ; ਭੈਣੋ ਨ ਭਾਈ; ਏਕੋ ਸਹਾਈ ਰਾਮੁ ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੦੮)

ਨੋਟ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਸਤਿਕਾਰ–ਬੋਧਕ ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਹੇ’ ਹੈ, ਜੋ ‘ਰੱਬ’ ਜਾਂ ‘ਗੁਰੂ’ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਜਾਂ ਮਨ ਲਈ ‘ਏ/ਰੇ/ਵੇ’ ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਹੇ ਪੂਰਨ  ! ਹੇ ਸਰਬ ਮੈ !  ਦੁਖ ਭੰਜਨ ਗੁਣਤਾਸ  !॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੬੧)

ਹੇ ਗੋਬਿਦ  ! ਹੇ ਗੁਣ ਨਿਧਾਨ  !  ਜਾ ਕੈ ਸਦਾ ਬਿਬੇਕ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੬੧)

ਏ ਸਰੀਰਾ ਮੇਰਿਆ ! ਹਰਿ ਤੁਮ ਮਹਿ ਜੋਤਿ ਰਖੀ; ਤਾ ਤੂ ਜਗ ਮਹਿ ਆਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੯੨੧)

ਏ ਮਨ !  ਹਰਿ ਜੀਉ ਚੇਤਿ ਤੂ; ਮਨਹੁ ਤਜਿ ਵਿਕਾਰ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੯੯੪)

ਭਾਈ ਰੇ  ! ਰਾਮੁ ਕਹਹੁ ਚਿਤੁ ਲਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੨੨)

ਭਾਈ ਰੇ  !  ਜਗੁ ਦੁਖੀਆ ਦੂਜੈ ਭਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੨੯)

ਰੇ ਮੂੜੇ  ! ਤੂ ਹੋਛੈ ਰਸਿ (’ਚ) ਲਪਟਾਇਓ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੧੭)

ਮਨ ਰੇ  ! ਕਉਨੁ ਕੁਮਤਿ ਤੈ ਲੀਨੀ  ?॥  ਪਰ ਦਾਰਾ ਨਿੰਦਿਆ ਰਸ ਰਚਿਓ; ਰਾਮ ਭਗਤਿ ਨਹਿ ਕੀਨੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੯/੬੩੧)

ਕਹੁ ਰੇ ਪੰਡਿਤ  ! ਬਾਮਨ ਕਬ ਕੇ ਹੋਏ  ?॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੪)

ਸਹੁ ਵੇ ਜੀਆ !  ਅਪਣਾ ਕੀਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੬੭)

ਜੈਸੀ ਮੈ ਆਵੈ ਖਸਮ ਕੀ ਬਾਣੀ; ਤੈਸੜਾ ਕਰੀ ਗਿਆਨੁ, ਵੇ ਲਾਲੋ  ! ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੨੨)

ਗੁਰੁ ਪਾਇਆ ਵੇ ਸੰਤ ਜਨੋ  !  ਮਨਿ ਆਸ ਪੂਰੀ ਹਰਿ ਚਉਦਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੭੭੬)

ਸਾਵਧਾਨੀ : ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਹੇ’ ਸੰਬੋਧਨ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਜੋ ‘ਹੇ ਭਾਈ !’ ਅਰਥ ਕਰ ਲਈਏ। ਇੱਥੇ ‘ਭਾਈ’ ਦਾ ਅਰਥ ਵੀ ‘ਪਸੰਦ’ (ਭਾਵ ਕ੍ਰਿਆ) ਹੈ ਜਾਂ ਕੇਵਲ ਕਾਵਿ ਤੋਲ ਪੂਰਤੀ ਲਈ (ਭਾਈ ਹੇ) ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ :

ਆਪੇ ਮੁਕਤਿ ਤ੍ਰਿਪਤਿ ਵਰਦਾਤਾ; ਭਗਤਿ ਭਾਇ ਮਨਿ, ਭਾਈ ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੨੧)

ਆਪੇ ਕਿਸ ਹੀ ਕਸਿ (ਕਸੌਟੀ ਲਾ ਕੇ) ਬਖਸੇ; ਆਪੇ ਦੇ ਲੈ (‘ਗੁਣ’ ਦਿੰਦਾ, ਲੈਂਦਾ ਹੈ), ਭਾਈ ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੨੧)

ਮਨਮੁਖ ਸੋਇ ਰਹੇ, ਸੇ ਲੂਟੇ; ਗੁਰਮੁਖਿ ਸਾਬਤੁ, ਭਾਈ ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੨੪)

ਸਤਿਗੁਰ ਸਰਣਿ ਪਰਹੁ ਤਾ ਉਬਰਹੁ; ਇਉ ਤਰੀਐ ਭਵਜਲੁ, ਭਾਈ ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੨੬)

ਸਤਿਗੁਰ ਤੇ ਨਾਮੁ ਰਤਨ ਧਨੁ ਪਾਇਆ; ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਸੇਵਾ ਭਾਈ (ਪਸੰਦ) ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੦੬੯)

ਅਗਨਿ ਉਪਾਇ ਈਧਨ ਮਹਿ ਬਾਧੀ; ਸੋ ਪ੍ਰਭੁ ਰਾਖੈ, ਭਾਈ ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੭੧)

ਨੋਟ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਭਾਈ’ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਵਜੋਂ 41 ਵਾਰ ‘ਭਾਈ ਰੇ’ ਜਾਂ ‘ਰੇ ਭਾਈ’; ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਹੇ ਭਾਈ’ :

ਭਾਈ ਰੇ !  ਗੁਰ ਬਿਨੁ ਭਗਤਿ ਨ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੧)

ਭਾਈ ਰੇ  !  ਭਗਤਿਹੀਣੁ ਕਾਹੇ ਜਗਿ (’ਚ) ਆਇਆ ? ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੨)

ਭਾਈ ਰੇ  !  ਗੁਰਮੁਖਿ ਬੂਝੈ ਕੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੩)

ਭਾਈ ਰੇ  !  ਗੁਰ ਬਿਨੁ ਭਗਤਿ ਨ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੧)

ਭਾਈ ਰੇ !  ਮੈ ਮੀਤੁ ਸਖਾ ਪ੍ਰਭੁ ਸੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੪੧)

ਅਚਰਜੁ ਏਕੁ ਸੁਨਹੁ ਰੇ ਭਾਈ !  ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਐਸੀ ਬੂਝ ਬੁਝਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੧੫)

ਅਬ ਮਨ ਜਾਗਤ ਰਹੁ; ਰੇ ਭਾਈ ! ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੯)

ਜਿਨਿ ਕੀਆ ਤਿਨਿ (ਨੇ) ਦੇਖਿਆ; ਕਿਆ ਕਹੀਐ  ? ਰੇ ਭਾਈ  !॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੨੪)

ਹਰਿ ਧਨੁ ਸੰਚਹੁ; ਰੇ ਜਨ ਭਾਈ ! ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੩੯)

ਉਕਤ ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਅਕਸਰ ਹੀ ਸੰਬੋਧਨ, ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ‘ਹੇ’ ਆਪਣੇ ਕੋਲ਼ੋਂ ਲਗਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਨਾਨਕੁ, ਠਾਕੁਰੁ, ਪ੍ਰਭੁ, ਅਗੰਮੁ, ਰਾਮੁ, ਅਲਹੁ, ਦਯੁ, ਗੁਪਾਲੁ, ਗੁਰੁ, ਮੂਰਖੁ) ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ ਕਾਰਨ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੋਏ ਹਨ :

ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ; ਨਾਨਕ ! ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ॥ (ਜਪੁ)

ਨਾਨਕ !  ਭਗਤਾ ਸਦਾ ਵਿਗਾਸੁ ॥ (ਜਪੁ)

ਨਾਨਕ !  ਉਤਮੁ ਨੀਚੁ, ਨ ਕੋਇ ॥ (ਜਪੁ)

ਮੇਰੇ ਠਾਕੁਰ !  ਰਖਿ ਲੇਵਹੁ ਕਿਰਪਾ ਧਾਰੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੯੫)

ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ; ਦੀਜੈ ਪ੍ਰਭ !  ਦਾਨੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੯੩)

ਨਾਨਕ ਕਉ ਪ੍ਰਭ !  ਮਇਆ ਕਰਿ; ਸਚੁ ਦੇਵਹੁ ਅਪੁਣਾ ਨਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੪)

ਨਿਤ ਦੇਵਹੁ ਦਾਨੁ ਦਇਆਲ ਪ੍ਰਭ !  ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਧਿਆਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੯੧)

ਅਗਮ ਅਗੋਚਰਾ  !  ਤੇਰਾ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੯੧੮)

ਕਿਰਤਿ ਕਰਮ ਕੇ ਵੀਛੁੜੇ; ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਮੇਲਹੁ ਰਾਮ ! ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੩)

ਅਲਹ  ! ਰਾਮ !  ਜੀਵਉ ਤੇਰੇ ਨਾਈ (ਤੇਰੇ ਨਾਮ ਰਾਹੀਂ)॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੪੯)

ਦਯ  !  ਗੁਸਾਈ ਮੀਤੁਲਾ ! ਤੂੰ ਸੰਗਿ ਹਮਾਰੈ, ਬਾਸੁ ਜੀਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੦੩)

ਅਨਾਥ ਨਾਥ  ! ਗੋਬਿੰਦ ਗੁਪਾਲ  ! ॥ ਸਰਬ ਘਟਾ ਕਰਤ ਪ੍ਰਤਿਪਾਲ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੯੦)

ਤੂ ਪ੍ਰਭ  !  ਦਾਤਾ, ਦਾਨਿ ਮਤਿ ਪੂਰਾ; ਹਮ ਥਾਰੇ ਭੇਖਾਰੀ ਜੀਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੫੯੭)

ਪ੍ਰਭ ਜੀਉ !  ਪੇਖਉ ਦਰਸੁ ਤੁਮਾਰਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੩੨)

ਗੁਰ ਜੀਉ !  ਸੰਗਿ ਤੁਹਾਰੈ ਜਾਨਿਓ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨੧੬)

ਹਰਿ ਜੂ !  ਰਾਖਿ ਲੇਹੁ ਪਤਿ ਮੇਰੀ ॥(ਮਹਲਾ ੯/੭੦੩)

ਪ੍ਰਭ ਜੀ !  ਤਉ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਭ੍ਰਮੁ ਡਾਰਿਓ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੨੯)

ਮੂਰਖ ਬਾਮਣ !  ਪ੍ਰਭੂ ਸਮਾਲਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੭੨)

ਸੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ ਵਜੋਂ ਵੀ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਉਕਤ ‘ਨਾਂਵ ਦੇ ਕਾਰਕ’ ਵਿਸ਼ਾ ਕਿ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ‘ਅੰਤ ਔਂਕੜ, ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਜਾਂ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ’ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ 8 ਕਾਰਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅੱਠੇ ਕਾਰਕ ਇੱਕੋ ਵਾਕ ’ਚ ਰੱਖ ਕੇ ਸਮੁੱਚੀ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤਾਜ਼ਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ :‘ਬਾਪ ਨੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ (ਕਿਹਾ ਕਿ) ਮਹਿਮਾਨ ਲਈ ਹੱਟ ਤੋਂ ਮੱਝ ਦਾ (ਦੁੱਧ) ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ (ਲੈ ਆਵੀਂ) ਓਇ ਪੁੱਤ !’

ਉਕਤ ਵਾਕ ’ਚ ਬਾਪ; ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਹੈ। ਪੁੱਤਰ; ਕਰਮ ਕਾਰਕ। ਪਿਆਰ; ਕਰਣ ਕਾਰਕ। ਮਹਿਮਾਨ; ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕ। ਹੱਟ; ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ। ਮੱਝ; ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ। ਬਰਤਨ; ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ। ਪੁੱਤ; ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਮੰਨ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਲੀ ਲਿਖਤ ’ਚ ਇਉਂ ਲਿਖਾਂਗੇ : ਬਾਪਿ (ਨੇ), ਪੁਤਰੁ (ਨੂੰ), ਪਿਆਰਿ (ਨਾਲ), ਮਹਿਮਾਨ (ਲਈ), ਹਟਿ (ਤੋਂ), ਮਝ (ਦਾ), ਬਰਤਨਿ (ਵਿੱਚ), (ਹੇ) ਪੁਤ !’ ਭਾਵ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ/ਕਰਣ ਕਾਰਕ/ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ/ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ; ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ। ਕਰਮ ਕਾਰਕ; ਅੰਤ ਔਂਕੜ। ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕ/ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ/ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ; ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ।

ਸੋ ਗੁਰਬਾਣੀ; ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਕਾਵਿਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਨਿਯਮ; ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹਨ।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਿਖਤੀ ਨਿਯਮਾਂ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਿਯਮ ਇਹ ਹਨ :

(1).  ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ‘ਤਤਸਮ’ ਅਤੇ ‘ਤਦਭਵ’ ਰੂਪਾਂ ’ਚ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

(2). ਤਤਸਮ ਸ਼ਬਦ; ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਸਰੂਪ ’ਚ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਤਦਭਵ ਸ਼ਬਦ; ਤਤਸਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਬਦਲਿਆ ਰੂਪ ਹੈ।

(3). ਤਦਭਵ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਸ਼ਬਦ; ਲਿਖਤੀ ਨਿਯਮਾਂ ਅਧੀਨ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ/ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ/ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ) ਨਾਲ ਅਰਥ ਕਰਨ ’ਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਤਤਸਮ ਸ਼ਬਦ; ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਲੁਪਤ ਅਰਥ ਦੇਣ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਯੋਗਦਾਨ ਨਹੀਂ।

(4). ਗੁਰਬਾਣੀ ਭਾਵੇਂ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ਹੈ ਪਰ ‘ਰਾਹ, ਰਾਹੁ, ਰਾਹਿ’ ਨੂੰ ‘ਰਾਹ’ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਕਾਵਿ ਤੋਲ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਲਗਾਂ (ਮੁਕਤਾ/ਔਂਕੜ/ਸਿਹਾਰੀ) ਲਘੂ ਧੁਨੀਆਂ ’ਚ ਹੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

(5). ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ਤਿੰਨ ਰੂਪਾਂ ’ਚ ਹਨ: ‘ਅੰਤ ਔਂਕੜ, ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ, ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ’। ਬਹੁ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਹਨ।  ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮ ਹੀ ਅਜੋਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

(6). ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਦੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ’ਚੋਂ ਕਰਮ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਨੂੰ) ਲੁਪਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

(7). ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ); 4 ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ :

(ੳ). ਕਰਤਾ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਨੇ) ਦੇਣ ਲਈ।

(ਅ). ਕਰਣ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਨਾਲ/ਰਾਹੀਂ/ਦਆਰਾ) ਦੇਣ ਲਈ।

(ੲ). ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਤੋਂ/’ਚੋਂ) ਦੇਣ ਲਈ।

(ਸ). ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਵਿੱਚ) ਦੇਣ ਲਈ।

ਨੋਟ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਹੋਣ ਜਾਂ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਜੇ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ 4 ਲੁਪਤ ਅਰਥ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਵੀ ਓਹੀ 4 ਲੁਪਤ ਅਰਥ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

(8). ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; 3 ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਤੋਂ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :

(ੳ). ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਨੂੰ/ਲਈ) ਦੇਣ ਲਈ।

(ਅ). ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਦਾ/ਦੇ/ਦੀ) ਦੇਣ ਲਈ।

(ੲ). ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਹੇ) ਦੇਣ ਲਈ।

ਨੋਟ: ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਕਉ, ਨੋ, ਤੇ ਆਦਿ), ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਕਾ, ਕੇ, ਕੀ, ਕੈ, ਕੋ ਆਦਿ), ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਵਿਟਹੁ, ਕਉ ਆਦਿ) ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ ਦੇ ਪ੍ਰਗਟ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਵਿਚਿ, ਨਾਲਿ, ਅੰਦਰਿ ਆਦਿ) ਵੀ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

(9). ਤਤਸਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਉੱਤੇ ਨੰਬਰ 8 ਵਾਲੇ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਭਾਵ ਕਿਸੇ ਲੁਪਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਗਟ ਸੰਬੰਧਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਾਲ ਤਤਸਮ ਸ਼ਬਦ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ; ਜਿਵੇਂ

ਹਰਿ ਕੇ ਨਾਮ ਕੋ ਆਧਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੧੨੧) (‘ਕੇ’ ਨੇ ‘ਹਰਿ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਦ ਕਿ ‘ਕੋ’ ਨੇ ‘ਨਾਮੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ‘ਕੋ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਦਾ’।)

ਫਰੀਦਾ ! ਰਹੀ ਸੁ ਬੇੜੀ ਹਿੰਙੁ ਦੀ; ਗਈ ਕਥੂਰੀ ਗੰਧੁ ॥ (ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ/੧੩੭੯) (‘ਦੀ’ ਨੇ ‘ਹਿੰਙੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ)

ਸਾਵਧਾਨੀ: ਉਕਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸਮੁੱਚੀ ਵਿਚਾਰ ’ਚ ਕੇਵਲ ਕਰਮ ਕਾਰਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਨੂੰ’ ਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਦੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ’ਚੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਸਾਰੇ ਹੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ (ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ); ਲੁਪਤ ਸੰਬੰਧਕ ‘ਨੂੰ’ ਦੇਂਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਨਾਨਕੁ 530 ਵਾਰ, ਰਾਮੁ 244 ਵਾਰ, ਪ੍ਰਭੁ 908 ਵਾਰ, ਗੁਰੁ 669 ਵਾਰ, ਸਬਦੁ 594 ਵਾਰ, ਦੁਖੁ 533 ਵਾਰ, ਸੁਖੁ 905 ਵਾਰ, ਅਨੰਦੁ 62 ਵਾਰ, ਗੁਣੁ 41 ਵਾਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ’ਚੋਂ ‘ਨੂੰ’ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ। ਕਿਉਂ ?

ਜਵਾਬ: ਹਥਲਾ ਵਿਸ਼ਾ ‘ਨਾਂਵ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰ’ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਚਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਭਾਵ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ’ਚ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਜੋ ਤਿੰਨ ਹਨ: ‘ਲਿੰਗ ਕਾਰਨ (ਪੁਲਿੰਗ/ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ), ਵਚਨ ਕਾਰਨ (ਇੱਕ ਵਚਨ/ਬਹੁ ਵਚਨ) ਅਤੇ ਕਾਰਕਾਂ ਕਾਰਨ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅੱਠ ਹੈ), ਇਸ ਲਈ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਦੀ ਬਣਤਰ ’ਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਤਬਦੀਲੀ ਤੱਕ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਸ਼ਬਦਾਂ ਬਾਰੇ ਇੰਨਾ ਕੁ ਬੋਧ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਲੁਪਤ ਸੰਬੰਧਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਟ ਸੰਬੰਧਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੋਵੇਗਾ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ਬੇਅੰਤ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਿੰਗ ਅਤੇ ਵਚਨ ਸਮਝਾ ਕੇ ਦਰੁਸਤ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ।

ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੇ ਹਥਲੇ ਲੇਖ ਦੇ ਦੂਜੇ ਭਾਗ ’ਚ ਅਰਬੀ/ਫ਼ਾਰਸੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਇਸਤ੍ਰੀ ਲਿੰਗ ਤਤਸਮ ਨਾਂਵਾਂ (ਸ਼ਬਦਾਂ) ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੋ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਅਤੇ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਸਮੇਤ ਸਨ। ਤੀਜੇ ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਭਾਗ ’ਚ ਤਦਭਵ ਨਾਂਵ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਭਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ, ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਅਤੇ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਨਾਂਵਾਂ (ਸ਼ਬਦਾਂ) ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਅੰਤ ’ਚ ਅਨਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਕੁਝ ਕੁ ਉਹ ਤਤਸਮ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਅਤੇ ਤਤਸਮ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵੀ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਮੂਲਕ ਹੈ ਭਾਵ ਕੋਈ ਕਾਰਕੀ ਲੁਪਤ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ (ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਬਰੈਕਟ ’ਚ ਬੰਦ; ਤਤਸਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸ਼ਬਦ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ’ਚ ਹੋਰ ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਆਏ ਅਜਿਹੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਸਰੂਪ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਪਵੇ; ਜਿਵੇਂ ‘ਤਾਮਿ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਰੋਟੀ’ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ‘ਤਦੋਂ’ ਵੀ) :

ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ : ‘ਖੁਦਾਇ, ਤਾਮਿ (ਰੋਟੀ)’।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ : ਅਸਲਿ, ਸਤਰਿ (ਗੁਪਤ), ਫਨਾਇ (ਫ਼ਨਾਇ), ਬਹਤਰਿ (72), ਬਰਾਬਰਿ’।  ਪੜਨਾਂਵ : ‘ਖੁਦਿ’ (ਖ਼ੁਦਿ,ਆਪ ਹੀ)।

ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ : ‘ਉਦਧਿ/ਜਲਧਿ (ਸਮੁੰਦਰ), ਅਹਿ (ਸੱਪ/ਅਹੰਕਾਰ), ਸਸਿ (ਚੰਦ), ਸਾਰਥਿ (ਰਥਵਾਹ), ਸੁਰਪਤਿ (ਰਾਜਾ), ਸਾਸਤ੍ਰਗਿ (ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਜਾਣਨਹਾਰ), ਹਸਤਿ (ਹਾਥੀ), ਹਰਿ, ਕਪਿ (ਬਾਂਦਰ), ਕਲਿ (ਕਲਿਯੁਗ), ਕਵਿ, ਗੋਬਿਦਰਾਇ, ਗਿਰਿ (ਪਹਾੜ), ਚਕ੍ਰਪਾਣਿ (ਸੁਦਰਸ਼ਨ ਚੱਕ੍ਰਧਾਰੀ/ਵਿਸਨੁ), ਚਿੰਤਾਮਨਿ, ਛਤ੍ਰਪਤਿ, ਜਮਦਗਨਿ (ਪਰਸਰਾਮ ਦਾ ਪਿਤਾ), ਜਲਨਿਧਿ, ਦਧਿ (ਦਹੀ), ਨਿਧਿ, ਨਰਹਰਿ (ਰੱਬ), ਨਰਪਤਿ/ਨ੍ਰਿਪਤਿ (ਰਾਜੇ), ਪਤਿ, ਪੁਰਖ ਪਤਿ, ਬਨਸਪਤਿ, ਬਿਰੰਚਿ (ਬ੍ਰਹਮਾ), ਬਲਿ (ਪ੍ਰਹਲਾਦ ਦਾ ਪੜਪੋਤਾ), ਬ੍ਰਿਹਸਪਤਿ (ਇੱਕ ਤਾਰਾ), ਭੂਪਤਿ, ਭਰਥਰਿ, ਮਣਿ, ਮੁਨਿ, ਮੋਨਿ, ਮੁਰਾਰਿ (ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ), ਰਿਖਿ, ਰਵਿ (ਸੂਰਜ)’।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ : ‘ਅਮਿਤਿ, ਸਿਰੋਮਣਿ, ਕੋਟਿ (ਕ੍ਰੋੜ), ਚਾਰਿ (4), ਸਠਿ (60), ਤੀਨਿ (3), ਤ੍ਰਿਬਿਧਿ (ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ/ਰਜੋ, ਤਮੋ, ਸਤੋ), ਬਿਬਧਿ (ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ)’।

ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ : ‘ਓਦਧਿ, ਕਬਿ, ਨਖਿਆਤਿ (ਤਾਰੇ), ਪੰਖਿ, ਬੇਣਿ, ਬਨਰਾਇ, ਬਨਾਰਸਿ, ਰਾਇ’।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ : ‘ਅਠਸਠਿ, ਅਨੰਨਿ (ਇੱਕ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ), ਆਦਿ (ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢ), ਕੋਰਿ/ਕਰੋੜਿ, ਘਟਿ (ਘੜੀ), ਘੁਘਿ (ਸੰਘਣੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲਾ), ਚਉਸਠਿ (64), ਚਾਰਿ, ਚਿਲਮਿਲਿ/ਝਿਲਮਿਲਿ (ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ), ਤੀਨਿ, ਧਨਾਢਿ (ਧਨ ਵਾਲਾ), ਬਿਰਧਿ (ਵਾਧਾ), ਬਿਪਰੀਤਿ, ਭਾਗਠਿ (ਭਾਗਾਂ ਵਾਲਾ), ਮਸਟਿ (ਚੁੱਪ)’।

ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ ਤੀਜਾ)

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ)

ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ ਦੂਜਾ)

ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ ਚੌਥਾ)

ਭਾਗ ਤੀਜਾ

ਉਕਤ ‘ਨਾਂਵ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰ’ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਵਿਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :

(1). ਲਿੰਗ ਕਾਰਨ (ਭਾਵ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਜਾਂ ਪੁਲਿੰਗ ਕਾਰਨ)

(2). ਵਚਨ ਕਾਰਨ (ਭਾਵ ਇੱਕ ਵਚਨ ਜਾਂ ਬਹੁ ਵਚਨ ਕਾਰਨ)

(3). ਕਾਰਕ ਕਾਰਨ (ਜੋ ਅੱਠ ਹੁੰਦੇ ਹਨ)।

ਉਕਤ ਨੰਬਰ 1. ਅਤੇ 2. ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਹੁਣ 3. ਨੰਬਰ ਦੀ ਹੇਠਾਂ ਵਿਚਾਰ ਹੀ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰੇਗੀ :

(3). ਨਾਂਵ ਦੇ ਕਾਰਕ (Case): ਕਿਸੇ ਵਾਕ ’ਚ ਨਾਂਵ/ਪੜਨਾਂਵ ਦੀ ਉਹ ਦਸ਼ਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਸ ਦਾ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਵੇ, ਉਹ ‘ਕਾਰਕ’ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ 8 ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ :

(1). ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ  (2). ਕਰਮ ਕਾਰਕ  (3). ਕਰਣ ਕਾਰਕ  (4). ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕ 

(5). ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ  (6). ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ  (7). ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ  (8). ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ।

ਇਨ੍ਹਾਂ 8 ਕਾਰਕਾਂ ’ਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਪੰਜ ਅਤੇ ਸੱਤਵੇਂ ਕਾਰਕ ਦਾ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾਂ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਛੇਵੇਂ ਅਤੇ ਅੱਠਵੇਂ ਕਾਰਕ ਦਾ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਭਾ ਨੇ ‘ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼’ ’ਚ ਕੇਵਲ 6 ਕਾਰਕ ਹੀ ਮੰਨੇ ਹਨ ਭਾਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਕ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਦ ਕਿ ਪ੍ਰੋ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤਲਵਾੜਾ ਸਮੇਤ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਨਵੀਨ ਵਿਆਕਰਣ-ਪੁਸਤਕਾਂ ’ਚ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅੱਠ ਹੀ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ।

(1). ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ : ਕਰਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਰਨ ਵਾਲਾ’; ਕਿਸੇ ਵਾਕ ਦਾ ਉਹ ਨਾਂਵ/ਪੜਨਾਂਵ, ਜੋ ਵਾਕ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਕਰਨ ਵਾਲੇ (ਕਰਤੇ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਵੇ, ਉਹ ‘ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ’ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵਾਕ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ‘ਕਿਸ ਨੇ’ ਲਗਾ ਕੇ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਵਾਕ ’ਚੋਂ ‘ਕਰਤਾ’ ਪਛਾਣ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਦਾ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਨੇ’ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਦਰਜ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸ ’ਚੋਂ ਲੁਪਤ ‘ਨੇ’ ਸੰਬੰਧਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਨਾਨਕਿ (ਨੇ), ਗੁਰਿ (ਨੇ), ਪ੍ਰਭਿ (ਨੇ), ਪਾਰਬ੍ਰਹਮਿ (ਨੇ), ਰਾਮਿ (ਨੇ), ਖਸਮਿ (ਨੇ)’ ਆਦਿਕ ‘ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ’ ’ਚ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਾਕ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਭੂਤ-ਕਾਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

(ੳ). ‘ਨਾਨਕੁ’ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ) 531 ਵਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਨੇ’ ਲੁਪਤ ਅਰਥ ਦੇਣ ਲਈ 23 ਵਾਰ ‘ਨਾਨਕਿ’ ਵੀ ਬਣਿਆ ਹੈ :

ਹਰਿ ਕੈ ਦਰਿ ਵਰਤਿਆ; ਸੁ ਨਾਨਕਿ (ਨੇ) ਆਖਿ ਸੁਣਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੧੬) (ਭਾਵ ਕ੍ਰਿਆ (ਸੁਣਾਇਆ) ਭੂਤ ਕਾਲ ’ਚ ਹੈ। ਕੰਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।)

ਜਨ ਨਾਨਕਿ (ਨੇ) ਗੁਰੁ ਪੂਰਾ ਪਾਇਆ; ਮਨਿ+ਹਿਰਦੈ (’ਚ) ਨਾਮੁ ਲਖਾਇ ਜੀਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੪੪੬) (ਨੋਟ: ‘ਮਨਿ+ਹਿਰਦੈ’; ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ–ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਜਮ੍ਹਾ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦੇਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵਾਂ ’ਚੋਂ ਹੀ ਲੁਪਤ ‘ਵਿੱਚ’ ਸੰਬੰਧਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।)

ਸਾਧਸੰਗਿ ਨਾਨਕਿ (ਨੇ) ਰੰਗੁ ਮਾਣਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੦੬)

ਨਾਨਕਿ (ਨੇ) ਰਾਜੁ ਚਲਾਇਆ; ਸਚੁ ਕੋਟੁ ਸਤਾਣੀ ਨੀਵ ਦੈ (ਦੇ ਕੇ)॥ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੬)

ਨਾਨਕਿ (ਨੇ) ਨਾਮੁ ਨਿਰੰਜਨ ਜਾਨੵਉ (ਜਾਨਿਔ); ਕੀਨੀ ਭਗਤਿ ਪ੍ਰੇਮ ਲਿਵ ਲਾਈ ॥ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਚਉਥੇ ਕੇ/ਭਟ ਕੀਰਤ/੧੪੦੬)

(ਅ). ‘ਗੁਰੁ’ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ) 744 ਵਾਰ ਹੈ (ਭਾਵ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਦਾ ਅਸਲ ਸਰੂਪ 744 ਵਾਰ ਹੈ) ਅਤੇ ਲੁਪਤ ‘ਨੇ’ ਦੇਣ ਲਈ 596 ਵਾਰ ‘ਗੁਰਿ’ (ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ) ਵੀ ਬਣਿਆ ਹੈ :

ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਰਾਖੇ, ਸੇ ਉਬਰੇ; ਹੋਰਿ ਮੁਠੀ ਧੰਧੈ ਠਗਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੯) (ਰਾਖੇ; ਕ੍ਰਿਆ ਭੂਤ ਕਾਲ ’ਚ ਹੈ।)

ਬਾਹ ਪਕੜਿ ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਕਾਢਿਆ; ਸੋਈ ਉਤਰਿਆ ਪਾਰਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੪)

ਭਾਗੁ ਹੋਆ; ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਸੰਤੁ (ਰੱਬ) ਮਿਲਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੯੭)

ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਗਿਆਨੁ ਦ੍ਰਿੜਾਇਓ; ਦੀਪ ਬਲਿਓ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੪੧)

ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਕਹਿਆ; ਸੁ ਚਿਤਿ (’ਚ) ਧਰਿ ਹਾਂ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੦੯)

ਗੁਰਿ+ਸਤਿਗੁਰਿ (ਨੇ) ਨਾਮੁ ਦ੍ਰਿੜਾਇਆ; ਤਿਨਿ ਹੰਉਮੈ ਦੁਬਿਧਾ ਭੰਨੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੫੯੦)

(ੲ). ਰਾਮੁ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ); ਅਸਲ ਰੂਪ ’ਚ 253 ਵਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਲੁਪਤ ‘ਨੇ’ ਅਰਥ ਦੇਣ ਲਈ 6 ਵਾਰ ‘ਰਾਮਿ’ ਵੀ ਬਣ ਗਿਆ :

ਐਸੀ ਇਸਤ੍ਰੀ ਇਕ; ਰਾਮਿ (ਨੇ) ਉਪਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੯੪)

ਘੋੜੀ ਤੇਜਣਿ ਦੇਹ; ਰਾਮਿ (ਨੇ) ਉਪਾਈਆ ਰਾਮ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੫੭੫) ਆਦਿਕ।

(ਸ). ਖਸਮੁ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ); ਅਸਲ ਰੂਪ ’ਚ 89 ਵਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਲੁਪਤ ‘ਨੇ’ ਅਰਥ ਦੇਣ ਲਈ 19 ਵਾਰ ‘ਖਸਮਿ’ ਵੀ ਬਣਿਆ :

ਸਭ ਛਡਾਈ ਖਸਮਿ (ਨੇ) ਆਪਿ; ਹਰਿ ਜਪਿ ਭਈ ਠਰੂਰੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੩)

ਜੋ ਜੋ ਦਿਤਾ ਖਸਮਿ (ਨੇ); ਸੋਈ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੨੩)

ਸੋਭਾ ਬਣੀ ਸੀਗਾਰੁ; ਖਸਮਿ (ਨੇ) ਜਾਂ (ਜਦੋਂ) ਰਾਵੀਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੯੬੪)

ਲਾਲੇ ਨੋ ਸਿਰਿ ਕਾਰ ਹੈ; ਧੁਰਿ (ਤੋਂ) ਖਸਮਿ (ਨੇ) ਫੁਰਮਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੧੧)

ਆਪਿ ਭੂਲਾ; ਜਾ ਖਸਮਿ (ਨੇ) ਭੁਲਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੦੪੮)

ਸੋ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ); ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਲੁਪਤ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਨੇ’ ਦੇਣ ਲਈ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਨੋਟ: ਉਕਤ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵਾਂ ਦੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚੋਂ ਸੰਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਕੇਵਲ ਸੰਕੇਤ ਮਾਤਰ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਤੋਂ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਹੋ ਕੇ ਚਾਰ ਲੁਪਤ ਅਰਥ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਨਹੀਂ। ਬਾਕੀਆਂ ਦੀ ਅਗਾਂਹ ਵਿਚਾਰ ਹੋਣੀ ਹੈ।

(2). ਕਰਮ ਕਾਰਕ : ਜਿਸ ਨਾਂਵ/ਪੜਨਾਂਵ (ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਚੀਜ਼) ’ਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਦੱਸੇ ਕੰਮ ਦਾ ਅਸਰ ਹੋਵੇ;  ਉਹ ‘ਕਰਮ ਕਾਰਕ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।  ਵਾਕ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ‘ਕੀ’ ਜਾਂ ‘ਕਿਸ ਨੂੰ’ ਲਗਾ ਕੇ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਜੋ ਜਵਾਬ ਮਿਲੇ ਉਹ ‘ਕਰਮ ਕਾਰਕ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਗੁਰਮੁਖ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕਿਆ’। ‘ਉਸ ਨੇ ਨਿਤਨੇਮ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਿਆ’; ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਕੀ ਛਕਿਆ ?, ਕਿਸ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਿਆ ?, ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੈ: ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ’ ਅਤੇ ‘ਨਿਤਨੇਮ’ ਭਾਵ ਦੋਵੇਂ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ’ ਅਤੇ ਨਿਤਨੇਮ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ‘ਕਰਮ ਕਾਰਕ’ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ’ ਅਤੇ ‘ਨਿਤਨੇਮੁ’ ਵਾਙ ਲਿਖੇ ਜਾਣਗੇ।

ਕਰਮ ਕਾਰਕ ਦਾ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਨੂੰ’ ਹੈ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਹ ਵੀ ਦਰਜ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਦੇ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ’ਚੋਂ ਹੀ ‘ਨੂੰ’ ਲੁਪਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਉਕਤ ਦੋਵੇਂ ਵਾਕ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਮੁਤਾਬਕ ਇਉਂ ਲਿਖੇ ਜਾਣਗੇ, ‘ਗੁਰਮੁਖਿ (ਨੇ) ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ (ਨੂੰ) ਛਕਿਆ।, ਤਿਨਿ (ਨੇ) ਨਿਤਨੇਮੁ (ਨੂੰ) ਵਿਚਾਰਿਆ।’

ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਬੋਲਡ ਕੀਤੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ; ਕਰਮ ਕਾਰਕ ’ਚ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ’ਚੋਂ ਲੁਪਤ ‘ਨੂੰ’ ਲੈ ਕੇ ਅਰਥ ਸਮਝਣੇ ਹਨ :

ਜਾਲਿ ਮੋਹੁ, ਘਸਿ ਮਸੁ ਕਰਿ… ॥…ਲਿਖੁ ਨਾਮੁ, ਸਾਲਾਹ ਲਿਖੁ; ਲਿਖੁ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਰਾਵਾਰੁ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੬)

ਮਾਇਆ ਮੋਹੁ, ਮੇਰੈ+ਪ੍ਰਭਿ (ਨੇ) ਕੀਨਾ.. ॥  (ਮਹਲਾ ੩/੬੭)

ਮਾਇਆ ਮੋਹੁ, ਸਬਦਿ (ਨਾਲ) ਜਲਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੦)

ਮਨੁ ਤਨੁ ਨਿਰਮਲੁ; ਮਾਇਆ ਮੋਹੁ ਗਵਾਏ (ਗਵਾ ਕੇ)॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੧)

ਸਿਦਕੁ ਕਰਿ ਸਿਜਦਾ; ਮਨੁ  ਕਰਿ ਮਖਸੂਦੁ (ਟੀਚਾ) ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੮੪)

ਨੋਟ: ਪ੍ਰੋ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਅੰਤਮ ਵਾਕ ਦੇ ਅਰਥ ਕੀਤੇ ਹਨ: (ਹੇ ਭਾਈ !) ‘ਰੱਬ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖ- ਇਹ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਨਿਵਾਉਣਾ। ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਜੋੜਨਾ-ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾ।’ ਜ਼ਰਾ ਹੁਣ ਇੱਕ ਵਾਕ ਵਿਆਕਰਣ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ’ਚ ਰੱਖ ਕੇ ਤੁਕ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪੜ੍ਹੋ ਤਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ਕਿ ਵਿਆਕਰਣ ਨਿਯਮ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਖੇਪਤਾ ’ਚ ਅਰਥ ਸਮਝਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪ੍ਰੋ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵਾਙ ਵਿਸਥਾਰ ਦੇਣਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਹੈ।

ਮਨੁ  ਕਰਿ ਬੈਲੁ, ਸੁਰਤਿ ਕਰਿ ਪੈਡਾ…॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੨੩)

ਰਾਮ ਰਤਨੁ ਮਨਿ+ਤਨਿ (’ਚ) ਬਸੈ; ਤਜਿ (ਕੇ) ਕਾਮੁ ਕ੍ਰੋਧੁ ਲੋਭੁ  ਮੀਤ  ! ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੯੬)

ਕਰਿ ਪ੍ਰਸਾਦੁ (ਨੂੰ ਭਾਵ ਮਿਹਰ ਕਰ ਕੇ) ਇਕੁ ਖੇਲੁ ਦਿਖਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੧੨੮)

ਕਰਿ ਬੈਰਾਗੁ, ਤੂੰ ਛੋਡਿ ਪਾਖੰਡੁ; ਸੋ ਸਹੁ, ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਜਾਣਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੪੪੦)

ਤਨੁ ਮਨੁ ਧਨੁ; ਹਰਿ ਆਗੈ ਰਾਖਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੪੩)

ਗੁਰੁ  ਸੇਵਹੁ ਅਰੁ ਨਾਮੁ  ਧਿਆਵਹੁ; ਤਿਆਗਹੁ ਮਨਹੁ ਗੁਮਾਨੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੧੬)

ਪੂਰੇ ਗੁਰ ਕਾ ਸੁਨਿ ਉਪਦੇਸੁ ॥ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ ਨਿਕਟਿ ਕਰਿ ਪੇਖੁ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੯੫)

ਗੁਰ ਸੇਵਾ ਤੇ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਧਨੁ  ਪਾਵੈ ॥  ਅੰਤਰਿ ਪਰਗਾਸੁ; ਹਰਿ ਨਾਮੁ  ਧਿਆਵੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੬੬੪)

ਸੋ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਦੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ’ਚੋਂ ਕਰਮ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਨੂੰ’ (ਲੁਪਤ) ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵੀ ਦਰਜ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਦੀ ਇਹ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਵਿਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।

(3). ਕਰਣ ਕਾਰਕ: ‘ਕਰਣ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ਵਸੀਲਾ ਜਾਂ ਸਾਧਨ’; ਜਿਵੇਂ ‘ਗਲਾਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ’, ਵਾਕ ’ਚ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ‘ਗਲਾਸ’; ਜ਼ਰੀਆ ਹੈ, ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ ਭਾਵ ‘ਕਰਣ ਕਾਰਕ’ ਹੈ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਵਾਕ ਦਾ ਕਰਤਾ; ਜਿਸ ਜ਼ਰੀਏ (ਨਾਂਵ/ਪੜਨਾਂਵ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀ/ਵਸਤੂ) ਰਾਹੀਂ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰੇ, ਉਹ ‘ਕਰਣ ਕਾਰਕ’ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਰੱਬ ਮਿਲਦਾ ਹੈ’ ਵਾਕ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਕੰਮ (ਰੱਬ ਦਾ ਮਿਲਣਾ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਦੀ) ‘ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ’ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਲਈ ‘ਕਿਰਪਾ’; ਕਰਣ ਕਾਰਕ ਹੈ।  ‘ਕਰਣ ਕਾਰਕ’ ਦੇ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ: ‘ਨਾਲ, ਰਾਹੀਂ, ਦੁਆਰਾ’।

ਕਿਸੇ ਵਾਕ ਦੀ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ‘ਕਿਸ ਨਾਲ’, ਕਿਸ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂ ਕਿਸ ਦੁਆਰਾ’ ਲਗਾ ਕੇ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤਿਆਂ ਜੋ ਜਵਾਬ ਮਿਲੇ, ਉਹੀ ‘ਕਰਣ ਕਾਰਕ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਕਿਸ ਰਾਹੀਂ (ਰੱਬ) ਮਿਲਦਾ ਹੈ ? ‘ਕਿਸ ਨਾਲ (ਰੱਬ) ਮਿਲਦਾ ਹੈ ? ‘ਕਿਸ ਦੁਆਰਾ (ਰੱਬ) ਮਿਲਦਾ ਹੈ ? ਸਭ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੈ : (ਗੁਰੂ ਦੀ) ‘ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ’।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਭਾਵੇਂ ‘ਨਾਲਿ’ ਸ਼ਬਦ 243 ਵਾਰ, ‘ਰਾਹੀ’ 6 ਵਾਰ ਤੇ ‘ਦੁਆਰਾ’ 29 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ‘ਕਰਣ ਕਾਰਕ’ ਵਜੋਂ ਨਹੀਂ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਮਨਮੁਖਿ ਭੂਲੀ ਬਹੁਤੀ ਰਾਹੀ; ਫਾਥੀ ਮਾਇਆ ਫੰਦੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੭੯) (ਰਾਹੀ; ਨਾਂਵ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ਬਹੁਤੇ ਰਾਹਾਂ ’ਚ)

ਨਾਨਕ  ! ਧੰਨੁ ਸੁਹਾਗਣੀ; ਜਿਨ ਸਹ ਨਾਲਿ ਪਿਆਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੯) (ਨਾਲਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ਖਸਮ ਨਾਲ ਪਿਆਰ)

ਦੇਖਿ ਕੁਟੰਬੁ ਮੋਹਿ (’ਚ) ਲੋਭਾਣਾ; ਚਲਦਿਆ ਨਾਲਿ ਨ ਜਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੬੪) (ਨਾਲਿ; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: (ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਪਰਵਾਰ) ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।)

ਫਿਰਿ ਓਇ ਕਿਥਹੁ ਪਾਇਨਿ; ਮੋਖ ਦੁਆਰਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੧੫) (ਦੁਆਰਾ; ਨਾਂਵ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ)

ਨਾ ਜਾਨਉ; ਬੈਕੁੰਠ ਦੁਆਰਾ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੬੧) (ਦੁਆਰਾ; ਨਾਂਵ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ਸੁਰਗ ਦਾ ਬੂਹਾ)

ਸੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਕਰਣ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵੀ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲੁਪਤ ਲਏ ਗਏ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

(ੳ). ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਪ੍ਰਸਾਦੁ’ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ/ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ) 6 ਵਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲੈਣ ਲਈ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ‘ਪ੍ਰਸਾਦਿ/ਪਰਸਾਦਿ’ (736 + 83 = 819 ਵਾਰ) ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ :

ਨੋਟ: ਵਾਰ ਵਾਰ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਦੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦੇਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਸਾਰੇ ਨਾਂਵ–ਸ਼ਬਦ; ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਹੀ ਹਨ, ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਭਇਓ ਪ੍ਰਸਾਦੁ ਕ੍ਰਿਪਾ ਨਿਧਿ ਠਾਕੁਰ (ਦਾ); ਸੰਤਸੰਗਿ ਪਤਿ ਪਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੦੦) (ਇੱਥੇ ‘ਪ੍ਰਸਾਦੁ’ ’ਚੋਂ ਕੋਈ ਲੁਪਤ ਸੰਬੰਧਕ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।)

ਇਹੁ ਪਰਸਾਦੁ; ਗੁਰੂ ਤੇ ਜਾਣੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੮੯) (ਭਾਵ ਇਹ ਮਿਹਰ; ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਨੋਟ: ਜੇ ‘ਪਰਸਾਦੁ’; ਪੁਲਿੰਗ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ‘ਇਹੁ’ ਦੀ ਥਾਂ ਵੀ ‘ਇਹ’ ਹੋਣਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਲਈ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।)

ੴ ਸਤਿ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥ (ਪ੍ਰਸਾਦਿ; ਕਰਣ ਕਾਰਕ ਨਾਂਵ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: (ਗੁਰੂ ਦੀ) ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ।)

ਗੁਰ ਪਰਸਾਦਿ; ਅਕਥੁ ਨਾਨਕਿ (ਨੇ) ਵਖਾਣਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੯੭) ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ; ਨਾਨਕ ਨੇ ਅਕੱਥ (ਰੱਬ) ਨੂੰ ਵੀ ਵਖਿਆਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਨੋਟ: ਉਕਤ ‘ਪ੍ਰਸਾਦੁ’ ਪੁਲਿੰਗ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਮਿਹਰ/ਕਿਰਪਾ’ (ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ) ਵੇਖ ਕੇ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ (ਪ੍ਰਸਾਦ) ਹੋਣ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਨਹੀਂ ਪੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ‘ਪ੍ਰਸਾਦੁ’ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ’ਚ ਪੁਲਿੰਗ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਬੀ ’ਚ ਵੀ ‘ਫ਼ਜ਼ਲ’ (ਪੁਲਿੰਗ) ਹੈ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਪ੍ਰਸਾਦ’ (ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ) ਬਹੁ ਵਚਨ ਇੱਕ ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਮਿਹਰ’ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ‘ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ’ ਹੈ, ‘‘ਜੇ ਓਹੁ; ਅਨਿਕ ਪ੍ਰਸਾਦ ਕਰਾਵੈ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੮੭੫) ਇਸ ਤੁਕ ’ਚ ‘ਪ੍ਰਸਾਦ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਹੈ: ‘ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ’।

ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਿਆਦਾ ’ਚ ਅਣਗਹਿਲੀ ਨਾਲ 13 ਵਾਰ ‘ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ’ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕਈ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ’ਚ ਵੀ ‘ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ’ ਜਾਂ ‘ਕੜਾਹਿ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ’ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲੇਖਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ‘ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਵੀ ‘ਗੁਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ’ ਹੀ ਹੈ।  ਸੋ ‘ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ’ ਨੂੰ ‘ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ’ ਜਾਂ ‘ਕੜਾਹਿ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦਿ’ ਨਹੀਂ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਇਸ ਲਿਖਤ ਗ਼ਲਤੀ ’ਚ ਹਰ ਥਾਂ ਸੋਧ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ।

(ਅ). ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਸਬਦੁ’ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ) 594 ਵਾਰ ਹੈ ਤੇ ਕਾਰਕੀ ਅਰਥ ਲੈਣ ਲਈ 953 ਵਾਰ ‘ਸਬਦਿ’ (ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ) ਵੀ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ :

ਪ੍ਰਭੁ ਮੇਲੇ ਤਾ ਮਿਲਿ ਰਹੈ; ਹਉਮੈ ਸਬਦਿ (ਰਾਹੀਂ) ਜਲਾਇ (ਕੇ) ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੭੫੫)

ਜਿਨੀ ਹੁਕਮੁ ਪਛਾਣਿਆ; ਸੇ ਮੇਲੇ, ਹਉਮੈ ਸਬਦਿ (ਦੁਆਰਾ) ਜਲਾਇ (ਕੇ) ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੫੮)

ਬਿਨੁ ਨਾਵੈ ਸਭ ਵਿਛੁੜੀ; (ਪਰ) ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦਿ (ਰਾਹੀਂ ਫਿਰ) ਮਿਲਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੫੫੯)

ਸਚੜਾ ਸਾਹਿਬੁ ਸਬਦਿ (ਨਾਲ) ਪਛਾਣੀਐ; ਆਪੇ ਲਏ ਮਿਲਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੫੮੨)

(ੲ). ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਸਿਮਰਨੁ/ਸਿਮਰਣੁ’ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ); 29+5=34 ਵਾਰ ਹੈ ਭਾਵ ਸਿਮਰਨੁ 29 ਵਾਰ, ਸਿਮਰਣੁ 5 ਵਾਰ ਹੈ। ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲੈਣ ਲਈ ‘ਸਿਮਰਣਿ’ 9 ਵਾਰ/‘ਸਿਮਰਨਿ’ 70 ਵਾਰ ਵੀ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ :

ਸੁਖ ਸਾਗਰ ਗੋਬਿੰਦ (ਦਾ) ਸਿਮਰਣੁ; ਭਗਤ ਗਾਵਹਿ ਗੁਣ ਤੇਰੇ, ਰਾਮ ! ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੯੨੫) (ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਲੁਪਤ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ)

ਪ੍ਰਭ ਕਾ ਸਿਮਰਨੁ; ਸਭ ਤੇ ਊਚਾ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੬੩) (ਇੱਥੇ ਵੀ ਲੁਪਤ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਰੂਪ ’ਚ ਹੈ, ਪਰ)

ਪ੍ਰਭ ਕੈ ਸਿਮਰਨਿ (ਰਾਹੀਂ); ਗਰਭਿ ਨ ਬਸੈ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੬੨)

ਪ੍ਰਭ ਕੈ ਸਿਮਰਨਿ (ਨਾਲ); ਭਉ ਨ ਬਿਆਪੈ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੬੨)

ਪ੍ਰਭ ਕੈ ਸਿਮਰਨਿ (ਦੁਆਰਾ); ਹੋਇ, ਸੁ ਭਲਾ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੬੨)

ਜਾ ਕੈ ਸਿਮਰਣਿ (ਨਾਲ) ਸਭੁ ਕਛੁ ਪਾਈਐ; ਬਿਰਥੀ ਘਾਲ ਨ ਜਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੧੭)

ਸੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਮੁਤਾਬਕ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ); ਕਰਣ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਨਾਲ/ਰਾਹੀਂ/ਦੁਆਰਾ) ਲੁਪਤ ਦੇਣ ਲਈ ਵੀ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(4). ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕ: ‘ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ : ‘ਦੇਣਾ ਜਾਂ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼’ ਭਾਵ ਦੂਸਰੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨਾ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ: ਵਾਕ ਦਾ ਕਰਤਾ; ਜਿਸ (ਨਾਂਵ/ਪੜਨਾਂਵ) ਲਈ ਕੰਮ ਕਰੇ ਉਹ ‘ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕ’ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਰੱਬ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਗੁਰੂ ਭੇਜਿਆ।  ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਲੰਗਰ ਛਕਾਓ।’ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਮਨੁੱਖ’ ਅਤੇ ‘ਸਿੱਖ’; ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਮੁਤਾਬਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਮਨੁਖ, ਸਿਖ’ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਭਾਵ ਇਹ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਤੋਂ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੋ ਕੇ ‘ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਲਈ, ਨੂੰ, ਤੋਂ’ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਮੁਤਾਬਕ ਇਉਂ ਲਿਖਾਂਗੇ: ‘ਰਬਿ ਮਨੁਖ ਗੁਰੁ ਭੇਜਿਆ’ ਭਾਵ ਰੱਬ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਗੁਰੁ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ‘ਸਿਖ ਲੰਗਰੁ ਛਕਾਓ’ ਭਾਵ ਸਿੱਖ ਲਈ ਲੰਗਰ ਨੂੰ ਛਕਾਓ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਪ੍ਰਗਟ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ‘ਕਉ, ਕੌ, ਕੈ, ਕੂ, ਕਹੁ, ਨੋ, ਨਉ, ਵਿਟਹੁ’ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਵੀ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵਾਂ (ਸਤਿਗੁਰ, ਜੋਗ, ਸੁਹਾਗ, ਦੁਧ, ਨਾਮ, ਸਚਿਆਰ, ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ, ਅਨੰਦ ਰੂਪ, ਨਾਨਕ, ਦਰਸਨ, ਮਨਮੁਖ, ਸੇਵਕ, ਪ੍ਰਭ’) ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕੀਤਾ ਹੈ :

ਸਤਿਗੁਰ ਨੋ ਸਭ ਕੋ ਲੋਚਦਾ; ਜੇਤਾ ਜਗਤੁ ਸਭੁ ਕੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੪੧) (ਨੋ ਭਾਵ ਨੂੰ)

ਸਤਿਗੁਰ ਨੋ  ਸਭੁ ਕੋ ਵੇਖਦਾ; ਜੇਤਾ ਜਗਤੁ ਸੰਸਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੫੯੪) (ਨੋ ਭਾਵ ਨੂੰ)

ਭਗਤਿ ਜੋਗ ਕੌ ਜੈਤਵਾਰੁ; ਹਰਿ ਜਨਕੁ ਉਪਾਯਉ ॥ (ਭਟ ਕਲੵ/੧੪੦੭) (ਕੌ ਭਾਵ ਨੂੰ)

ਭਾਵ ਹੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਜੀ !  ਹਰੀ ਨੇ (ਆਪ ਨੂੰ) ਭਗਤੀ ਦੇ ਯੋਗ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲਾ ‘ਜਨਕੁ’ (ਗਿਆਤਾ) ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਢੂਢੇਦੀਏ ਸੁਹਾਗ ਕੂ; ਤਉ ਤਨਿ (’ਚ) ਕਾਈ ਕੋਰ ॥ (ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ/੧੩੮੪) (ਕੂ ਭਾਵ ਨੂੰ)

ਭਾਵ ਹੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਭਾਲਣ ਵਾਲੀਏ ! (ਜੇ ਐਨੀ ਬੰਦਗੀ ਕਰਕੇ ਵੀ ਪਤੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ) ਤੇਰੇ ਸਰੀਰ ’ਚ ਹੀ ਕੋਈ ਘਾਟ ਹੈ।

ਆਵਟਣੁ ਆਪੇ ਖਵੈ; ਦੁਧ ਕਉ ਖਪਣਿ ਨ ਦੇਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੦) (ਕਉ ਭਾਵ ਨੂੰ)

ਭਾਵ (ਪਾਣੀ) ਉਬਾਲ਼ਾ ਆਪ ਸਹਾਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਮੱਚਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ।

ਅਗਮ ਅਗੋਚਰ ਪ੍ਰਭੁ ਗੁਰਮੁਖਿ ਪਾਈਐ; ਅਪੁਨੇ ਸਤਿਗੁਰ ਕੈ ਬਲਿਹਾਰੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੫੦੬) (ਕੈ ਭਾਵ ਤੋਂ)

ਹਉ ਸਤਿਗੁਰ ਵਿਟਹੁ ਵਾਰਿਆ; ਜਿਨਿ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭੁ ਦੀਆ ਦਿਖਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੪੧) (ਵਿਟਹੁ ਭਾਵ ਤੋਂ)

ਹਰਿ ਕੇ ਨਾਮ ਵਿਟਹੁ;  ਬਲਿ ਜਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੫੯) (ਵਿਟਹੁ ਭਾਵ ਤੋਂ)

ਸਾਚੇ ਸਚਿਆਰ ਵਿਟਹੁ;  ਕੁਰਬਾਣੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੫੯੭) (ਵਿਟਹੁ ਭਾਵ ਤੋਂ)

ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਵਿਟਹੁ;  ਕੁਰਬਾਨਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੨੪) (ਵਿਟਹੁ ਭਾਵ ਤੋਂ)

ਸਾਹਿਬ  ! ਤੇਰੇ ਨਾਮ ਵਿਟਹੁ ; ਬਿੰਦ ਬਿੰਦ ਚੁਖ ਚੁਖ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੬੦) (ਵਿਟਹੁ ਭਾਵ ਤੋਂ)

ਆਨਦ ਰੂਪ ਵਿਟਹੁ;  ਕੁਰਬਾਣੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੪੨) (ਵਿਟਹੁ ਭਾਵ ਤੋਂ)

ਨਾਨਕ ਕਉ ਪ੍ਰਭ ਮਇਆ ਕਰਿ; ਸਚੁ ਦੇਵਹੁ ਅਪੁਣਾ ਨਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੪) (ਕਉ ਭਾਵ ਲਈ)

ਤੇਰੇ ਦਰਸਨ ਕਉ ਬਲਿਹਾਰਣੈ; ਤੁਸਿ (ਤਰੁਠ ਕੇ) ਦਿਤਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਮੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੨) (ਕਉ ਭਾਵ ਲਈ)

ਸਤਿਗੁਰ ਕਉ  ਬਲਿ ਜਾਈਐ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੧) (ਕਉ ਭਾਵ ਤੋਂ)

ਮਨਮੁਖ ਕਉ  ਲਾਗੋ ਸੰਤਾਪੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੯੦) (ਕਉ ਭਾਵ ਨੂੰ)

ਸੇਵਕ ਕਉ;  ਦੀਨੀ ਅਪੁਨੀ ਸੇਵ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੯੧) (ਕਉ ਭਾਵ ਲਈ)

ਪ੍ਰਭ ਕਉ;  ਸਦ ਬਲਿ ਜਾਈ ਜੀਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੧੭) (ਕਉ ਭਾਵ ਤੋਂ)

ਸੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ); ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕ ’ਚ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਸੰਬੰਧਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਗਟ ਰੂਪ ’ਚ ਹੋਣ ਜਾਂ ਲੁਪਤ ਰੂਪ ’ਚ।

(5). ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ : ‘ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕ’ ਦਾ ਅਰਥ ਸੀ : ‘ਦੇਣਾ’ ਭਾਵ ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾ ਦੇਣੀ ਪਰ ‘ਅਪਾਦਾਨ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ : ‘ਲੈਣਾ’ ਭਾਵ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਥਾਨ ਜਾਂ ਵਸਤੂ ’ਚੋਂ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਕੱਢ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾ ਲੈਣੀ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ : ਜਿਸ ‘ਨਾਂਵ/ਪੜਨਾਂਵ’ ਤੋਂ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਜਿਸ ‘ਨਾਂਵ/ਪੜਨਾਂਵ’ ’ਚੋਂ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦਾ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਵੇ। ਉਹ ‘ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਟੱਬ ’ਚੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢ। ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਨਾਮ ਮੰਗ।’, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਟੱਬ, ਗੁਰੂ’; ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ ਹਨ। ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ : ‘ਤੋਂ, ’ਚੋਂ, ਵਿੱਚੋਂ, ਕੋਲ਼ੋਂ, ਪਾਸੋਂ’।

ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ; ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲ਼ਟ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋ। (ਸੰਪ੍ਰਦਾਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਤੋਂ’ ਭਾਵ ਕ੍ਰਿਆ ਗੁਰੂ ਵੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ: ‘ਦੇਣਾ’)

ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਨਾਮ ਮੰਗ। (ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਤੋਂ’ ਭਾਵ ਕ੍ਰਿਆ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ : ‘ਲੈਣਾ’)

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ: ‘ਤੇ/ਦੂ/ਦੂੰ/ਸੇ/ਸੈ/ਥੇ/ਡੂੰ/ਹੂ/ਹੂੰ (ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ਤੋਂ), ਪਾਸਹੁ, ਨਾਲਹੁ, ਵਿਚਹੁ, ਕੰਨਹੁ (ਕੋਲ਼ੋਂ), ਪਹੁ/ਸਿਉ (ਪਾਸੋਂ), ਥਾਵਹੁ (ਨਾਲੋਂ/ਤੋਂ)’।

ਹਥਲਾ ਵਿਸ਼ਾ (ਪ੍ਰਸੰਗ) ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਦੀ ਬਣਤਰ (ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ, ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਜਾਂ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ) ਦੇ ਇਰਦ–ਗਿਰਦ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਭਾਵੇਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਹ ਸਾਰੇ ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹਨ, ਪਰ ‘ਤੇ’ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੇਵਲ ਹੇਠਲੇ 5 ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਹੀ 5 ਅਪਾਦਾਨ ਸੰਬੰਧਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੀ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕੀਤਾ ਹੈ :

ਗੁਰ ਸਤਿਗੁਰ ਪਾਸਹੁ  ਹਰਿ ਗੋਸਟਿ ਪੂਛਾਂ; ਕਰਿ ਸਾਂਝੀ ਹਰਿ ਗੁਣ ਗਾਵਾਂ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੫੬੨) (ਪਾਸਹੁ ਭਾਵ ਕੋਲ਼ੋਂ)

ਨਰ ਸੈ; ਨਾਰਿ ਹੋਇ ਅਉਤਰੈ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੮੭੪) (ਸੈ ਭਾਵ ਤੋਂ)

ਖਾਲਕ ਥਾਵਹੁ ਭੁਲਾ; ਮੁਠਾ (ਭਾਵ ਸੁਆਸ ਪੂੰਜੀ ਲੁਟਾ ਬੈਠਦਾ ਹੈ)॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੨੦) (ਥਾਵਹੁ ਭਾਵ ਤੋਂ)

ਆਸਾ ਮਨਸਾ ਪੂਰਨ ਹੋਵੈ; ਪਾਵਹਿ ਸਗਲ ਨਿਧਾਨ ਗੁਰ ਸਿਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੯੫) (ਸਿਉ ਭਾਵ ਪਾਸੋਂ)

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਤੇ’ ਸ਼ਬਦ 1698 ਵਾਰ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਅਰਥ ਹਨ: ‘ਤੋਂ’, ਉਹ (ਪੜਨਾਂਵ) ਅਤੇ ‘ਉਹ’ (ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ)।  ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।  ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ 95% ‘ਤੇ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਤੋਂ’ ਹੀ ਹੈ। ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਇਸ ‘ਤੇ’ ਨੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਭਾਵ ਇੱਥੇ ‘ਤੇ’ ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ : ‘ਤੋਂ’।

ਜਲ ਤੇ  ਤ੍ਰਿਭਵਣੁ ਸਾਜਿਆ; ਘਟਿ ਘਟਿ ਜੋਤਿ ਸਮੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੯) (‘ਤੇ’ ਸੰਬੰਧਕ ਕਾਰਨ ਜਲੁ ਤੋਂ ਜਲ ਬਣਿਆ।)

ਸਤਗੁਰ ਤੇ  ਜੋ ਮੁਹ ਫੇਰਹਿ; ਮਥੇ ਤਿਨ ਕਾਲੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੦) (‘ਤੇ’ ਸੰਬੰਧਕ ਕਾਰਨ ਸਤਿਗੁਰੁ ਤੋਂ ਸਤਿਗੁਰ ਬਣਿਆ।)

ਤਨੁ ਹੈਮੰਚਲਿ (ਬਰਫ਼ ’ਚ) ਗਾਲ਼ੀਐ; ਭੀ ਮਨ ਤੇ  ਰੋਗੁ ਨ ਜਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੨) (‘ਤੇ’ ਕਾਰਨ ਮਨੁ ਵੀ ਮਨ ਬਣ ਗਿਆ।)

ਮਨਸਾ ਧਾਰਿ; ਜੋ ਘਰ ਤੇ  ਆਵੈ ॥ ਸਾਧਸੰਗਿ; ਜਨਮੁ ਮਰਣੁ ਮਿਟਾਵੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੪) (‘ਤੇ’ ਕਾਰਨ ਘਰੁ ਵੀ ਘਰ ਬਣ ਗਿਆ।)

ਸਚੁ ਸੰਤੋਖੁ ਸਹਜ ਸੁਖੁ ਬਾਣੀ; ਪੂਰੇ ਗੁਰ ਤੇ  ਪਾਵਣਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੧੫) (‘ਤੇ’ ਕਾਰਨ ਗੁਰੁ ਵੀ ਗੁਰ ਬਣ ਗਿਆ।)

ਰਤਨੁ ਪਦਾਰਥੁ; ਘਰ ਤੇ  (ਹਿਰਦੇ ’ਚੋਂ) ਪਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੯)

ਅੰਧ ਕੂਪ ਤੇ (ਹਨ੍ਹੇਰੇ ਖੂਹ ਤੋਂ); ਕੰਢੈ (ਕਿਨਾਰੇ ’ਤੇ) ਚਾੜੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੨)

ਪਰਮੇਸਰ ਤੇ  ਭੁਲਿਆਂ; ਵਿਆਪਨਿ ਸਭੇ ਰੋਗ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੫)

ਵੇਮੁਖ ਹੋਏ ਰਾਮ ਤੇ; ਲਗਨਿ ਜਨਮ ਵਿਜੋਗ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੫)

ਸੰਸਾਰ ਸਾਗਰ ਤੇ  ਉਧਰੇ; ਬਿਖਿਆ ਗੜੁ ਜਿਤਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੨੨)

ਮਨ ਤੇ  ਉਪਜੈ; ਮਨ ਮਾਹਿ ਸਮਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੫੨) (ਭਾਵ ਮਨਮੁਖਤਾ; ਮਨ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ (ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਨਮੁਖ ਹੋਇਆਂ) ਮਨ ’ਚ ਹੀ ਮਿਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ)

ਨਾਮੁ ਨਵ ਨਿਧਿ; ਗੁਰ ਤੇ  ਪਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੫੯)

ਬਿਖੈ ਰਾਜ ਤੇ ; ਅੰਧੁਲਾ ਭਾਰੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੯੬) (ਭਾਵ ਵਿਸ਼ਏ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ (ਮਨੁੱਖ) ਅੰਨ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

ਹਰਿ ਕੇ ਚਰਣ; ਹਿਰਦੈ ਕਰਿ ਓਟ ॥ਜਨਮ ਮਰਣ ਤੇ ; ਹੋਵਤ ਛੋਟ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੯੮)

ਸਤਿਗੁਰ ਤੇ  ਜੋ ਮੁਹ ਫੇਰੇ; ਤੇ ਵੇਮੁਖ ਬੁਰੇ ਦਿਸੰਨਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੨੩੩) (ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਲ ‘ਤੇ’ ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਤੇ ਵੇਮੁਖ’ ਭਾਵ ਉਹ ਵੇਮੁਖ’ ’ਚ ‘ਤੇ’; ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਬਹੁ ਵਚਨ ਹੈ।)

ਭਵਜਲ ਤੇ  ਕਾਢਹੁ ਪ੍ਰਭੂ !  ਨਾਨਕ (ਲਈ) ਤੇਰੀ ਟੇਕ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੬੧)

ਬਿਸ੍ਵਾਸੁ ਸਤਿ; ਨਾਨਕ  !  ਗੁਰ ਤੇ  ਪਾਈ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੮੪)

ਨਾਨਕ  !  ਪ੍ਰਭ ਤੇ  ਸਹਜ ਸੁਹੇਲੀ; ਪ੍ਰਭ ਦੇਖਤ ਹੀ ਮਨੁ ਧੀਰੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੧੯੭)

ਸਾਵਧਾਨੀ: ਉਕਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਾਙ ਜੇ ਹਰ ਥਾਂ ਹੀ ‘ਤੇ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਤੋਂ’ ਲੈ ਲਈਏ ਤਾਂ ਇਸ ਤੁਕ ‘‘ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਮੁਖ ਉਜਲੇ; ਕੇਤੀ ਛੁਟੀ ਨਾਲਿ ॥’’ (ਜਪੁ) ਦਾ ਅਰਥ ਬਣੇਗਾ ਕਿ ‘ਨਾਨਕ ਤੋਂ (ਭੀ) ਮੁਖ ਰੌਸ਼ਨ ਹੋ ਗਏ।’, ਜੋ ਗ਼ਲਤ ਅਰਥ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਨਾਨਕ ਤੇ’; ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਇਕੱਠਾ ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਭਾਵ ‘ਨਾਨਕ’ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਸਰਾਮ ਦੇ ਕੇ ਫਿਰ ‘ਤੇ’ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਤਦ ‘ਤੇ’ ਦਾ ਅਰਥ ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਤੋਂ’ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ‘ਉਹ’ (ਭਾਵ ਬਹੁ ਵਚਨ ਪੜਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਜੋਂ ਇਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ‘ਤੇ’ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁ ਵਚਨ (ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ) ਨਾਂਵ ਵੀ ਹੋਣਗੇ; ਜਿਵੇਂ ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਤੇ’ ਦੇ ਨਾਲ ‘ਜਨ, ਮੁਖ, ਦਿਨ, ਵੇਮੁਖ’ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹਨ। ਇੱਥੇ ‘ਤੇ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੋਵੇਗਾ ‘ਉਹ’ :

ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਮੁਖ ਉਜਲੇ; ਧੁਨਿ ਉਪਜੈ ਸਬਦੁ ਨੀਸਾਣੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੨੨)

ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਮੁਖ ਉਜਲੇ; ਹੋਰ ਕੇਤੀ ਛੁਟੀ ਨਾਲਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੨/੧੪੬)

ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਜਨ ਸੁਫਲ ਫਲੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੯੧)

ਡੇਰਾ ਨਿਹਚਲੁ ਸਚੁ; ਸਾਧਸੰਗ ਪਾਇਆ ॥ ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਜਨ, ਨਹ ਡੋਲਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੫੬)

ਜਾ ਕੈ ਅੰਤਰਿ; ਬਸੈ ਪ੍ਰਭੁ ਆਪਿ ॥ ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਜਨ ਸਹਜਿ ਸਮਾਤਿ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੬੭)

ਜਿਨ ਕਉ ਹੋਏ ਆਪਿ ਸੁਪ੍ਰਸੰਨ ॥  ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਜਨ; ਸਦਾ ਧਨਿ ਧੰਨਿ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੭੬)

ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਜਿਸੁ ਅਪਨੀ ਭਗਤਿ ਦੇਇ ॥  ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਜਨ; ਨਾਮਿ ਮਿਲੇਇ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੭੭)

ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਮੁਖ ਉਜਲੇ; ਜਿ ਨਿਤ ਉਠਿ ਸੰਮਾਲੇਨਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੧੩)

ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਮੁਖ ਊਜਲੇ; ਤਿਤੁ ਸਚੈ+ਦਰਬਾਰਿ (’ਚ) ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੩)

ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਜਨ ਸੋਹਣੇ; ਜੋ ਰਤੇ ਹਰਿ ਰੰਗੁ ਲਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੯੫੦)

ਜਨ ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਮੁਖ ਉਜਲੇ; ਜਿਨ ਹਰਿ ਸੁਣਿਆ ਮਨਿ (’ਚ) ਭਾਇ (ਕਰਕੇ) ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੩੧੬)

ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਨਰ ਅਸਲਿ ਖਰ; ਜਿ ਬਿਨੁ ਗੁਣ ਗਰਬੁ ਕਰੰਤ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੧੧)

ਤੇ ਦਿਨ ਸੰਮਲੁ ਕਸਟ ਮਹਾ ਦੁਖ; ਅਬ ਚਿਤੁ ਅਧਿਕ ਪਸਾਰਿਆ ॥ (ਭਗਤ ਬੇਣੀ/੯੩)

ਤੇ ਸਾਕਤ ਚੋਰ ਜਿਨਾ ਨਾਮੁ ਵਿਸਾਰਿਆ; ਮਨ ! ਤਿਨ ਕੈ ਨਿਕਟਿ ਨ ਭਿਟੀਐ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੭੦)

ਸਤਿਗੁਰ ਤੇ (ਤੋਂ) ਜੋ ਮੁਹ ਫੇਰੇ; ਤੇ ਵੇਮੁਖ ਬੁਰੇ ਦਿਸੰਨਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੨੩੩)

ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਤੇ’ ਪੜਨਾਂਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਬਹੁ ਵਚਨ (ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ) ਨਾਂਵ ਦਰਜ ਨਹੀਂ। ਇੱਥੇ ਵੀ ‘ਤੇ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਉਹ’ (ਬਹੁ ਵਚਨ) ਹੀ ਹੈ :

ਦਰਦ ਨਿਵਾਰਹਿ; ਜਾ ਕੇ ਆਪੇ ॥ ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖਿ ਧ੍ਰਾਪੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੫੭)

ਸਾਧਸੰਗਿ; ਕਲਿ ਕੀਰਤਨੁ ਗਾਇਆ ॥ ਨਾਨਕ  !  ਤੇ ਤੇ, ਬਹੁਰਿ ਨ ਆਇਆ (ਉਹ ਉਹ ਮੁੜ ਨਾ ਜਨਮਿਆ)॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੫੩)

ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵਨਿ ਆਪਣਾ; ਤੇ ਵਿਰਲੇ ਸੰਸਾਰਿ (’ਚ)॥ (ਮਹਲਾ ੩/੨੬)

ਜਿਨ ਕਉ ਤੁਮ ਦਇਆ ਕਰਿ ਮੇਲਹੁ; ਤੇ ਹਰਿ ਹਰਿ ਸੇਵ ਲਗਾਨੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੭੦)

ਦਰਦ ਨਿਵਾਰਹਿ ਜਾ ਕੇ ਆਪੇ ॥ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖਿ ਧ੍ਰਾਪੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੫੭)

ਜਉ ਪੈ (ਜੇਕਰ) ਰਾਮ ਰਾਮ ਰਤਿ (ਪ੍ਰੇਮ) ਨਾਹੀ ॥ ਤੇ ਸਭਿ ਧਰਮ ਰਾਇ ਕੈ ਜਾਹੀ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੪)

ਤਿਨ ਕਾ ਜਨਮ ਮਰਣ ਦੁਖੁ ਲਾਥਾ; ਤੇ ਹਰਿ ਦਰਗਹ ਮਿਲੇ ਸੁਭਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੬੨)

ਤੇ ਅਨਦਿਨੁ ਨਾਮੁ ਸਦਾ ਧਿਆਵਹਿ; ਗੁਰ ਪੂਰੇ ਤੇ ਭਗਤਿ ਵਿਸੇਖੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੬੪)

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਕੁਝ ਅੰਤ ‘ਹੁ’ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਅੰਤ ਕਨੌੜੇ ਵਾਲੇ ਨਾਂਵ ਸਰੂਪਾਂ ’ਚੋਂ ਵੀ ਲੁਪਤ ਅਪਾਦਾਨ ਸੰਬੰਧਕੀ ਚਿੰਨ ‘ਤੋ’ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਅੰਤ ਬਿੰਦੀ ਸਮੇਤ ਉਚਾਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ : ‘ਸਚਹੁ, ਜੀਅਹੁ, ਬਾਹਰਹੁ, ਭੰਡਹੁ, ਰੋਗਹੁ, ਮੂਲਹੁ (ਧੁਰ ਤੋਂ), ਹਥਹੁ, ਸਿਰਹੁ, ਪਰੇਤਹੁ, ਮੁਖਹੁ, ਕਾਗਹੁ, ਨਾਕਹੁ, ਕਾਨਹੁ, ਸਾਦਹੁ, ਭੋਗਹੁ, ਸੁਖਹੁ, ਨੈਨਹੁ, ਧੁਰਾਹੁ/ਧੁਰਾਹੂ (ਧੁਰ ਤੋਂ), ਘਰਾਹੁ (ਹਿਰਦੇ ਤੋਂ), ਦਰਾਹੁ (ਰੱਬੀ ਦਰ ਤੋਂ), ਖੋਟਿਅਹੁ, ਚਸਿਅਹੁ, ਖੰਨਿਅਹੁ (ਖੰਡੇ ਤੋਂ), ਤੋਇਅਹੁ (ਪਾਣੀ ਤੋਂ), ਮੂਹੌ, ਆਪੌ (ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ), ਜੀਭੌ, ਸਬਦੌ’ :

ਭੰਡਹੁ (ਔਰਤ ਤੋਂ) ਹੋਵੈ ਦੋਸਤੀ; ਭੰਡਹੁ ਚਲੈ ਰਾਹੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੩) (ਭੰਡਹੁ ਭਾਵ ਭੰਡ-ਔਰਤ ਤੋਂ)

ਜੀਅਹੁ ਨਿਰਮਲ; ਬਾਹਰਹੁ ਨਿਰਮਲ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੯੧੯) (ਜੀਅਹੁ, ਬਾਹਰਹੁ ਭਾਵ ਦਿਲ ਤੋਂ, ਬਾਹਰ ਤੋਂ/ਸਮਾਜ ’ਚ)

ਸਚਹੁ ਓਰੈ ਸਭੁ ਕੋ; ਉਪਰਿ ਸਚੁ ਆਚਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੨)

ਪਰੇਤਹੁ ਕੀਤੋਨੁ ਦੇਵਤਾ; ਤਿਨਿ ਕਰਣੈਹਾਰੇ (ਨੇ)॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੨੩)

ਸੰਨਿਆਸੀ ਤਪਸੀਅਹ, ਮੁਖਹੁ ਏ ਪੰਡਿਤ ਮਿਠੇ ॥ (ਭਟ ਭਿਖਾ/੧੩੯੫) (ਮੁਖਹੁ ਭਾਵ ਮੂੰਹ ਤੋਂ)

ਜੋ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਨਾਨਕਾ  !  ਕਾਗਹੁ ਹੰਸੁ ਕਰੇਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੧) (ਕਾਗਹੁ ਭਾਵ ਕਾਂ ਤੋਂ/ਕਾਲ਼ੇ ਦਿਲ ਤੋਂ)

ਨਾਕਹੁ ਕਾਟੀ, ਕਾਨਹੁ ਕਾਟੀ; ਕਾਟਿ ਕੂਟਿ ਕੈ ਡਾਰੀ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੭੬)

ਤਗੁ ਕਪਾਹਹੁ ਕਤੀਐ; ਬਾਮ੍ਣੁ ਵਟੇ ਆਇ (ਕੇ)॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੧)

ਮੁਹੌ ਕਿ ਬੋਲਣੁ ਬੋਲੀਐ ? ਜਿਤੁ ਸੁਣਿ ਧਰੇ ਪਿਆਰੁ ॥ (ਜਪੁ)

ਸਬਦੌ ਹੀ ਭਗਤ ਜਾਪਦੇ; ਜਿਨ੍ ਕੀ ਬਾਣੀ ਸਚੀ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੪੨੯)

ਇਕ ਦੂ ਜੀਭੌ ਲਖ ਹੋਹਿ; ਲਖ ਹੋਵਹਿ ਲਖ ਵੀਸ ॥ (ਜਪੁ)

ਨਾਨਕ  ! ਜੇ ਕੋ ਆਪੌ ਜਾਣੈ; ਅਗੈ ਗਇਆ ਨ ਸੋਹੈ ॥੨੧॥ (ਜਪੁ) (ਆਪੌ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ/ਨਿਜੀ ਸਮਝ ਨਾਲ)

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ) ਵੀ ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਤੋਂ) ਦੇਣ ਲਈ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਬੋਲਡ ਕੀਤੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵਾਂ ’ਚੋਂ ‘ਤੋਂ’ ਲੁਪਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ :

ਭੰਡਿ ਜੰਮੀਐ, ਭੰਡਿ ਨਿੰਮੀਐ; ਭੰਡਿ ਮੰਗਣੁ ਵੀਆਹੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੩)

(ਭੰਡਿ; ਉਚਾਰਨ: ‘ਭੰਡ’ ਭਾਵ ਔਰਤ ਤੋਂ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ‘ਭੰਡੁ’ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਹੈ।)

ਓਅੰਕਾਰਿ ; ਬ੍ਰਹਮਾ ਉਤਪਤਿ ॥… ਓਅੰਕਾਰਿ ; ਸੈਲ ਜੁਗ ਭਏ ॥ ਓਅੰਕਾਰਿ ; ਬੇਦ ਨਿਰਮਏ (ਬਣੇ)॥ .. ਓਅੰਕਾਰਿ ; ਗੁਰਮੁਖਿ ਤਰੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੩੦) (ਓਅੰਕਾਰਿ; ਉਚਾਰਨ: ‘ਓਅੰਕਾਰ’ ਭਾਵ ਨਿਰਾਕਾਰ ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ)

ਕਿਰਤੁ ਨਿੰਦਕ ਕਾ ਧੁਰਿ (ਤੋਂ)  ਹੀ ਪਇਆ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੮੦)

ਦੇਸਿ+ਪਰਦੇਸਿ (ਤੋਂ)  ਧਨੁ ਚੋਰਾਇ (ਕੇ); ਆਣਿ ਮੁਹਿ (ਪਰਵਾਰ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਚ) ਪਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੨੪੯)

ਜੈ ਤਨਿ (ਜਿਸ ਸਰੀਰ ਤੋਂ) ਬਾਣੀ ਵਿਸਰਿ ਜਾਇ ॥  ਜਿਉ ਪਕਾ ਰੋਗੀ ਵਿਲਲਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੬੧)

ਹਿਰਦੈ ਨਾਮੁ ਦੁਬਿਧਾ ਮਨਿ (ਤੋਂ) ਭਾਗੀ; ਹਰਿ ਹਰਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਪੀ (ਕੇ) ਤ੍ਰਿਪਤਾਤੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੧੩੧)

ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ)

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ ਦੂਜਾ)

ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ ਤੀਜਾ)

ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ ਚੌਥਾ)

ਆਰੰਭਕ ਬੇਨਤੀ : ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਉਤਸੁਕਤਾ; ਉਸ ਦੀ ਤਹਿ (ਬਾਰੀਕੀ) ਵੱਲ ਵਧਣ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਕੰਠ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਹੀ ‘ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਗਿਆਨੀ’ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਅਰੰਭਤਾ; ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਨਾਂਵ, ਪੜਨਾਂਵ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਕ੍ਰਿਆ, ਸੰਬੰਧਕ, ਯੋਜਕ ਤੇ ਵਿਸਮਿਕ’ ਭਾਵ 8 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਵੰਡ। ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਚ ‘ਨਾਂਵ, ਪੜਨਾਂਵ ਤੇ ਕ੍ਰਿਆ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਹੀ 80% ਜਗ੍ਹਾ ਮੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਇਹ ਵੀ ਬਾਕੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ।

ਸੰਬੰਧਕ ਸ਼ਬਦ; ਨਾਂਵ, ਪੜਨਾਂਵ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆ–ਵਾਚੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ’ਚ ਪੁਲ਼ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ 8 ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ; ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਕਾਵਿਕ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗਿਣੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ‘ਸੰਬੰਧਕ, ਯੋਜਕ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਕੰਠ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵਾਕ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਜਾਣ ਲਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ‘ਨਾਂਵ, ਪੜਨਾਂਵ, ਕ੍ਰਿਆ–ਵਾਚੀ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ–ਭਾਵ ਨੂੰ ਜਾਣਨਾ ਬਹੁਤਾ ਕਠਿਨ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ (ਨਾਂਵ, ਪੜਨਾਂਵ, ਕ੍ਰਿਆ ਸ਼ਬਦਾਂ) ਦੇ ਅਰਥ; ਬੜੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਹਰ ਤੁੱਕ ’ਚ ਚਲਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪਣਾ ਨਿਵੇਕਲਾ ਅਰਥ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਅਰਥ ਕਿਸੇ ਕੋਸ਼ ’ਚ ਨਾ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੱਟਾ ਜਾਂ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸੀਮਤ ਅਰਥ ਕਰਨੇ; ਤੰਗਦਿਲੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਹਥਲਾ ਵਿਸ਼ਾ; ਜਟਿਲ ਸਮਝ ਕੇ ਦਰਕਿਨਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਖ਼ਮਿਆਜ਼ਾ ਅਸੀਂ (ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਆਪਾ–ਵਿਰੋਧੀ ਅਰਥ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖ) ਸਾਰੇ ਭੁਗਤਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ; ਆਮ ਬੰਦੇ ਦੀ ਪਕੜ ’ਚ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨਾਲ ਵਾਚਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ। ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵੰਡ ਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਜਗ੍ਹਾ ਉਚਾਰਨ ਅਤੇ ਅਰਥ ਵੀ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ ਕਈ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਮਿਲਦਿਆਂ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਪਵੇ।  ਮੇਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਕਿ 30 ਕੁ ਹਜ਼ਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਪੂਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਝ ਲਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦਿਆਂ 90% ਅਰਥ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਮਝ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਸੋ ਹਥਲੇ ਲੇਖ ’ਚ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਸੰਬੰਧਕ, ਯੋਜਕ, ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵਾਚਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਬਾਕੀ 80% ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਮਝ ’ਚ ਆ ਜਾਣ।

ਅਹਿਮ ਜਾਣਕਾਰੀ : ਗੁਰਬਾਣੀ ਕਾਵਿਕ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਕਾਵਿ ਤੋਲ ’ਚ ਕਈ ਵਾਰ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਕੰਮ ਸਪਸ਼ਟ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕਰਦਿਆਂ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ; ਇੱਕ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ’ਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜੋ ਸ਼ਬਦ ਵਿਆਕਰਣ ਕਿਤਾਬਾਂ ’ਚ ‘ਸੰਬੰਧਕ’ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਉਸੇ ਤੁਕ ਦਾ ਓਹੀ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਕੋਸ਼ ’ਚ ‘ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਇੱਕੋ ਵਿਆਕਰਣ ਕਿਤਾਬ ’ਚ ਤੁਕ ’ਚੋਂ ਲਿਆ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ, ਓਹੀ ਸ਼ਬਦ ਦੂਸਰੀ ਸ਼ਬਦ ਵੰਡ ’ਚ ਸੰਬੰਧਕ ਜਾਂ ਯੋਜਕ ਵੀ। ਸਧਾਰਨ ਪਾਠਕ ਨੂੰ ਇਹ ਬੜਾ ਹੈਰਾਜੀਜਨਕ ਨਿਯਮ ਜਾਪਦਾ  ਹੈ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਅਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ: ‘ਸਮਾਨਿ, ਬਰਾਬਰਿ, ਤੁਲਿ, ਸਮ, ਸਮਸਰਿ’ ਆਦਿਕ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਕਸਰ ਅਰਥ ਵੀ ਇੱਕੋ ਹੀ ਹਨ। ਇਸ ਗੁੰਝਲ਼ ਦਾ ਕੁਝ ਸੁਖਾਲਾ ਤਰੀਕਾ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਵਰਗਾ, ਜਿੱਡਾ’ ਬਣਦਾ ਹੋਵੇ ਓਥੇ ਇਹ ਸੰਬੰਧਕ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ, ਇੱਕ ਸਮਾਨ’ ਬਣਦਾ ਹੋਵੇ ਓਥੇ ਇਹ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ।

ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਕੋਸ਼ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮ; ਸੰਬੰਧਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਸੰਬੰਧਕ ਸ਼ਬਦ; ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਜਾਂ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਵਰਗਾ, ਬਰਾਬਰ, ਜਿੱਡਾ’ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਓਥੇ ਇਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਜਾਂ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਨਰ ਤੇ ਉਪਜਿ ਸੁਰਗ ਕਉ ਜੀਤਿਓ; ਸੋ ਅਵਖਧ ਮੈ ਪਾਈ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੮੭੩) (ਸੁਰਗੁ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਕ ‘ਕਉ’ ਨੇ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਸੁਰਗੈ ਦੀਆ ਮੋਹਣੀਆ ਇਸਤਰੀਆ ਹੋਵਨਿ; ਨਾਨਕ ਸਭੋ ਜਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੨) (ਸੁਰਗੁ  ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਕ ‘ਦੀਆ’ ਨੇ ਕਾਵਿਕ ਪੱਖੋਂ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਗੁਰ ਸਮਾਨਿ ਤੀਰਥੁ ਨਹੀ ਕੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੨੮) (ਗੁਰੁ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਕ ‘ਸਮਾਨਿ’ ਨੇ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਜੋ ਭਲਾਈ; ਸੋ ਬੁਰਾ ਜਾਨੈ ॥  ਸਾਚੁ ਕਹੈ; ਸੋ ਬਿਖੈ ਸਮਾਨੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੮੦) (ਬਿਖੁ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਕ ‘ਸਮਾਨੈ’ ਨੇ ਕਾਵਿਕ ਪੱਖੋਂ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਤਿਸੁ ਠਾਕੁਰ ਕਉ ਰਖੁ ਮਨ ਮਾਹਿ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੬੯) (ਮਨੁ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਕ ‘ਮਾਹਿ’ ਨੇ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਨਾਨਕ  ! ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਮਨੈ ਮਾਹਿ;  ਪਾਈਐ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦਿ (ਨਾਲ) ॥ (ਮਹਲਾ ੨/੧੨੩੮) (ਮਨੁ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਕ ‘ਮਾਹਿ’ ਨੇ ਕਾਵਿਕ ਪੱਖੋਂ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਸੋ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ਉਕਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸੰਬੰਧਕ ਮੰਨਣਾ ਸਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ।  ਹੇਠਲੀ ਮਿਸਾਲ ਸਹਾਇਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ:

(1). ਇੱਕ ਘਰ ਦੇ ਸਮਾਨ ਦੂਜਾ ਘਰ ਹੈ ਜਾਂ ਇੱਕ ਘਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੂਜਾ ਘਰ ਨਹੀਂ। (ਇੱਥੇ ‘ਸਮਾਨ/ਬਰਾਬਰ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਨਾਲ’, ਜੋ ਕਿ ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ।)

(2). ਇੱਕ ਦੇ ਬਰਾਬਰ-ਬਰਾਬਰ ਦੂਜਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ। (ਇੱਥੇ ‘ਬਰਾਬਰ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਨਾਲ ਨਾਲ’, ਜੋ ਕਿ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ।

ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ

ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:

(1). ਸਾਰਥਕ ਸ਼ਬਦ; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਿਕਲੇ; ਜਿਵੇਂ ‘ਗੁਰਮੁਖ, ਕਣਕ, ਦੁੱਧ, ਸੁੰਦਰ, ਇਕੱਠ, ਗਰਮੀ, ਜਾਣਾ, ਹੌਲ਼ੀ, ਅਤੇ, ਵਾਹ, ਓਇ, ਮੈਂ, ਇਹ, ਉਹ’ ਆਦਿਕ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਚਕ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(2). ਨਿਰਾਰਥਕ ਸ਼ਬਦ; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਾ ਨਿਕਲੇ; ਜਿਵੇਂ ‘ਲੱਸੀ-ਲੁਸੀ’ ’ਚ ‘ਲੁਸੀ’, ‘ਦੁੱਧ-ਸ਼ੁਧ’ ’ਚ ‘ਸ਼ੁਧ’, ਚੋਰੀ-ਸ਼ੋਰੀ ’ਚ ‘ਸ਼ੋਰੀ’, ‘ਟੂਣਾ-ਟੱਪਾ’ ’ਚ ‘ਟੱਪਾ’ ਸ਼ਬਦ; ਨਿਰਾਰਥਕ ਸ਼ਬਦ ਹਨ।

ਵਿਆਕਰਣ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕੇਵਲ ਸਾਰਥਕ (ਵਾਚਕ) ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾਈ ਨਿਯਮਾਂ ਪੱਖੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਠ ਭਾਗਾਂ ’ਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :

1. ਨਾਂਵ (Noun) : ਜੀਵ, ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ, ਨਾਂਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ, ਕਣਕ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ’।
2. ਪੜਨਾਂਵ (Pronoun) : ਨਾਂਵ ਦੀ ਗ਼ੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ’ਚ ਉਸ (ਨਾਂਵ) ਦੀ ਥਾਂ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ, ਜੋ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਫ਼ਰਕ ਨਾ ਪਾਉਣ; ਪੜਨਾਂਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਉਹ, ਇਹ, ਕੌਣ, ਕਿਸ, ਜਿਸ, ਮੈਂ, ਤੂੰ, ਆਪ, ਇਨ੍ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ, ਕਿਨ੍ਹਾਂ’।
3. ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (Adjective) : ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵ ਦੇ ‘ਗੁਣ/ਔਗੁਣ’ ਜਾਂ ‘ਗਿਣਤੀ/ਮਿਣਤੀ’ ਦੱਸ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੋਂ ਖ਼ਾਸ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਚੰਗਾ, ਮਾੜਾ, ਕਾਲ਼ਾ, ਸੁੰਦਰ, ਹੁਸ਼ਿਆਰ, ਲੰਬਾ, ਛੋਟਾ, ਥੋੜ੍ਹਾ, ਬਹੁਤਾ’।
4. ਕ੍ਰਿਆ (Verb) : ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੇ ਕਾਲ ਸਹਿਤ ਹੋਣ, ਕਰਨ ਜਾਂ ਵਾਪਰਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਉਹ ‘ਕ੍ਰਿਆ’ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਮੋਹਨ ਘਰ ਗਿਆ। ਮੋਹਨ ਘਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੋਹਨ ਘਰ ਜਾਏਗਾ।’ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਗਿਆ’ (ਭੂਤਕਾਲ), ‘ਜਾਂਦਾ ਹੈ’ (ਵਰਤਮਾਨ), ‘ਜਾਏਗਾ’ (ਭਵਿੱਖਕਾਲ) ਕ੍ਰਿਆ-ਬੋਧਕ ਸ਼ਬਦ ਹਨ।
5. ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (Adverb) : ਜੋ ਸ਼ਬਦ; ਕਿਸੇ ਕ੍ਰਿਆ, ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੇ, ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ :

(ੳ). ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਅਰਥ–ਭਾਵ ’ਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ : ‘ਹੌਲ਼ੀ ਚੱਲੋ। ਨਾ ਖਾਓ।’ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਹੌਲ਼ੀ’ ਅਤੇ ‘ਨਾ’; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ (ਚੱਲੋ/ਖਾਓ) ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ।

(ਅ). ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੇ ਅਰਥ–ਭਾਵ ’ਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ: ਬਹੁਤ ਡਰਾਵਣਾ ਦ੍ਰਿਸ਼। ਬੜੀ ਸੁੰਦਰ ਕਲਾਕਾਰੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਬਹੁਤ’ ਅਤੇ ‘ਬੜੀ’; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ (ਡਰਾਵਣਾ/ਸੁੰਦਰ) ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਆਪ ਵੀ ਨਾਂਵਾਂ (ਦ੍ਰਿਸ਼/ਕਲਾਕਾਰੀ) ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸਨ।

(ੲ). ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੇ ਹੀ ਅਰਥ–ਭਾਵ ’ਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ : ‘ਜ਼ਰਾ ਛੇਤੀ ਆਓ। ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਉੱਠਣਾ।’ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਜ਼ਰਾ’ ਅਤੇ ‘ਸਵੇਰੇ’; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੋਵੇਂ; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ (ਛੇਤੀ/ਜਲਦੀ) ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪ ਦੋਵੇਂ; ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ (ਆਓ/ਉੱਠਣਾ) ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ‘ਜ਼ਰਾ’ ਅਤੇ ‘ਸਵੇਰੇ’ ਸ਼ਬਦ; ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ (ਆਓ/ਉੱਠਣਾ) ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਰਹੇ। ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸਣ ਵਾਲਾ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ; ਇਸੇ ਦਾ ਭਾਗ (ੳ) ਹੈ।

ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਉਕਤ ਤਿੰਨੇ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ 8 ਭਾਗਾਂ ’ਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਨੋਟ: ਹੇਠਾਂ ਬਰੈਕਟਾਂ ’ਚ ਬੰਦੇ ਕੀਤੇ ਸ਼ਬਦ; ਅਰਥ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ):

(ੳ). ਕਾਲ–ਵਾਚੀ : ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦੱਸਣ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਓਦੋਂ, ਜਦੋਂ, ਕਦੋਂ, ਜਦ, ਕਦ, ਕਦੀ, ਹੁਣ, ਹੁਣੇ, ਅੱਜ, ਕੱਲ੍ਹ, ਸਵੇਰੇ, ਪਰਸੋਂ, ਦੁਪਹਿਰ, ਕੁਵੇਲੇ, ਸੁਵੇਲੇ, ਕਦੀ ਕਦਾਈਂ, ਸ਼ਾਮੀ, ਰਾਤ, ਦਿਨ, ਫਿਰ ਕਦੇ’ ਆਦਿ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਹਨ : ‘ਉਪਜੰਪਿ (ਸਵੇਰੇ), ਸਵੇਰੈ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੈ, ਦਿਹੁ ਦੀਵੀਂ (ਦਿਨ ਚੜ੍ਹੇ), ਅਵਲਿ/ਅਉਲਿ/ਪਹਿਲਾਂ, ਅਗਹੁ (ਪਹਿਲਾਂ), ਪ੍ਰਥਮੈ/ਪਹਿਲੋ ਦੇ/ਧੁਰਿ/ਪੂਰਬਿ (ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ/ਮੁੱਢ ਤੋਂ), ਅਹਿਨਿਸਿ (ਦਿਨ ਰਾਤ), ਦਿਨਸੁ ਰੈਣਾਰੇ/ਰਾਤਿ ਦਿਨੰਤੁ/ਦਿਨਸੁ ਅਰੁ ਰਾਤਿ/ਦਿਨੁ/ਰੈਨਿ, ਰਾਤਿ/ਨਿਸਿ (ਰਾਤ), ਬਾਸੁਰ (ਦਿਨ), ਸਾਝ (ਸ਼ਾਮ), ਅੰਤ ਕੀ ਬੇਲਾ, ਅੰਤਿ ਕਾਲਿ, ਨ ਕਾਹੂ ਬੇਰੇ (ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਭੀ ਨਾ), ਅਬ/ਦਰਹਾਲੁ/ਹੁਣਿ/ਅਜੈ (ਹੁਣੇ), ਅਨਦਿਨੁ (ਰੋਜ਼ਾਨਾ), ਆਜੁ/ਅਜੁ, ਕਲਿ/ਕਲਿ੍ (ਕੱਲ੍ਹ), ਭਲਕੇ (ਨਿੱਤ), ਸਦਾ, ਸਦਾਕਾਰਿ (ਸਦਾ ਹੀ), ਆਠ ਪਹਰ, ਕਬ/ਕਬਹੂ (ਕਦੇ ਵੀ), ਕਦੇ/ਕਡੂ/ਕਦਿ/ਕਦਹੁ (ਹੁਣ ਕਦੋਂ), ਜਾ/ਜਦਹੁ/ਜਬ/ਜਦਿ/ਜਾਮਿ (ਜਦੋਂ), ਤ/ਤਬ/ਤਦਹੁ/ਤਦਿ/ਤਬਹਿ/ਤਾਮਿ (ਤਦੋਂ), ਤਦੇ (ਤਦ ਹੀ), ਦਰਹਾਲੁ/ਤੁਰੰਤਹ/ਤਾਲਿ (ਤੁਰੰਤ/ਤਤਕਾਲ), ਫਰਕਿ (ਫ਼ੌਰਨ/ਯੱਕਦਮ), ਬੇਗਿ (ਛੇਤੀ/ਵੇਲੇ ਸਿਰ), ਤੜ (ਤੜੱਕ/ਤੁਰੰਤ), ਪਿਛੈ/ਪੀਛੈ/ਪਾਛੇ/ਪਾਛੈ/ਪਿਛੋ ਦੇ (ਫਿਰ/ਮੁੜ ਕੇ), ਪਿਛਹੁ, ਜੌ (ਜਦ/ਜਿਸ ਵੇਲੇ), ਅੰਤੇ/ਨਿਦਾਨਿ (ਅੰਤ ਨੂੰ), ਤਤਕਾਲ/ਤਤਕਾਲਿ/ਤਤਕਾਲੇ/ਤਤਖਿਣ (ਹੁਣੇ ਹੀ), ਨਿਤ ਪ੍ਰਤਿ/ਨਿਤਾਪ੍ਰਤਿ, ਜਬ ਲਗੁ/ਤਬ ਲਗੁ/ਜਉ ਲਉ/ਤਉ ਲਉ (ਜਦ ਤੱਕ/ਤਦ ਤੱਕ), ਇਬ ਕੇ ਰਾਹੇ (ਹੁਣ ਦੇ ਬੀਜੇ), ਅਬ ਕੈ ਕਹਿਐ’।

ਨੋਟ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ ਸਰੂਪ; ‘ਪੜਨਾਂਵ, ਸੰਬੰਧਕ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਯੋਜਕ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਹੇਠਲੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ‘ਪਿਛੈ’ ਅਤੇ ‘ਪੀਛੈ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਵਾਕ ’ਚ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਵਾਚਣਯੋਗ ਹਨ :

ਸੰਤਾ ਨਾਲਿ ਵੈਰੁ ਕਮਾਵਦੇ; ਦੁਸਟਾ ਨਾਲਿ ਮੋਹੁ ਪਿਆਰੁ ॥ ਅਗੈ ਪਿਛੈ ਸੁਖੁ ਨਹੀ; ਮਰਿ ਜੰਮਹਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੬੪੯) (ਅਗੈ ਪਿਛੈ; ਕਾਲ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ ਭਾਵ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ।)

ਪਿਛੈ; ਪਤਲਿ ਸਦਿਹੁ ਕਾਵ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੮) (ਪਿਛੈ; ਕਾਲ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਭਾਵ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ।)

ਜਾਗਾਤੀ ਮਿਲੇ ਦੇ ਭੇਟ; ਗੁਰ ਪਿਛੈ (ਗੁਰੂ ਦੇ ਨਾਲ) ਲੰਘਾਇ ਦੀਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੧੧੬) (ਪਿਛੈ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਗੁਰੁ) ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ (ਗੁਰ) ਕਰ ਗਿਆ।)

ਗੁਰ ਸਤਿਗੁਰ ਪਿਛੈ  (ਸਤਿਗੁਰ ਦੇ ਕਾਰਨ) ਤਰਿ ਗਇਆ; ਜਿਉ ਲੋਹਾ ਕਾਠ ਸੰਗੋਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੦੯) (ਪਿਛੈ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ‘ਗੁਰੁ ਸਤਿਗੁਰੁ’ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਬਦ; ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੋ ਗਏ।)

ਧਰਮੁ ਅਰਥੁ ਸਭੁ ਕਾਮੁ ਮੋਖੁ ਹੈ; (ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਹਰ ਕੋਈ) ਜਨ ਪੀਛੈ ਲਗਿ ਫਿਰਥਈ (ਫਿਰਦਾ ਹੈ) ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੩੨੦) (ਪੀਛੈ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਜਨੁ) ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ (ਜਨ) ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਭਾਵ ਸੇਵਕ ਦੇ ਪਿੱਛੇ।)

ਜਬ ਇਸ ਤੇ (ਮਾਯਾ ਤੋਂ); ਇਹੁ ਹੋਇਓ ਜਉਲਾ (ਵੱਖ ਭਾਵ ਮੁਕਤ)॥ ਪੀਛੈ; ਲਾਗਿ ਚਲੀ ਉਠਿ (ਕੇ) ਕਉਲਾ (ਮਾਯਾ)॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੩੫) (ਪਿਛੈ; ਸਥਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਭਾਵ ਮਗਰ। ਇੱਥੇ ਕਾਲ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ‘ਜਬ’ (ਜਦੋਂ) ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਵਾਪਰਨ ਤੋਂ ‘ਪਿਛੈ’ ਭਾਵ ਮਗਰ-ਮਗਰ, ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕਿਸੇ ਨਾਂਵ ਦਾ ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ।)

ਕਰਤੈ ਪੁਰਖਿ (ਨੇ) ਤਾਲੁ (ਨਾਮ-ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ) ਦਿਵਾਇਆ ॥ ਪਿਛੈ; ਲਗਿ ਚਲੀ ਮਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੨੫) (ਪੀਛੈ; ਸਥਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ।)

(ਅ). ਸਥਾਨ–ਵਾਚੀ : ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੱਸੇ; ਜਿਵੇਂ ‘ਉੱਤੇ, ਉੱਪਰ, ਵਿਚਕਾਰ, ਵਿੱਚ, ਹੇਠਾਂ, ਅੰਦਰ, ਬਾਹਰ, ਉਰ੍ਹੇ, ਖੱਬੇ, ਸੱਜੇ, ਇਧਰ, ਓਧਰ, ਕਿਧਰ, ਕਿੱਥੇ, ਓਥੇ, ਨੇੜੇ, ਦੂਰ, ਅੱਗੇ/ਸਾਮ੍ਹਣੇ, ਪਿੱਛੇ, ਮਗਰ’।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਹਨ : ‘ਐਥਾਉ (ਇੱਥੋਂ), ਏਥਹੁ, ਐਥੈ, ਸਉਹੇ (ਸਾਮ੍ਹਣੇ), ਸਾਮ੍ਣੇ/ਸਨਮੁਖ, ਨੇਰਾ, ਨਿਕਟਿ/ਦੂਰਿ/ਨੇੜੈ, ਨੇਰੇ/ਨਾਲੇ, ਨਾਲਿ/ਸਾਥਿ (ਨਾਲ), ਨੇਰੈ ਹੀ ਤੇ ਨੇਰਾ, ਈਭੈ/ਤਲੇ (ਹੇਠਾਂ), ਪਇਆਲੇ (ਪਾਤਾਲ/ਹੇਠਾਂ), ਓਰੈ (ਉਰ੍ਹਾਂ/ਮੇਰੇ ਵੱਲ), ਵਲਿ (ਨੇੜੇ),  ਨੇਰਉ (ਨੇੜਿਓਂ ਹੀ), ਉਭੈ/ਊਭਿ/ਉਪਰਿ/ਊਪਰਿ (ਉਤਾਂਹ), ਅੰਦਰਹੁ, ਭੀਤਰਿ (ਅੰਦਰ), ਬਾਹਰਿ, ਬਾਹਰਹੁ, ਅੰਤਰਿ-ਬਾਹਰਿ, ਬੀਚ/ਵਿਚਿ/ਵਿਚਹੁ, ਪਿਛੈ/ਪੀਛੈ, ਪਿਛਾਹਾ/ਪਿਛਹੁ, ਕਰਿ ਦਾਹਿਣੈ (ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ), ਦੂਰਹੁ ਹੀ/ਦੂਰ ਤੇ (ਦੂਰ ਤੋਂ ਹੀ), ਪਰਤਖਿ (ਪੂਰਨ), ਭਰਪੂਰੇ/ਭਰਪੁਰਿ/ਭਰਪੂਰਿ/ਪੂਰਿ/ਨਿਰੰਤਰ (ਹਰ ਥਾਂ), ਹਦੂਰੇ/ਹਦੂਰਿ/ਹਜੂਰਿ (ਅੰਗ-ਸੰਗ), ਸਭਤੈ/ਸਭਤੁ/ਸਰਬਤ/ਸਰਬਤਿ (ਹਰ ਥਾਂ), ਹੋਰਤੁ (ਹੋਰ ਥਾਂ), ਜਹ/ਜਹਾ/ਜਤ/ਜਤ੍ਰ/ਜਿਥੈ (ਜਿੱਥੇ), ਤਹ/ਤਹਾਂ/ਤਤ/ਤਿਥੈ/ਊਤ/ਊਘੈ/ਓਥੈ/ਉਹਾਂ/ਊਹਾਂ (ਓਥੇ), ਕਹ/ਕਹਾ/ਕਤ/ਕਿਥੈ (ਕਿੱਥੇ), ਈਹਾਂ/ਈਤ/ਈਘੈ (ਇੱਥੇ), ਇਤ ਉਤ/ਇਤ ਉਤਹਿ/ਈਤ ਊਤ (ਇੱਥੇ ਓਥੇ), ਕਿਥਹੁ (ਕਿਸ ਥਾਂ ’ਚੋਂ), ਕੇਤਕੁ (ਕਿਸ ਥਾਂ ਤੱਕ), ਕਤਹਿ (ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਸੇ), ਆਸਿ ਪਾਸਿ/ਪਾਸਿ ਦੁਆਸਿ, ਉਰਵਾਰਿ ਪਾਰਿ, ਦਹਦਿਸਿ, ਤਿਥਹੁ (ਓਥੋਂ), ਆਦਿ/ਮਧਿ/ਅੰਤਿ, ਚਉਗਿਰਦ (ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ), ਚਉਦਿਸ (14 ਲੋਕਾਂ ’ਚ), ਵਣਿ ਤ੍ਰਿਣਿ (ਜੰਗਲ਼ ਤੇ ਘਾਹ ’ਚ), ਅਨ ਕਤਹਿ ਨ (ਨਾ ਹੋਰ ਥਾਂ), ਆਦਿ ਜੁਗਾਦਿ (’ਚ), ਪੇਈਐ-ਸਾਹੁਰੈ/ਹਲਤਿ ਪਲਤਿ (ਪੇਕੇ ਸਹੁਰੇ ’ਚ/ਲੋਕ ਪ੍ਰਲੋਕ ’ਚ)’।

ਨੋਟ : ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਪਿਛਹੁ, ਸਾਥਿ, ਊਪਰਿ, ਤਲੈ/ਹੇਠਿ, ਨਾਲਿ, ਵਿਚਹੁ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਵਾਕ ’ਚ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਵਾਚਣਯੋਗ ਹਨ :

ਅਗਹੁ ਦੇਖੈ ਪਿਛਹੁ ਦੇਖੈ; ਤੁਝ ਤੇ ਕਹਾ ਛਪਾਵੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੫੬) (ਪਿਛਹੁ; ਸਥਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ।)

ਪਿਛਹੁ ਰਾਤੀ (ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਦਾ) ਸਦੜਾ; ਨਾਮੁ ਖਸਮ ਕਾ, ਲੇਹਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੮੯) (ਪਿਛਹੁ; ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ।)

ਮੰਨੈ; ਜਮ ਕੈ ਸਾਥਿ, ਨ ਜਾਇ ॥ (ਜਪੁ/ਮਹਲਾ ੧) (ਕੈ ਸਾਥਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਜਮੁ) ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ‘ਦੇ ਨਾਲ’ ਰੱਖਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਜਮ’ (ਅੰਤਮ ਮੁਕਤ) ਕਰ ਗਿਆ।

ਭਾਈ ਰੇ ! ਤਨੁ ਧਨੁ ਸਾਥਿ ਨ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੨) (ਸਾਥਿ; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਜੇ ਸੰਬੰਧਕ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ‘ਤਨੁ ਧਨੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ।)

ਊਪਰਿ ਚਰਨ; ਤਲੈ (ਹੇਠਾਂ) ਆਕਾਸੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੯੦੦) (ਊਪਰਿ/ਤਲੈ; ਸਥਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ।)

ਊਪਰਿ  ਹਾਟੁ, ਹਾਟ ਪਰਿ ਆਲਾ..॥ (ਭਗਤ ਬੇਣੀ/੯੭੪) (ਊਪਰਿ; ਸਥਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ।)

ਸਿਰ ਊਪਰਿ; ਠਾਢਾ (ਖੜ੍ਹਾ) ਗੁਰੁ ਸੂਰਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੯੩) (ਊਪਰਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ਸਿਰੁ) ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ (ਸਿਰ) ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਆਤਮ ਰਾਮੁ ਸਭ (ਥਾਂ) ਏਕੈ ਹੈ ਪਸਰੇ; ਸਭ ਚਰਨ ਤਲੇ, ਸਿਰੁ ਦੀਜੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੩੨੫) (ਤਲੇ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ ਭਾਵ ਰਾਮ; ਕਣ-ਕਣ ’ਚ ਵਿਆਪਕ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਹੇਠ ਆਪਣਾ ਸਿਰ ਰੱਖਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਅਹੰਕਾਰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।)

ਤ੍ਰਿਣ ਕੋ (ਭਾਵ ਘਾਹ ਦਾ) ਮੰਦਰੁ ਸਾਜਿ ਸਵਾਰਿਓ; ਪਾਵਕੁ (ਅੱਗ), ਤਲੈ ਜਰਾਵਤ ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੨੧) (ਤਲੈ; ਸਥਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਜੇ ਸੰਬੰਧਕ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ‘ਪਾਵਕੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦਾ; ਜਿਵੇਂ ‘ਸੰਗਿ’ ਸੰਬੰਧਕ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ ‘‘ਜਿਉ ਪਾਵਕ ਸੰਗਿ; ਸੀਤ ਕੋ ਨਾਸ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੯੧੪) ਭਾਵ ਜਿਵੇਂ ਅੱਗ ਨਾਲ ਠੰਡ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।)

ਭਾਗੁ ਮਸਤਕਿ ਹੋਇ ਜਿਸ ਕੈ; ਤਿਸੁ ਗੁਰ ਨਾਲਿ ਸਨੇਹਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੪੨) (ਨਾਲਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ‘ਗੁਰੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ  (ਗੁਰ) ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਜਾ ਕੀ ਪ੍ਰੀਤਿ; ਅਪੁਨੇ ਪ੍ਰਭ ਨਾਲਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੯੯) (ਨਾਲਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ‘ਪ੍ਰਭੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ (ਪ੍ਰਭ) ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਤਨੁ ਮਨੁ ਗੁਰ ਪਹਿ ਵੇਚਿਆ; ਮਨੁ ਦੀਆ, ਸਿਰੁ ਨਾਲਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੨੦) (ਨਾਲਿ; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ‘ਸਿਰੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦਾ। ਅਰਥ ਹੈ: ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਮਨ ਤੇ ਤਨ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਿਰ ਭੀ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਭਾਵ ਅਹੰਕਾਰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ।)

ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ; ਨਾਨਕ !  ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ ॥ (ਜਪੁ) (ਨਾਲਿ; ਸਥਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਭਾਵ ਤਕਦੀਰ ਵਿੱਚ/ਭਾਗ ਵਿੱਚ। ਇਸ ਨੇ ਕ੍ਰਿਆ (ਲਿਖਿਆ) ਦਾ ਸਥਾਨ (ਬੰਦੇ ਦੇ ਨਾਲਿ) ਦੱਸਿਆ ਹੈ।)

ਸਹਸ ਸਿਆਣਪਾ ਲਖ ਹੋਹਿ; ਤ ਇਕ ਨ ਚਲੈ ਨਾਲਿ ॥ (ਜਪੁ) (ਨਾਲਿ; ਸਥਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਭਾਵ ਪ੍ਰਲੋਕ ਵਿੱਚ; ਇੱਕ ਸਿਆਣਪ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ।)

ਮੂਰਖੈ ਨਾਲਿ; ਨ ਲੁਝੀਐ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੩) (ਨਾਲਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ।)

ਬਿਰਖੈ ਹੇਠਿ;  ਸਭਿ ਜੰਤ ਇਕਠੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੧੯) (ਹੇਠਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ।)

ਨੋਟ : ਉਕਤ ਦੋਵੇਂ ਸੰਬੰਧਕਾਂ (ਨਾਲਿ/ਹੇਠਿ) ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਕਾਵਿ ਤੋਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵਾਂ (ਮੂਰਖੁ/ਬਿਰਖੁ) ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ (ਮੂਰਖ/ਬਿਰਖ) ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਸਰੂਪ (ਮੂਰਖੁ/ਬਿਰਖੁ) ’ਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ।

ਧੋਤੀ ਖੋਲਿ (ਕੇ), ਵਿਛਾਏ ਹੇਠਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੦੧) (ਹੇਠਿ; ਸਥਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਹੇਠਾਂ।)

ਪਾਣੀ ਵਿਚਹੁ ਰਤਨ ਉਪੰਨੇ; ਮੇਰੁ ਕੀਆ ਮਾਧਾਣੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੫੦) (ਵਿਚਹੁ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ।)

ਵਿਚਹੁ ਆਪੁ (ਹਉਮੈ) ਗਵਾਇ ਕੈ; ਰਹਨਿ ਸਚਿ (’ਚ) ਲਿਵ ਲਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੮੮) (ਵਿਚਹੁ; ਸਥਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਸਥਾਨ (ਮਨ ’ਚੋਂ) ਦੱਸਿਆ ਹੈ।)

ਸੋ ‘ਨਾਲ ਗਿਆ, ਵਿੱਚ ਬੈਠਿਆ, ਉਪਰ ਚੜ੍ਹਿਆ’; ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਨਾਲ’ (ਕਾਲ ਵਾਚਕ), ‘ਵਿੱਚ/ਉਪਰ’ (ਸਥਾਨ-ਵਾਚਕ); ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ ਜਦਕਿ ‘ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਜੁੜ, ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਬੈਠ, ਧਵਲੈ ਉਪਰਿ ਕੇਤਾ ਭਾਰੁ ?॥; ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਨਾਲ, ਵਿੱਚ, ਉਪਰਿ’; ਸੰਬੰਧਕ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਸੰਬੰਧਕ; ਨਾਂਵਾਂ (ਗੁਰੂ, ਸੰਗਤ, ਧਵਲੈ-ਬਲ਼ਦ) ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਜੁੜੇ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ।

(ੲ). ਪ੍ਰਕਾਰ–ਵਾਚੀ/ਵਿਧੀ–ਵਾਚਕ) : ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਢੰਗ ਜਾਂ ਤਰੀਕਾ ਦੱਸੇ; ਜਿਵੇਂ ‘ਉਂਝ, ਇੰਞ, ਓਦਾਂ, ਇੱਦਾਂ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਹੌਲ਼ੀ, ਤੇਜ਼, ਧੀਰੇ, ਉੱਚੀ ਉੱਚੀ, ਸਹਿਜੇ ਸਹਿਜੇ, ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ, ਕਿਵੇਂ, ਇਵੇਂ, ਜਿਵੇਂ’।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੈ : ‘ਇਵ ਹੀ/ਇਉ/ਏਵੈ/ਇਵ/ਏਵ, ਤਿਉ/ਤਿਵੈ, ਜਿਉ/ਜਿਵ/ਜੇਵ/ਜਿਵੈ, ਕੇਵ/ਕਿਵ/ਕਿਵੈ/ਕਿਕੂ/ਕੇਹ/ਕੇਉ/ਕਾਹਿ/ਕਿਉ/ਕਿਵ ਕਰਿ/ਕਿਉ ਕਰਿ (ਕਿਵੇਂ/ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ), ਕਵਨ ਮੁਖਿ (ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ), ਜਸ/ਜੈਸਾ/ਜੈਸੇ, ਐਸੇ ਐਸੇ, ਸਹਜਿ/ਸਹਜੇ, ਧ੍ਰੁਕਿ ਵਿਲਾੜਿ (ਦੌੜ ਭੱਜ ਕੇ), ਪ੍ਰਚੰਡੁ (ਤੇਜ਼), ਅਚਿੰਤਾ/ਅਚਿੰਤੁ (ਬੇਫ਼ਿਕਰ ਹੋ ਕੇ), ਨਿਸੰਗੁ (ਝਾਕਾ ਲਾਹ ਕੇ), ਉਰਧਿ (ਸਿਰ ਪਰਨੇ ਹੋ ਕੇ), ਊਪਰਿ ਭੁਜਾ ਕਰਿ, ਉਚਾ (ਉੱਚਾ ਕੂਕਦਾ), ਧਾਹੀ (ਧਾਹਾਂ ਮਾਰ ਕੇ), ਰੋਂਦੇ, ਖਿਰ ਖਿਰ (ਹੱਸਣਾ), ਲੁਡੰਦੜੀ (ਲਿੱਬੜਦੀ/ਲਿਟਦੀ ਹੋਈ), ਕਿਨ ਬਿਧਿ/ਕਿਹਿ ਬਿਧਿ (ਕਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ), ਇਨਿ ਬਿਧਿ/ਇਹ ਬਿਧਿ (ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ), ਬਹੁ ਬਿਧਿ, ਇਤੁ ਕਰਿ (ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ), ਜਿਤੁ ਕਰਿ (ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ), ਦੁਇ ਕਰ ਜੋੜਿ, ਇਕ ਮਨਿ/ਇਕ ਚਿਤਿ, ਏਕੈ ਭਾਇ/ਸਹਜ ਭਾਇ/ਸਤ ਭਾਇ/ਸੁਖਿ ਭਾਇ/ਭੋਲੇ ਭਾਇ, ਅਨਤ ਭਾਇ (ਅਨੇਕਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ), ਮਨ ਭਾਇ/ਭਗਤਿ ਭਾਇ/ਗੁਰ ਕੈ ਭਾਇ, ਮਟਕਿ ਮਟਕਿ (ਕੇ), ਲੁਡਿ ਲੁਡਿ (ਕੇ), ਰਸਿ ਰਸਿ/ਰਸਕਿ ਰਸਕਿ (ਕੇ), ਵਿਗਸਿ ਵਿਗਸਿ (ਕੇ), ਊਂਨਵਿ ਊਂਨਵਿ (ਕੇ), ਨੀਠਿ ਨੀਠਿ (ਕੇ), ਥਰ ਥਰ/ਥਰਹਰਿ, ਝਿਮਿ ਝਿਮਿ (ਕੇ), ਅਗੋ ਪਿਛੀ, ਓਤਿ ਪੋਤਿ, ਸਾਸਿ ਗਿਰਾਸਿ (ਨਾਲ), ਵਖਿ ਵਖਿ (ਕਰਕੇ), ਵਤਿ (ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ), ਪੁਨਰਪਿ (ਮੁੜ ਮੁੜ ਕੇ), ਬਹੋਰਿ (ਮੁੜ ਕੇ)’।

(ਸ). ਪਰਮਾਣ–ਵਾਚੀ : ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਜਾਂ ਮਿਣਤੀ ਦੱਸਣ; ਜਿਵੇਂ ‘ਇੰਨਾ, ਜਿੰਨਾ, ਕਿੰਨਾ, ਜ਼ੱਰ੍ਹਾ ਕੁ, ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ/ਜ਼ਰਾ ਕੁ, ਬਹੁਤ, ਸਾਰਾ, ਪੂਰਾ, ਨਿਰਾ, ਨਿਰਾ-ਪੁਰਾ, ਅਧੂਰਾ, ਘੱਟ, ਕੁਝ, ਨਿਮਖ ਮਾਤਰ’।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੈ : ‘ਅਤਿ (ਬਹੁਤ), ਖਿਨੁ (ਥੋੜ੍ਹਾ), ਪਲੁ (ਚਾਰ ਤੋਲਾ ਭਾਰ), ਚਿਰੁ, ਬਹੁਤੁ/ਬਹੁਤਾ, ਘਾਟਿ, ਤਿਲੁ ਸਾਰ (ਤਿਲ ਜਿੰਨਾ ਭੀ), ਨੈਕ/ਕਿੰਚਤ (ਰੱਤਾ ਭਰ), ਸਮਸਰਿ/ਸਮ/ਸਮਾਨਿ/ਬਰਾਬਰੀ/ਤੁਲਿ (ਬਰਾਬਰ/ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ), ਅਤੋਲਵੀ, ਕੇਤਾ/ਕੇਤੜਾ (ਕਿੰਨਾ ਕੁ), ਖੋੜਸਾ (16 ਵਾਰੀ), ਘਣਾ (ਬਹੁਤ), ਜੇਤਾ (ਜਿੰਨਾ ਕੁ), ਤੇਤਾ (ਓਨਾ ਕੁ), ਜੁ (ਇੰਨਾ)’।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਸਰੂਪ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ (ਜੁ, ਥੋੜਾ, ਤੁਲਿ, ਸਮਾਨਿ) ਦਾ ਤੁਕ ’ਚ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿਚਾਰਨਯੋਗ ਹਨ :

ਇਨ ਪੰਚਨ; ਮੇਰੋ ਮਨੁ ਜੁ (ਐਨਾ/ਜ਼ਿਆਦਾ) ਬਿਗਾਰਿਓ ॥ ਪਲੁ ਪਲੁ; ਹਰਿ ਜੀ ਤੇ (ਤੋਂ) ਅੰਤਰੁ ਪਾਰਿਓ ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੭੧੦) (ਜੁ; ਪਰਮਾਣ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਕ੍ਰਿਆ ਦਾ ਮਾਪ ਕਿੰਨਾ ਬਿਗਾਰਿਓ ? ਜਵਾਬ ਹੈ: ਐਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ।)

ਸੋ ਬੂਝੈ; ਜੁ ਦਯਿ (ਨੇ) ਸਵਾਰਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੧੬) (ਜੁ; ਪੜਨਾਂਵ ਹੈ। ਅਰਥ ਹਨ: ‘ਜਿਹੜਾ’ ਭਾਵ ਉਹੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਦਇਆ ਦੇ ਘਰ ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ (ਮਿਹਰ ਕਰਕੇ) ਸੋਹਣਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ।)

ਜਿਥੈ ਥੋੜਾ ਧਨੁ ਵੇਖੈ, ਤਿਥੈ ਤਪਾ ਭਿਟੈ ਨਾਹੀ; ਧਨਿ ਬਹੁਤੈ ਡਿਠੈ, ਤਪੈ (ਨੇ) ਧਰਮੁ ਹਾਰਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੧੫) (ਥੋੜਾ; ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ‘ਧਨੁ’ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸਦਾ ਹੈ।)

ਸਹਜੇ ਸਚੁ ਧਨੁ ਖਟਿਆ; ਥੋੜਾ ਕਦੇ ਨ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੦੯੨) (ਥੋੜਾ; ਪਰਮਾਣ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ।)

ਸੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦ; ਕਈ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਲਈ ‘ਸਬਦੁ ਬੀਚਾਰੁ’ ਨੂੰ ਸਿਰਮੌਰਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ : ‘‘ਸਭਸੈ ਊਪਰਿ; ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਬੀਚਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੦੪), ਡਿਠੈ ਮੁਕਤਿ ਨ ਹੋਵਈ; ਜਿਚਰੁ ਸਬਦਿ ਨ ਕਰੇ ਵੀਚਾਰੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੫੯੪)

(ਹ). ਸੰਖਿਆ–ਵਾਚੀ : ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜਾਂ ਵਾਰੀ ਦੱਸਣ; ਜਿਵੇਂ ‘ਇਕ ਇਕ, ਇਕ ਵਾਰ, ਇਕਹਿਰਾ, ਮੁੜ ਮੁੜ, ਫਿਰ ਫਿਰ, ਦੁਬਾਰਾ, ਦੂਹਰਾ, ਦੋ-ਦੋ ਵਾਰ, ਘੜੀ-ਮੁੜੀ’।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਹਨ : ‘ਏਕ ਬਾਰ/ਏਕਾ ਵਾਰ, ਦੋਊ ਬਾਰਾ, ਅਨਿਕ ਬਾਰ, ਨੀਤਾ ਨੀਤਿ/ਨਿਤ ਨੀਤਿ, ਬਾਰੰ ਬਾਰ, ਬਹੁਰਿ ਬੁਹਰਿ/ਵਲਿ ਵਲਿ/ਫੁਨਿ ਫੁਨਿ/ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ (ਮੁੜ ਮੁੜ), ਸਦ ਵਾਰ, ਲਖ ਲਖ, ਲਖ ਬਰੀਆ’।

(ਕ). ਨਿਰਣਾ–ਵਾਚੀ : ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦੇਣ; ਜਿਵੇਂ ‘ਹਾਂ, ਆਹੋ, ਠੀਕ, ਸਤ ਬਚਨ, ਹਾਂ ਜੀ, ਬਹੁਤ ਅੱਛਾ, ਜੀ ਨਹੀਂ, ਨਹੀਂ, ਨਾ, ਨ, ਮਤੁ (ਨਹੀਂ)’।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਹਨ : ‘ਨ, ਨਾ, ਨਾਹਿਨ, ਨਹੀਨ, ਨਹ/ਨਹੁ, ਨੀਮਿ੍/ਨੀਮ੍ੀ (ਨਹੀਂ), ਜਿਨਿ (ਨਾ), ਮਤ (ਨਾ/ਵੇਖੀਂ ਕਿਤੇ), ਸਤਿ ਸਤਿ, ਮਨਹਿ (ਮਨ੍ਹਾ)’। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਕੁਝ ਵਾਕ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ :

ਭਾਈ ! ਮਤ (ਵੇਖਿਓ ਕਿਤੇ/ਨਾ) ਕੋਈ ਜਾਣਹੁ, ਕਿਸੀ ਕੈ ਕਿਛੁ ਹਾਥਿ ਹੈ; ਸਭ ਕਰੇ ਕਰਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੬੮)

ਨਾਨਕ  ! ਚਿੰਤਾ ‘ਮਤ’ (ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ) ਕਰਹੁ; ਚਿੰਤਾ ਤਿਸ (ਰੱਬ) ਹੀ ਹੇਇ (ਹੈ) ॥ (ਮਹਲਾ ੨/੯੫੫)

ਧਨੁ ਦਾਰਾ ਸੰਪਤਿ ਸਗਲ; ‘ਜਿਨਿ’ (ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਾ) ਅਪੁਨੀ ਕਰਿ ਮਾਨਿ (ਮੰਨ) ॥ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੬)

(ਕਾਦਰ) ਆਪਿ ਉਪਾਏ; ਆਪੇ ਦੇਇ ॥ ਆਪੇ ਦੁਰਮਤਿ‘ਮਨਹਿ’  (ਮਨ੍ਹਾ) ਕਰੇਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੩੪੯)

(ਖ). ਕਾਰਨ–ਵਾਚੀ : ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਆ ਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਦੱਸਣ; ਜਿਵੇਂ ‘ਕਿਉਂਕਿ, ਕਿਉਂ ਜੁ, ਤਾਂ ਜੋ, ਤਾਂ ਕਿ, ਤਾਂ ਹੀ, ਇਸ ਲਈ, ਸੋ, ਇਸ ਕਾਰਣ, ਕਾਹਦੇ ਲਈ, ਕਿਉਂ’।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਕਾਰਨ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੇ ਸਰੂਪ ਹਨ : ‘ਕਾਏ/ਕਿਉ (ਕਿਸ ਵਾਸਤੇ), ਕਾਇਤੁ (ਕਿਸ ਕਾਰਨ), ਕਿਤੁ/ਕਾਹਿ (ਕਿਉਂ), ਕਾਹੇ (ਕਾਹਦੇ ਲਈ), ਸੁ (ਇਸ ਲਈ/ਤਾਂ ਤੇ), ਯਾ ਤੇ (ਜਿਸ ਕਾਰਨ), ਤਾ ਤੇ (ਇਸ ਲਈ)’ ।

ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਕਾਰਨ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਸ਼ਬਦ; ਬੋਲਡ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ :

ਸੁ ਕਹੁ ਟਲ ਗੁਰੁ ਸੇਵੀਐ; ਅਹਿਨਿਸਿ ਸਹਜਿ ਸੁਭਾਇ ॥ (ਭਟ ਕਲੵ/੧੩੯੨) (ਸੋ; ਕਾਰਨ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਭਾਵ ‘ਤਾਂ ਤੇ/ਇਸ ਲਈ’ (ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ)।

ਅਗੋ ਦੇ ਜੇ ਚੇਤੀਐ; ਤਾਂ ਕਾਇਤੁ ਮਿਲੈ ਸਜਾਇ ? ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੧੭) (ਕਾਇਤੁ ਭਾਵ ਕਿਉਂ (ਕਾਹਦੇ ਲਈ) ?, ਜੇ ‘ਕਾਇਤੁ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਕਿਵੇਂ ਜਾਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ?’ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਰ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੋਣਾ ਸੀ।)

ਬਿਸ੍ਰਾਮ ਪਾਏ ਮਿਲਿ ਸਾਧਸੰਗਿ ਤਾ ਤੇ  ਬਹੁੜਿ ਨ ਧਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੧੮) (ਤਾ ਤੇ ਭਾਵ ਇਸ ਕਰਕੇ।)

ਚੰਚਲ ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਸੰਗਿ ਬਸਤੁ ਹੈ ਯਾ ਤੇ ਥਿਰੁ ਨ ਰਹਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੯/੨੧੯) (ਯਾ ਤੇ ਭਾਵ ਜਿਸ ਕਾਰਣ (ਮਨ) ਥਿਰੁ ਨ ਰਹਾਈ।)

ਪਾਪੀ ਹੀਐ ਮੈ; ਕਾਮੁ ਬਸਾਇ ॥ ਮਨੁ ਚੰਚਲੁ ਯਾ ਤੇ  ਗਹਿਓ ਨ ਜਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੯/੧੧੮੬) (ਯਾ ਤੇ ਭਾਵ ਜਿਸ ਕਾਰਣ)

ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਕਿਉ, ਕੇਹ, ਕਾਹਿ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਤੁਕ ’ਚ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ; ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਾਚਣਯੋਗ ਹਨ :

ਖੁਸਰੈ (ਨੇ), ਕਿਉ ਨ ਪਰਮ ਗਤਿ ਪਾਈ  ?॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੪) (ਕਿਉ; ਕਾਰਨ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਿਉਂ’)

ਸੋ ਕਿਉ ਬਿਸਰੈ ? ਜਿ ਘਾਲ ਨ ਭਾਨੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੮੯) (ਕਿਉ; ਕਾਰਨ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਿਉਂ/ਕਾਹਦੇ ਲਈ’ ਭਾਵ ਜਿਹੜਾ ਮਾਲਕ ਕਿਸੇ ਦੀ ਭਗਤੀ-ਬੰਦਗੀ (ਮਿਹਨਤ) ਨੂੰ ਅਜਾਈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੰਦਾ ਉਹ (ਮਨ ਤੋਂ) ਕਿਉਂ ਭੁਲੇ ?)

ਹਰਿ ਪ੍ਰਭੁ ਚਿਤਿ (’ਚ) ਨ ਆਵਈ; ਕਿਉ ਛੂਟਾ ? ਮੇਰੇ ਹਰਿ ਰਾਇਆ ! ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੬੭) (ਕਿਉ; ਪ੍ਰਕਾਰ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਿਵੇਂ/ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ’ (ਮਾਯਾ ਤੋਂ) ਛੁੱਟਾਂ ?)

ਮੇਰੈ ਕੰਤ ਨ ਭਾਵੈ ਚੋਲੜਾ ਪਿਆਰੇ !  ਕਿਉ ਧਨ ਸੇਜੈ ਜਾਏ  ?॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੨੨) (ਕਿਉ; ਪ੍ਰਕਾਰ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਿਵੇਂ/ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ’ ਭਾਵ ਔਰਤ; ਪਤੀ-ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸੇਜ ਕਿਵੇਂ ਮਾਣੇ ਜਦ ਪਿਆਰੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਸਰੀਰ (ਕਿਰਦਾਰ) ਹੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ?)

ਆਵਤੁ ਕਿਨੈ ਨ ਰਾਖਿਆ; ਜਾਵਤੁ ਕਿਉ ਰਾਖਿਆ ਜਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੨੯) (ਕਿਉ; ਪ੍ਰਕਾਰ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਿਵੇਂ/ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ’ ਭਾਵ ਜਦ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਲੈਂਦਿਆਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਮਰਨ ਵੇਲੇ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?)

ਸਰ ਭਰਿ ਥਲ ਹਰੀਆਵਲੇ; ਇਕ ਬੂੰਦ ਨ ਪਵਈ ਕੇਹ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੦) (ਕੇਹ; ਕਾਰਨ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਿਉਂ/ਕਾਹਦੇ ਲਈ’ ਭਾਵ ਵਰਖਾ-ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧਰਤੀ, ਤਲਾਬ; ਨੱਕਾ-ਨੱਕ ਭਰੇ ਗਏ, ਪਰ ਪਪੀਹੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੂੰਦ ਨਾ ਮਿਲੀ। ਓਹਦੇ ਲਈ ਇੰਨਾ ਪਾਣੀ ਕਿਸ ਅਰਥ ਜਾਂ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ?।)

ਕਹਹੁ; ਗੁਸਾਈ ਮਿਲੀਐ ਕੇਹ ? ॥ ਜੋ ਬਿਬਰਜਤ; ਤਿਸ ਸਿਉ ਨੇਹ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੮੫) (ਕੇਹ; ਪ੍ਰਕਾਰ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਿਵੇਂ/ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ’ ਭਾਵ ਜੋ ਮਨ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਤਾਂ ਪਿਆਰ ਪਾ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਫਿਰ ਦੱਸੋ ਖ਼ਸਮ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲੀਏ ?)

ਮਾਗਉ ਕਾਹਿ, ਰੰਕ ਸਭ ਦੇਖਉ ? ਤੁਮ੍ ਹੀ ਤੇ (ਤੋਂ) ਮੇਰੋ ਨਿਸਤਾਰੁ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੫੬) (ਕਾਹਿ; ਪੜਨਾਂਵ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਿਸ ਤੋਂ’ ਭਾਵ (ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ਕਿਸ ਤੋਂ ਮੰਗਾਂ ? ਹਰ ਥਾਂ ਕੰਗਾਲ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਬਸ ਹੁਣ ਤਾਂ ਮੇਰਾ, ਤੇਰੇ ਪਾਸੋਂ ਹੀ ਪਾਰ ਉਤਾਰਾ ਹੋਣਾ ਹੈ।)

ਪ੍ਰਭ ਦੀਨਾ ਨਾਥ !  ਦੁਖੁ ਕਹਉ ਕਾਹਿ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੯੪) (ਕਾਹਿ; ਪੜਨਾਂਵ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: (ਆਪਣਾ ਦੁੱਖ) ‘ਕਿਸ ਨੂੰ’ ਦੱਸਾਂ।)

ਸਿਰਿ ਸਿਰਿ ਰਿਜਕੁ ਸੰਬਾਹੇ ਠਾਕੁਰੁ; ਕਾਹੇ  ਮਨ !  ਭਉ ਕਰਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੯੫) (ਕਾਹਿ; ਕਾਰਨ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਿਉਂ/ਕਾਹਦੇ ਲਈ’)

ਮਾਨਸ ਜਨਮੁ ਅਮੋਲਕੁ ਪਾਇਓ; ਬਿਰਥਾ ਕਾਹਿ ਗਵਾਵਉ  ?॥ (ਮਹਲਾ ੯/੨੧੯) (ਕਾਹਿ; ਕਾਰਨ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਿਉਂ/ਕਾਹਦੇ ਲਈ’)

ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਸੁਨੁ ਰੇ ਮਨਾ ! ਸਿਮਰਤ ਕਾਹਿ ਨ ਰਾਮੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੬) (ਕਾਹਿ; ਕਾਰਨ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਿਉਂ/ਕਾਹਦੇ ਲਈ’)

ਕਹੁ ਕਬੀਰ ! ਇਹ ਕਹੀਐ ਕਾਹਿ  ?॥ ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਬੈਕੁੰਠੈ ਆਹਿ (ਹੈ)॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੫) (ਕਾਹਿ; ਪ੍ਰਕਾਰ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕਿਵੇਂ/ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ’। ਸੋ ਇੱਥੇ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ‘ਕਿਉਂ’ (ਕਾਰਨ-ਵਾਚੀ) ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ। ਕਿਵੇਂ (ਕਿਵੇਂ ਕਹੀਐ ਜਾਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹੀਐ ?) ਲਗਦਾ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ‘ਕਾਹਿ’; ਪ੍ਰਕਾਰ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕਾਰਨ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ।)

ਆਪੇ ਪਟੀ ਕਲਮ ਆਪਿ; ਉਪਰਿ ਲੇਖੁ ਭਿ ਤੂੰ ॥ ਏਕੋ ਕਹੀਐ ਨਾਨਕਾ !  ਦੂਜਾ ਕਾਹੇ ਕੂ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੯੧) (ਕਾਹਿ; ਪ੍ਰਕਾਰ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: (ਹੋਰ ਤੇਰੇ ਵਰਗਾ)) ‘ਕਿਵੇਂ/ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ’ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ?)

ਨੋਟ :  ‘ਮੋਹਨ  ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੈ। ਉਹ  ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੇ ਦਸਤਾਰ ਸਜਾਈ ਹੈ, ਉਹ ਮੋਹਨ ਹੈ।’ ਵਾਕਾਂ ’ਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਵਾਕ ’ਚ ‘ਮੋਹਨ’; ਨਾਂਵ ਹੈ। ਦੂਜੇ ’ਚ ‘ਉਹ’; ਪੜਨਾਂਵ ਹੈ। ਤੀਜੇ ’ਚ ‘ਉਹ’ (ਮੋਹਨ); ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਭਾਵ ਜਦ ਨਾਂਵ (ਮੋਹਨ) ਦੀ ਗ਼ੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ’ਚ ‘ਉਹ’ ਆਵੇ ਤਾਂ ‘ਉਹ’; ਪੜਨਾਂਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਨਾਂਵ (ਮੋਹਨ) ਦੇ ਬਰਾਬਰ ‘ਉਹ’ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ‘ਉਹ’; ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ।

ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਕਿਤੁ’ ਨਾਲ ਜਦ ਕੋਈ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਜਾਂ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ‘ਨਾਂਵ’ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦ ਇਹ ਇਕੱਲਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ :

ਪਿਰ ਕੀ ਨਾਰਿ ਸੁਹਾਵਣੀ; ਮੁਤੀ ਸੋ ਕਿਤੁ ਸਾਦਿ  ?॥ (ਮਹਲਾ ੧/੫੬) (ਕਿਤੁ; ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹਨ: ਕਿਸ ਸੁਆਦ ’ਚ ?)

ਹਉਮੈ ਕਿਥਹੁ ਊਪਜੈ; ਕਿਤੁ ਸੰਜਮਿ  ਇਹ ਜਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੨/੪੬੬) (ਕਿਤੁ; ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹਨ: ਕਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ?)

ਸਭਿ ਗੁਣ ਤੇਰੇ, ਠਾਕੁਰ ਮੇਰੇ ! ਕਿਤੁ ਮੁਖਿ  ਤੁਧੁ ਸਾਲਾਹੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੭੭) (ਕਿਤੁ; ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹਨ: ਕਿਸ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ?)

ਹਰਿ ਪ੍ਰਭੁ ਵੇਪਰਵਾਹੁ ਹੈ; ਕਿਤੁ ਖਾਧੈ  ਤਿਪਤਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੪੧੪) (ਕਿਤੁ; ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹਨ: ਕਿਹੜਾ ਖਾਣ ਨਾਲ ?)

ਓਇ ਜਿ ਆਵਹਿ ਆਸ ਕਰਿ; ਜਾਹਿ ਨਿਰਾਸੇ ਕਿਤੁ  ?॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੦) (ਕਿਤੁ; ਕਾਰਨ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ : ਕਿਉਂ/ਕਾਹਦੇ ਲਈ ? ਭਾਵ ਜੋ ਪੰਛੀ (ਫਲ਼ ਦੀ) ਉਮੀਦ ਨਾਲ ਸਿੰਮਲ-ਰੁੱਖ ’ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ੇ (ਵਾਪਸ) ਕਿਉਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?)

(ਗ). ਤਾਕੀਦ (ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ)-ਵਾਚੀ : ਉਹ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ, ਜੋ ਕ੍ਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸਮਰਥਨ ਦੇਣ; ਜਿਵੇਂ ‘ਹੀ, ਜ਼ਰੂਰ, ਵੀ, ਭੀ, ਤਾਂ ਤੇ ਬਿਲਕੁਲ’।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਹਨ : ‘ਨ (ਉੱਡ ਨਾ/ਪਿਆਰ ਜਤਾਉਣ ਲਈ), ਸਰਪਰ (ਜ਼ਰੂਰ), ਨਿਹਚਉ (ਜ਼ਰੂਰ), ਭਿ, ਭੀ, ਮੂਲੇ/ਮੂਲਿ (ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ), ਹੀ, ਹੂ/ਹੂੰ (ਭੀ), ਈ (ਹੀ)’।

ਨੋਟ: ‘ਕਾਲ਼ੀ ਕਾਰ ਹੈ। ਬਿਲਕੁਲ ਕਾਲ਼ੀ ਕਾਰ ਹੈ। ਬਾਣੀ; ਗੁਰੂ ਨੇ ਉਚਾਰੀ ਹੈ। ਬਾਣੀ; ਗੁਰੂ ਨੇ ਹੀ ਉਚਾਰੀ ਹੈ। ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਦਾਤ; ਨਿਰਾਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਦਾਤ; ਨਿਰਾਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।’ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਬਿਲਕੁਲ, ਹੀ, ਦਰਅਸਲ’; ਤਿੰਨੇ ਤਾਕੀਦ–ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (ਕਾਲ਼ੀ) ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕ੍ਰਿਆ (ਉਚਾਰੀ ਹੈ/ਮਿਲਦੀ ਹੈ) ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸੀ ਹੈ।

ਇਹ ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ; ਬਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ’ਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਐਨੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਟੀਕਾਕਾਰ, ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਜਾਂ ਨਕਲੀ ਗੁਰੂ; ਉੱਕਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ।

ਹੇਠਲੇ ਵਾਕ; ਕੇਵਲ ਤਾਕੀਦ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵਾਲੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਸਿਧਾਂਤ ’ਤੇ ਕੀਤੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ; ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦੀ ਹੈ।  ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਪੱਖ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਾਕੀਦ-ਵਾਚੀ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਬੋਲਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ :

ਸਭਿ ਫੋਕਟ ਨਿਸਚਉ ਕਰਮੰ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੦)

ਉਡਹੁ ਨ ਕਾਗਾ ਕਾਰੇ  !॥  ਬੇਗਿ ਮਿਲੀਜੈ; ਅਪੁਨੇ ਰਾਮ ਪਿਆਰੇ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੮)

ਰਾਵਨ ਹੂੰ  ਤੇ ਅਧਿਕ ਛਤ੍ਰਪਤਿ; ਖਿਨ ਮਹਿ ਗਏ ਬਿਲਾਤ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੨੫੧) (‘ਰਾਵਨ ਹੂੰ ਤੇ’ ਭਾਵ ਰਾਵਨ ਤੋਂ ਭੀ ਵੱਡੇ ਰਾਜੇ।)

ਐਸੋ ਗਿਆਨੁ; ਬਿਰਲੋ ਈ  (ਹੀ) ਪਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੦੩)

ਇਸੁ ਮਨ ਕੀ ਬਿਧਿ ਮਨ ਹੂ  (ਹੀ) ਜਾਣੈ; ਬੂਝੈ ਸਬਦਿ ਵੀਚਾਰਿ (ਕੇ) ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੬੦)

ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜੋ ਸਿਧਾਂਤਕ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਓਨੇ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ ਕਥਾ ਕਰਨੀ ਵੀ ਅਸੰਭਵ ਹੈ :

ਜੋਤੀ ਹੂ ਪ੍ਰਭੁ ਜਾਪਦਾ; ਬਿਨੁ ਸਤਗੁਰ, ਬੂਝ ਨ ਪਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੫) (ਭਾਵ ਜੋਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭੂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

ਭਗਤਾ ਵਿਚਿ ਆਪਿ ਵਰਤਦਾ ਪ੍ਰਭ ਜੀ; ਭਗਤੀ (ਨੇ) ਹੂ ਤੂ ਜਾਤਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੬੩੭) (ਭਾਵ ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਹੀ ਤੈਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਹੈ।)

ਮਨ ਕੀ ਪਤ੍ਰੀ ਵਾਚਣੀ; ਸੁਖੀ ਹੂ ਸੁਖੁ ਸਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੦੯੩)

ਗੁਰ ਕਾ ਕਹਿਆ ਜੇ ਕਰੇ; ਸੁਖੀ ਹੂ ਸੁਖੁ ਸਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੪੮)

ਚਵਰਾਸੀਹ ਲਖ ਜੋਨਿ ਉਪਾਈ; ਰਿਜਕੁ ਦੀਆ ਸਭ ਹੂ ਕਉ ਤਦ ਕਾ ॥ (ਭਟ ਗਯੰਦ/੧੪੦੩)

ਸਰਪਰ ਉਠੀ ਚਲਣਾ; ਛਡਿ ਜਾਸੀ ਲਖ ਕਰੋੜਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੦) (ਸਰਪਰ ਭਾਵ ਜ਼ਰੂਰ/ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ।)

ਰੰਗੁ ਨ ਲਗੀ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ; ਤਾ ਸਰਪਰ ਨਰਕੇ ਜਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੦)

ਸਾਧਸੰਗਿ ਸਰਪਰ ਨਿਸਤਰੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੭੨)

ਅਪਨੇ ਸੇਵਕ ਕੀ ਸਰਪਰ ਰਾਖੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੮੫)

ਅੰਦਰਿ ਕਮਾਣਾ ਸਰਪਰ ਉਘੜੈ; ਭਾਵੈ ਕੋਈ ਬਹਿ ਧਰਤੀ ਵਿਚਿ ਕਮਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੧੬)

ਜੀਵਤ ਦੀਸੈ; ਤਿਸੁ ਸਰਪਰ ਮਰਣਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੭੪) (ਭਾਵ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਵਸਤੂ ਨਾਸਵਾਨ ਹੈ)

ਏਥੈ ਧੰਧਾ ਕੂੜਾ ਚਾਰਿ ਦਿਹਾ; ਆਗੈ ਸਰਪਰ  ਜਾਣਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੫੭੯)

ਮੋਹਿ ਬਾਦਿ ਅਹੰਕਾਰਿ (ਕਾਰਨ) ਸਰਪਰ ਰੁੰਨਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੬੧) (ਭਾਵ ਮੋਹ, ਕ੍ਰੋਧ ਅਹੰਕਾਰ ’ਚ ਰਿਹਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਰੋਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ।)

ਨਾਮ ਬਿਨਾ ਸੁਖੁ ਨਾਹਿ; ਸਰਪਰ ਹਾਰਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੬੧)

ਅਭਿਮਾਨੀ ਕੀ ਜੜ; ਸਰਪਰ ਜਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੬੯)

ਜਿਸੁ ਮਿਲਿਆ ਪੂਰਾ ਗੁਰੂ; ਸੁ ਸਰਪਰ ਤਾਰਣੋ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੯੬੩) (ਭਾਵ ਉਹ ਜ਼ਰੂਰ ਤਰ ਜਾਏਗਾ।)

ਆਗੈ ਹੁਕਮੁ ਨ ਚਲੈ ਮੂਲੇ; ਸਿਰਿ ਸਿਰਿ (’ਤੇ) ਕਿਆ ਵਿਹਾਣਾ (ਕੀਤਾ ਬੀਤਦਾ ਹੈ) ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੫੭੯) (ਮੂਲੇ; ਭਾਵ ਅੱਗੇ ਸਾਡਾ ਹੁਕਮ ਬਿਲਕੁਲ ਭੀ ਨਹੀਂ ਚਲਦਾ।)

ਐਸਾ ਕੰਮੁ ਮੂਲੇ ਨ ਕੀਚੈ; ਜਿਤੁ ਅੰਤਿ ਪਛੋਤਾਈਐ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੯੧੮)

ਕੰਡਾ ਪਾਇ ਨ ਗਡਈ ਮੂਲੇ; ਜਿਸੁ ਸਤਿਗੁਰੁ ਰਾਖਣਹਾਰਾ ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੨੯) (ਭਾਵ ਉਸ ਦੇ ਪੈਰ ’ਚ ਕੰਡਾ ਭੀ ਨਹੀਂ ਚੁਭਦਾ)

ਤੋਟਾ ਮੂਲਿ ਨ ਆਵਈ; ਲਾਹਾ ਹਰਿ ਭਾਵੈ ਸੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੧੧)

ਭੇਦੁ ਨ ਜਾਣਹੁ ਮੂਲਿ; ਸਾਂਈ ਜੇਹਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੯੭)

ਮੰਦਾ ਮੂਲਿ ਨ ਕੀਚਈ; ਦੇ ਲੰਮੀ ਨਦਰਿ ਨਿਹਾਲੀਐ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੪)

ਝੂਠਾ ਮਦੁ ਮੂਲਿ ਨ ਪੀਚਈ; ਜੇ ਕਾ ਪਾਰਿ ਵਸਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੫੫੪) (ਭਾਵ ਸ਼ਰਾਬ ਬਿਲਕੁਲ ਨਾ ਪੀਤੀ ਜਾਵੇ।)

ਚਿੰਤਾ ਮੂਲਿ ਨ ਹੋਵਈ; (ਜਦੋਂ) ਅਚਿੰਤੁ ਵਸੈ ਮਨਿ ਆਇ (ਕੇ)॥ (ਮਹਲਾ ੩/੫੮੭)

ਗੁਰਮੁਖਿ ਸੰਸਾ ਮੂਲਿ ਨ ਹੋਵਈ; ਚਿੰਤਾ ਵਿਚਹੁ ਜਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੮੫੩)

ਮਤ ਮੈ ਪਿਛੈ ਕੋਈ ਰੋਵਸੀ; ਸੋ ਮੈ ਮੂਲਿ ਨ ਭਾਇਆ ॥ (ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ/੯੨੩)

ਬਾਹਰਿ ਮੂਲਿ ਨ ਖੋਜੀਐ; ਘਰ (ਹਿਰਦੇ) ਮਾਹਿ ਬਿਧਾਤਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੯੫੩)

ਹਉਮੈ ਮੂਲਿ ਨ ਛੁਟਈ; ਵਿਣੁ ਸਾਧੂ ਸਤਸੰਗੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੯੮)

6. ਸੰਬੰਧਕ (Preposition) : ਜੋ ਸ਼ਬਦ; ਨਾਂਵ/ਪੜਨਾਂਵ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਾਕ ਦੇ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨ, ਉਹ ਸੰਬੰਧਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਗੁਰ ਕਾ ਵਚਨ ਸਰਬੋਤਮ ਹੈ।, ਉਸ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੈ।, ਮਨ ਵਿੱਚ ਡਰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ’; ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਕਾ, ਦੀ, ਵਿੱਚ’ ਸੰਬੰਧਕ ਹਨ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਹ ਸੰਬੰਧਕ ਸ਼ਬਦ ਹਨ (ਨੋਟ: ਬਰੈਕਟ ’ਚ ਬੰਦ ਸ਼ਬਦ; ਉਚਾਰਨ ਸੇਧ ਹੈ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨਹੀਂ): ‘ਉਤੈ (ਉੱਤੇ), ਊਪਰਿ/ਉਪਰਿ, ਓਰ/ਓਰੁ (ਵੱਲ), ਅੰਤਰਿ/ਅੰਤਰੇ, ਅੰਦਰਿ, ਅਰਥਾ/ਅਰਥਿ (ਉਧਰਣ ਲਈ), ਆਗੈ (ਅੱਗੇ/ਸਾਮ੍ਹਣੇ), ਸਉ/ਸੌ/ਸਿਉ/ਸਣਿ/ਸਣੁ/ਸਣੈ (ਨਾਲ) ਸਟੈ (‘ਜਿੰਦ ਦੇ’ ਵੱਟੇ), ਸਹਿਤ/ਸਹੇਤਿ/ਸਮੇਤਿ (ਨਾਲ), ਸੰਦਾ/ਹੰਦਾ (ਦਾ), ਸੰਦੀ/ਹੰਦੀ (ਦੀ), ਸੰਦੇ (ਦੇ), ਸੰਦੜੀ, ਸੰਦੀਆ, ਸਦਕਾਰੀ (ਸਦਕਾ/ਕਾਰਣ), ਸੰਗਿ, ਸਾਥਿ, ਸੇਤੀ (ਨਾਲ), ਸੈ (ਤੋਂ), ਹੇਤਿ (ਲਈ), ਹੂ/ਹੂੰ (ਤੋਂ), ਹੇਠਿ, ਕਹੁ (ਨੂੰ), ਕਰਿ (ਕਰਕੇ/ਨਾਲ), ਕਾ, ਕੀ, ਕੇ, ਕੈ, ਕੋ (ਦਾ), ਕੀਆ, ਕੰਨਹੁ/ਕੰਨੋ (ਕੋਲ਼ੋਂ), ਕਿੵਹੁ (ਤੋਂ), ਕੇਰਾ (ਦਾ), ਕੇਰੀ (ਦੀ), ਕੇਰੇ (ਦੇ), ਕੇਰੀਆ (ਦੀਆਂ), ਕੀਐ/ਨਵਿੱਤ (ਖ਼ਾਤਰ/ਲਈ), ਕਾਰਣਿ/ਕਾਰਨਿ/ਕਾਰਣਾ (ਲਈ), ਕਉ/ਕੰਉ, ਕਨਿ (ਕੋਲ਼), ਕੂ/ਕੌ/ਕੂੰ (ਨੂੰ), ਖੇ (ਦੇ/ਦੀ/ਨੇ/ਨੂੰ), ਚੇ (ਦੇ), ਚੋ (ਦਾ), ਚੀ (ਦੀ), ਚ (ਦੇ), ਚੈ (ਦੇ), ਜੋਗੁ (ਜ਼ਿੰਮੇ/ਮੱਥੇ/ਪੱਲੇ), ਜ਼ੇਰ (ਹੇਠਾਂ), ਡੂੰ (ਤੋਂ), ਤਲਿ (ਹੇਠਾਂ/ਉੱਤੇ), ਤਾਈ (ਲਈ), ਤੇ (ਤੋਂ), ਥੇਂ (ਤੋਂ), ਥੈ (ਵਿੱਚ), ਦਾ, ਦੀ, ਦੇ, ਦੈ, ਦੂ/ਦੂੰ (ਤੋਂ), ਧਿਰਿ (ਪਾਸੇ/ਤਰਫ਼), ਨਉ/ਨੋ (ਨੂੰ), ਨਜੀਕਿ, ਨਿਕਟਿ,ਨਿਰੰਤਰਿ (ਵਿੱਚ), ਨਾਲਿ, ਨਾਲੇ, ਨਾਲਹੁ, ਨਿਆਈ (ਵਾਙ), ਪਹਿ/ਪਾਹਿ/ਪਾਹਾ (ਕੋਲ਼), ਪਹੁ (ਪਾਸੋਂ), ਪਹਿ (ਕੋਲ਼), ਪਰਣੈ (ਆਸਰੇ/ਬਲ), ਪਰਿ (ਉੱਤੇ), ਪ੍ਰਤਿ (ਲਈ), ਪਾਸੀ/ਪਾਹੀ (ਕੋਲ਼), ਪਾਸਾ/ਪਾਹਾ (ਪਾਸ), ਪਾਸਹੁ/ਥਾਵਹੁ (ਕੋਲ਼ੋਂ/ਤੋਂ), ਪਾਛੈ (ਪਿੱਛੇ), ਪੈ (ਵਿੱਚ/ਤੋਂ/ਭੀ), ਬਿਨੁ/ਬਿਨਾ/ਬਿਹੂਨ/ਬਾਝੁ/ਬਾਝਹੁ/ਬਾਝੜਿਅਹੁ, ਬਾਹਰਿ/ਬਾਹਰੀ/ਬਾਹਰਾ, ਬਾਦਰੈ (ਬਦਲੇ), ਭੀਤਰਿ/ਭੀਤਰੇ, ਮਧਿ/ਮਧੇ/ਮੰਧੇ/ਮੰਝਿ/ਮੰਝਾਹੂ/ਮਝਾਹੂ/ਮਝਾਰ/ਮਝਾਰਿ/ਮਝੂਰਿ (ਵਿੱਚ), ਮਾਹੀ/ਮਾਹਿ/ਮਹਿ/ਮੇ/ਮੈ (ਵਿੱਚ), ਮਿਆਨੇ/ਮੰਧਾਹੀ (ਵਿੱਚ), ਸਮਾਨਿ/ਸਮਾਨੰ/ਜੈਸਾ/ਜੈਸੀ/ਜੈਸੇ/ਜੈਹੀ/ਜੈਹ/ਜੇਹੇ/ਜੇਹੀਆ/ਜੇਹਿਆ/ਜੇਵਿਹਾ/ਸਾ/ਸਰਿ/ਸਮਸਰਿ/ਵਤ (ਵਰਗਾ), ਜਸ/ਤੁਲਿ/ਬਰਾਬਰਿ/ਜੇਵਡੁ/ਜੇਵਡ/ਲਵੈ/ਸਾਰ (ਬਰਾਬਰ/ਵਰਗਾ), ਭਰਿ (ਲਈ), ਤੁਲਿ (ਵਰਗਾ) ਬਦਲੇ/ਬਾਦਰੈ/ਬਦਲੈ/ਬਦਲਹਾ/ਬਦਲਾਵਨਿ/ਸਟੈ (ਬਦਲੇ), ਵਾਂਗੀ/ਵਾਂਗੂ/ਵਾਗਿ, ਮਿਕਦਾਰਾ (ਵਾਂਗ), ਸਾਰਖੇ (ਵਰਗੇ), ਰੀ (ਦੀ), ਰੋ (ਦਾ), ਵਿਚਿ/ਬਿਚਿ, ਵਿਣੁ, ਵਲਿ, ਵਿਚਦੋ/ਵਿਚੁਦੇ (ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ), ਵਿਚਹੁ, ਵਿਟਹੁ/ਵਿਟੜਿਅਹੁ (ਤੋਂ)’।

ਨੋਟ:  ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਤੁਕ ’ਚ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਵਾਚਣਯੋਗ ਹਨ :

ਨਾਨਕ !  ਸੇ ਨਰ ਅਸਲਿ ਖਰ; ਜਿ ਬਿਨੁ ਗੁਣ, ਗਰਬੁ ਕਰੰਤਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੪੬) (ਅਸਲਿ; ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ : ‘ਅਸਲ ਖੋਤੇ’ ਭਾਵ ਉਹ ਮਨੁੱਖ; ਅਸਲ ਖੋਤੇ ਹਨ। ਜੇ ਵਾਕ ਹੁੰਦਾ ‘ਅਸਲ ਖੋਤਾ ਮਨੁੱਖ’ ਤਾਂ ‘ਅਸਲਿ’; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਖੋਤੇ’ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਹੁਣ ‘ਖੋਤਾ’ ਨਾਂਵ ਹੈ।)

ਸਿੰਚਹਿ ਦਰਬੁ (ਧਨ); ਦੇਹਿ ਦੁਖੁ ਲੋਗ ॥  ਤੇਰੈ ਕਾਜਿ ਨ; ਅਵਰਾ ਜੋਗ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੮੯) (ਜੋਗ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ, ਅਰਥ ਹਨ: ‘ਹੋਰਾਂ ਜੋਗਾ, ਹੋਰਾਂ ਵਾਸਤੇ’ ਭਾਵ ਹੇ ਮੂਰਖ ! ਤੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੁਖ ਦੇ ਕੇ ਧਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦਾ ਹੈਂ, ਪਰ (ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇਹ) ਤੇਰੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ, ਹੋਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ।)

ਜੋਗ ਅਭਿਆਸ ਕਰਮ ਧ੍ਰਮ ਕਿਰਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੬੫) (ਜੋਗ; ਨਾਂਵ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਯੋਗ ਮਤ’।)

ਨਾਮੁ ਮੰਤ੍ਰੁ; ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਦੀਨੋ ਜਾ ਕਹੁ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ)॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੫੭) (ਕਹੁ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ ‘ਕ੍ਰਿਆ’ ਵੀ ਹੈ, ਓਥੇ ਅਰਥ ਹੋਵੇਗਾ: ‘ਆਖ’।)

ਸੁਰਗੈ ਦੀਆ  ਮੋਹਣੀਆ ਇਸਤਰੀਆ ਹੋਵਨਿ; ਨਾਨਕ  ! ਸਭੋ ਜਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੨) (ਦੀਆ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਉਚਾਰਨ ਹੈ: ‘ਦੀਆਂ’, ਪਰ ਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਦੀਆ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਦਿੱਤਾ’ ਵੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਜੋ ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਦੀਆ; ਸੁ ਮਨ ਕੈ ਕਾਮਿ (’ਚ) ॥’’ ਮਹਲਾ ੫/੧੭੭)

ਮਨ ਕਰਿ (ਮਨ ਨਾਲ); ਕਬਹੂ ਨ ਹਰਿ ਗੁਨ ਗਾਇਓ ॥ (ਮਹਲਾ ੯/੧੨੩੧) (ਕਰਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ ‘ਨਾਲ’, ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵੀ ਹੈ। ਓਥੇ ਅਰਥ ਹੈ: ਕਰਕੇ; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਕਰਿ ਕਰਿ ਵੇਖੈ ਸਿਰਜਣਹਾਰੁ ॥’’ (ਜਪੁ)

ਬੇਦ ਪੁਰਾਨ ਜਾਸ ਗੁਨ ਗਾਵਤ; ਤਾ ਕੋ ਨਾਮੁ ਹੀਐ ਮੋ ਧਰੁ ਰੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੯/੨੨੦) (ਮੋ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਵਿੱਚ’, ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਪੜਨਾਂਵ ਵੀ ਹੈ, ਜੋ ‘ਮੈਨੂੰ’ ਅਰਥ ਦਿੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਮੋ ਕਉ  ਤੂੰ ਨ ਬਿਸਾਰਿ; ਤੂ ਨ ਬਿਸਾਰਿ ॥ ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੨੯੨)

ਅਨਿਕ ਅਨਿਕ ਭੋਗ ਰਾਜ ਬਿਸਰੇ, ਪ੍ਰਾਣੀ !  ਸੰਸਾਰ ਸਾਗਰ ਪੈ (ਉੱਤੇ) ਅਮਰੁ ਭਇਆ ॥ (ਭਗਤ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ/੯੨) (ਪੈ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਇਹ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵੀ ਹੈ, ਓਥੇ ਅਰਥ ਹਨ: ‘ਪੈ ਕੇ’; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਇਕਿ ਨਿਹਾਲੀ ਪੈ (ਕੇ) ਸਵਨਿ੍; ਇਕਿ ਉਪਰਿ ਰਹਨਿ ਖੜੇ ॥’’ ਮਹਲਾ ੧/੪੭੫)

ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ ਗੁਰ ਥੈ (ਅੰਦਰ) ਟਿਕੈ; ਹੋਰ ਥੈ (ਥਾਂ) ਪਰਗਟੁ ਨ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੪੯) (ਪਹਿਲਾ ਥੈ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ‘ਗੁਰੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ‘ਗੁਰ ਥੈ’ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ‘ਹੋਰ ਥੈ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਹੋਰ ਥਾਂ’ ਇਸਤ੍ਰੀ ਲਿੰਗ।)

ਨਰ ‘ਸੈ’ (ਤੋਂ); ਨਾਰਿ ਹੋਇ ਅਉਤਰੈ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੮੭੪) (ਸੈ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ, ਪਰ ‘ਸੈ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘100’ ਵੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਊਡੇ ਊਡਿ ਆਵੈ ਸੈ ਕੋਸਾ; ਤਿਸੁ ਪਾਛੈ ਬਚਰੇ ਛਰਿਆ ॥ ਮਹਲਾ ੫/੧੦)

ਹਰਖ ਸੋਗ ਹਾਨਿ (ਘਾਟਾ) ਮਿਰਤੁ ਦੂਖ ਸੁਖ; ਚਿਤਿ (’ਚ) ਸਮਸਰਿ,  ਗੁਰ ਮਿਲੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੧੪) (ਸਮਸਰਿ; ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ’)

ਗ੍ਰਿਹੁ ਬਨੁ ਸਮਸਰਿ ਸਹਜਿ ਸੁਭਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੩੫੧) (ਸਮਸਰਿ; ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ’ ਭਾਵ ਘਰ ਤੇ ਜੰਗਲ਼ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ। ਜੇ ਸੰਬੰਧਕ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ‘ਬਨੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦਾ।)

ਜਨੁ ਨਾਨਕੁ ਭਗਤੁ, ਦਰਿ (’ਤੇ) ਤੁਲਿ (ਤੁਲੇ/ਕਬੂਲ ਹੋਏ), ਬ੍ਰਹਮ ਸਮਸਰਿ;  ਏਕ ਜੀਹ ਕਿਆ ਬਖਾਨੈ ?॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੮੫) (ਸਮਸਰਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਵਰਗੇ’ । ਇਸ ਨੇ ‘ਬ੍ਰਹਮ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਭਾਵ (ਰੱਬ ਦੇ) ਭਗਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ; ਰੱਬੀ ਦਰ ’ਤੇ ਕਬੂਲ ਹੋਏ ਹੋਏ ਰੱਬ ਵਰਗੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਜੀਭ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਬਾਰੇ) ਹੋਰ ਕੀ-ਕੀ ਦੱਸ ਸਕਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ?)

ਨਾਨਕ !  ਗੁਰ ਸਮਾਨਿ ਤੀਰਥੁ ਨਹੀ ਕੋਈ; ਸਾਚੇ ਗੁਰ ਗੋਪਾਲਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੩੭) (ਸਮਾਨਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਵਰਗਾ’। ਇਸ ਨੇ ‘ਗੁਰੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਤੇਰਾ ਸਭੁ ਕੀਆ, ਤੂੰ ਥਿਰੁ ਥੀਆ (ਹੈਂ);  ਤੁਧੁ ਸਮਾਨਿ  ਕੋ ਨਾਹੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੩੭) (ਸਮਾਨਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਵਰਗਾ’। ‘ਤੁਧੁ’; ਪੜਨਾਂਵ ਕਾਰਨ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।)

ਸੋ ਹਰਿ ਜਨੁ ਨਾਮੁ ਧਿਆਇਦਾ; ਹਰਿ ਹਰਿ ਜਨੁ ਇਕ ਸਮਾਨਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੬੫੨) (ਸਮਾਨਿ; ਕ੍ਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਇੱਕ ਜਿਹਾ’। ਜੇ ਸੰਬੰਧਕ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ‘ਜਨੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰਦਾ।)

ਖੀਰ ਸਮਾਨਿ  ਸਾਗੁ ਮੈ ਪਾਇਆ; ਗੁਨ ਗਾਵਤ ਰੈਨਿ ਬਿਹਾਨੀ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੫) (ਸਮਾਨਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਵਰਗਾ/ਜੈਸਾ’। ਇਸ ਨੇ ‘ਖੀਰੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ‘ਖੀਰੁ’ ਪੁਲਿੰਗ ਹੈ, ‘‘ਜਿਉ ਬਾਰਿਕੁ ਪੀ (ਕੇ) ਖੀਰੁ ਅਘਾਵੈ ॥’’ ਮਹਲਾ ੫/੧੦੦)

ਇਤ ਉਤ ਦਹ ਦਿਸਿ ਰਵਿਓ; ਮੇਰ ਤਿਨਹਿ ਸਮਾਨਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੨੨) (ਸਮਾਨਿ; ਪ੍ਰਮਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ’; ਭਾਵ ਇੱਥੇ ਓਥੇ, ਦਸ ਦਿਸਾਵਾਂ ਚ, ਮੇਰੂ ਪਰਬਤ ਅਤੇ ਘਾਹ ’ਚ ਰੱਬ ‘ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ’ ਵਸਿਆ ਹੈ।ਸਮਾਨਿ; ‘ਰਵਿਓ’ (ਕ੍ਰਿਆ) ਨਾਲ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਨਾਂਵ ਨਾਲ ਨਹੀਂ।)

ਭਰਿ ਸਰਵਰੁ ਜਬ ਊਛਲੈ; ਤਬ ਤਰਣੁ ਦੁਹੇਲਾ ॥ (ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ/੭੯੪) (ਭਰਿ; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਭਰ ਕੇ’)

ਏਕ ਬੂੰਦ ਭਰਿ  ਤਨੁ ਮਨੁ ਦੇਵਉ; ਜੋ ਮਦੁ ਦੇਇ ਕਲਾਲੀ ਰੇ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੯੬੯) (ਭਰਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਲਈ/ਬਦਲੇ’)

ਸਾ  ਮਤਿ ਦੀਜੈ; ਜਿਤੁ ਤੁਧੁ ਧਿਆਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੦) (ਸਾ; ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਉਹ’)

ਆਪੁ ਬੀਚਾਰਿ (ਕੇ), ਮਾਰਿ (ਕੇ) ਮਨੁ, ਦੇਖਿਆ; ਤੁਮ ਸਾ  ਮੀਤੁ ਨ ਅਵਰੁ ਕੋਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੩੫੬) (ਸਾ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਤੇਰੇ ਵਰਗਾ’)

ਜੋ ਹਮਰੀ ਬਿਧਿ ਹੋਤੀ ਮੇਰੇ ਸਤਿਗੁਰਾ !  ਸਾ ਬਿਧਿ ਤੁਮ ਹਰਿ ਜਾਣਹੁ ਆਪੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੬੭) (ਸਾ; ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਉਹ’)

ਹਰਿ ਸਾ ਪ੍ਰੀਤਮੁ; ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੧੫੧) (ਸਾ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਹਰੀ ਵਰਗਾ’)

ਤੁਮ ਮਖਤੂਲ (ਰੇਸ਼ਮ) ਸੁਪੇਦ ਸਪੀਅਲ (ਪੀਲ਼ਾ); ਹਮ ਬਪੁਰੇ ਜਸ ਕੀਰਾ ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੪੮੬) (ਜਸ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਕੀੜੇ ਵਰਗੇ’)

ਜਸ  ਕਾਗਦ ਪਰ (ਉੱਤੇ); ਮਿਟੈ ਨ ਮੰਸੁ (ਸਿਆਹੀ)॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੭੧) (ਜਸ; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਜਿਵੇਂ’)

ਧਣਖੁ ਚੜਾਇਓ ਸਤ ਦਾ; ਜਸ ਹੰਦਾ ਬਾਣੁ ॥ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੮) (ਜਸ; ਨਾਂਵ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਸਿਫ਼ਤ’ ਭਾਵ ਸਿਫ਼ਤ ਦਾ ਤੀਰ। ਹੰਦਾ (ਭਾਵ “ਦਾ”) ਸੰਬੰਧਕ ਨੇ ‘ਜਸੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਕਨਕ ਕਟਿਕ (ਸੋਨੇ ਤੇ ਕੜੇ ਦਾ ਅੰਤਰ); ਜਲ ਤਰੰਗ ਜੈਸਾ ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੯੩) (ਜੈਸਾ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਵਰਗਾ’ ਭਾਵ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤਰੰਗ ਵਰਗਾ। ਇਸ ਨੇ ‘ਤਰੰਗੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਜੈਸਾ ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੁਣੀਦਾ; ਤੈਸੋ ਹੀ ਮੈ ਡੀਠੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੯੫੭) (ਜੈਸਾ; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ’)

ਗੁਰ ਜੈਸਾ ; ਨਾਹੀ ਕੋ ਦੇਵ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੧੪੨) (ਜੈਸਾ; ਸੰਬੰਧਕ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਵਰਗਾ’, ਇਸ ਲਈ ‘ਗੁਰੁ’ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੈ।)

ਪਾਨੀ ਮਾਹਿ; ਦੇਖੁ ਮੁਖੁ ਜੈਸਾ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੩੧੮) (ਜੈਸਾ; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਜਿਵੇਂ’। ਇੱਥੇ ‘ਜੈਸਾ ਦੇਖੁ’ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਮੁਖੁ ਜੈਸਾ’; ਨਹੀਂ ਤਾਂ ‘ਮੁਖੁ’ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਅਰਥ ਹੁੰਦੇ: ‘ਮੂੰਹ ਵਰਗਾ’।)

ਵਤ  ਲਗੀ ਸਚੇ ਨਾਮ ਕੀ; ਜੋ ਬੀਜੇ ਸੋ ਖਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੨੧) (ਵਤ; ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਵੱਤ, ਵੱਤਰ, ਬੀਜਣ ਲਈ ਢੁੱਕਵੀਂ ਨਮੀਂ’)

ਇਹੁ ਸੰਸਾਰੁ ਬਿਖੁ ਵਤ ਅਤਿ ਭਉਜਲੁ; ਗੁਰ ਸਬਦੀ ਹਰਿ ਪਾਰਿ ਲੰਘਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੩੫੩) (ਵਤ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਜ਼ਹਰ ਵਰਗਾ/ਜ਼ਹਰ ਸਮਾਨ’। ‘ਬਿਖੁ’ ਦੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ; ਮੂਲਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹਟੀ।)

ਸੰਤ ਹੇਤਿ;  ਪ੍ਰਭਿ (ਨੇ) ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਧਾਰੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੨੨੪) (ਹੇਤਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਲਈ’ ਭਾਵ ਸੰਤ ਬਣਾਨ ਲਈ। ਇਸ ਨੇ ‘ਸੰਤੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਕਮਲ ਹੇਤਿ ਬਿਨਸਿਓ ਹੈ ਭਵਰਾ; ਉਨਿ ਮਾਰਗੁ ਨਿਕਸਿ ਨ ਪਾਇਓ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੭੦) (ਹੇਤਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਲਈ’। ਇਸ ਨੇ ‘ਕਮਲ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਭਗਤਿ ਹੇਤਿ;  ਗੁਰ ਸਬਦਿ ਤਰੰਗਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੪੨) (ਹੇਤਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਲਈ’। ‘ਭਗਤਿ’ ਦੀ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਮੂਲਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹਟੀ।)

ਭਗਤ ਹੇਤਿ ਮਾਰਿਓ ਹਰਨਾਖਸੁ; ਨਰਸਿੰਘ ਰੂਪ ਹੋਇ ਦੇਹ ਧਰਿਓ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੧੦੫) (ਹੇਤਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਲਈ’। ਇਸ ਨੇ ‘ਭਗਤੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਦਿਨ ਪ੍ਰਤਿ ਕਰੈ, ਕਰੈ ਪਛੁਤਾਪੈ; ਸੋਗ ਲੋਭ ਮਹਿ ਸੂਕੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੭੨) (ਪ੍ਰਤਿ; ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਹਰ ਦਿਨ’ ਭਾਵ ਬੁਰੇ ਕੰਮ ਰੋਜ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।)

ਅਜਾਮਲ ਪ੍ਰੀਤਿ ਪੁਤ੍ਰ ਪ੍ਰਤਿ  ਕੀਨੀ; ਕਰਿ (ਕਹਿ ਕੇ) ਨਾਰਾਇਣ ਬੋਲਾਰੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੯੮੧) (ਪ੍ਰਤਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਨਾਲ’। ਇਸ ਨੇ ‘ਪੁਤ੍ਰੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਗੁਰ ਨਾਲਿ ਤੁਲਿ  ਨ ਲਗਈ; ਖੋਜਿ ਡਿਠਾ ਬ੍ਰਹਮੰਡੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੦) (ਨਾਲਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਦੇ ਬਰਾਬਰ’। ਇਸ ਨੇ ‘ਗੁਰੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਨਾਮ ਤੁਲਿ ; ਕਛੁ ਅਵਰੁ ਨ ਹੋਇ ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੬੫) (ਤੁਲਿ; ਸੰਬੰਧਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਵਰਗਾ’। ਇਸ ਨੇ ‘ਨਾਮੁ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਮੁਕਤਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।)

ਜੈਸੇ ਰਾਜ ਰੰਕ ਕਉ; ਲਾਗੈ ਤੁਲਿ ਪਵਾਨ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੭੨) (ਤੁਲਿ; ਪ੍ਰਮਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ’ ਭਾਵ ਜਿਵੇਂ ਗ਼ਰੀਬ-ਅਮੀਰ ਨੂੰ ਹਵਾ ‘ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ’ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਤੁਲਿ; ਪਵਾਨ ਨਾਲ ਨਹੀਂ, ‘ਲਾਗੈ’ (ਕ੍ਰਿਆ) ਨਾਲ ਹੈ।)

ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ ਸਤਿਗੁਰੁ ਨਿਰਵੈਰੁ ਹੈ; ਜਿਸੁ ਨਿੰਦਾ ਉਸਤਤਿ ਤੁਲਿ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੪੨੧) (ਤੁਲਿ; ਪ੍ਰਮਾਨ-ਵਾਚਕ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ’। ਇੱਥੇ ਤੁਲਿ; ਹੋਇ (ਕ੍ਰਿਆ) ਨਾਲ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਨਿੰਦਾ ਉਸਤਤਿ’ ਨਾਂਵ ਨਾਲ।)

7. ਯੋਜਕ (Conjunction) : ਕਿਸੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਦੋ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ; ਯੋਜਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਲੜਕਾ ਅਤੇ ਲੜਕੀ। ਸੌਂ ਜਾਹ ਕਿਉਂਕਿ ਸਵੇਰੇ ਜਲਦੀ ਉੱਠਣਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਉਹ ਨਾ ਮਿਲਿਆ; ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਅਤੇ, ਕਿਉਂਕਿ, ਪਰ’ ਯੋਜਕ ਹਨ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਯੋਜਕ ਸ਼ਬਦ ਹਨ : ‘ਅਉ (ਅਤੇ), ਅਕੈ (ਜਾਂ), ਅਥਵਾ (ਅਤੇ), ਅਤੈ (ਅਤੇ), ਅਰੁ (ਅਤੇ), ਅਵਰ/ਅਵਰੁ (ਅਤੇ), ਕਿ (ਜਾਂ), ਕੈ (ਜਾਂ), ਚ (ਅਤੇ), ਜਉ (ਜੇਕਰ), ਜਿਉ (ਜਿਵੇਂ), ਜਣੁ/ਜਨੁ/ਜਾਨਉ/ਜਾਨਊ/ਜਨਕ (ਮਾਨੋ ਕਿ/ਸਮਝੋ ਕਿ), ਜਿ (ਕਿ), ਜੇ (ਜੇਕਰ/ਭਾਵੈ), ਜਾਂ, ਤਉ ਭੀ, ਤ, ਤ ਭੀ, ਤਊ/ਤਉ (ਤਾਂ ਭੀ), ਤਾਂ, ਤਾ (ਤਾਂ/ਤਾਂ ਤੇ), ਤੈ (ਅਤੇ), ਨਾ/ਨ (ਨੋਟ: ਜਦ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਨਾਂਵ/ਪੜਨਾਂਵ ਨਾਲ ਆਵੇ ਤਾਂ ਯੋਜਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜੇ ਕ੍ਰਿਆ ਨਾਲ ਆਵੇ ਤਾਂ ਕ੍ਰਿਆ–ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ), ਨਾਹੀ (ਨਹੀਂ ਤਾਂ), ਨਾਹੀ ਤ, ਨਤਰ/ਨਤਰੁ/ਨਾਤਰਿ (ਨਹੀਂ ਤਾਂ), ਪੈ/ਪਰੁ (ਪਰ), ਮਤੁ/ਮਤ (ਮਤਾਂ ਕਿਤੇ/ਵੇਖੀਂ ਕਿਤੇ), ਭੀ, ਭਾਵੈ, ਯਾ ਤੇ (ਜਾਂ ਤੇ)’।

ਹੇਠਲੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ‘ਯੋਜਕ’ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਬੋਲਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਯੋਜਕ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ’ਚ ਵਿਸਰਾਮ ਦੇਣ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ :

ਖਾਟ ਮਾਂਗਉ ਚਉਪਾਈ ॥  ਸਿਰਹਾਨਾ ਅਵਰ (ਅਤੇ) ਤੁਲਾਈ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੫੬) (ਅਵਰ; ਯੋਜਕ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ‘ਹੋਰ’ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਪੜਨਾਂਵ ਵੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਰਹਤ ਅਵਰ; ਕਛੁ ਅਵਰ ਕਮਾਵਤ ॥’’ ਮਹਲਾ ੫/੨੬੯)

ਆਖਹਿ ਗੋਪੀ ਤੈ (ਅਤੇ) ਗੋਵਿੰਦ ॥ (ਜਪੁ)

ਬਾਣ ਬੇਧੰ ਚ (ਅਤੇ) ਕੁਰੰਕ ਨਾਦੰ; ਅਲਿ ਬੰਧਨ ਕੁਸਮ ਬਾਸਨਹ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੦੮) (‘ਚ’; ਯੋਜਕ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸੰਬੰਧਕ ‘ਦੇ’ ਵਜੋਂ ਵੀ ਹੈ।)

ਇਹੁ ਮਨੁ ਬਡਾ ਕਿ (ਜਾਂ) ਜਾ ਸਉ ਮਨੁ ਮਾਨਿਆ ॥ ਰਾਮੁ ਬਡਾ ਕੈ (ਜਾਂ) ਰਾਮਹਿ ਜਾਨਿਆ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੧) (‘ਕਿ’ ਦਾ ਅਰਥ ਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਕੀ’ ਭੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਹੋਰੁ ਕਿ  ਕਰੇ ? ਕੀਤੈ ਕਿਆ ਹੋਈ ? ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੪)

ਨਾਮੁ ਸੁਨਤ ਜਨੁ (ਸਮਝੋ ਕਿ) ਬਿਛੂਅ ਡਸਾਨਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੯੩) (ਜਨੁ; ਯੋਜਕ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਅਕਸਰ ‘ਸੇਵਕ’ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਦਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।)

ਕ੍ਰਿਸ੍ਨਾ ਤੇ ਜਾਨਊ (ਭਾਵ ਮਾਯਾ ਤੋਂ ‘ਸਮਝੋ ਕਿ’) ਹਰਿ ਹਰਿ ਨਾਚੰਤੀ ਨਾਚਨਾ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੬੯੩) (ਜਾਨਊ; ਯੋਜਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੋ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਜਾਨਊ’ ਕ੍ਰਿਆ ਵੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਸੇਵਾ ਕਛੂ ਨ ਜਾਨਊ; ਨੀਚੁ ਮੂਰਖਾਰੇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੮੦੯) (ਜਾਨਊਂ ਭਾਵ ਮੈਂ ਨੀਚ-ਮੂਰਖ; ਸੇਵਾ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ। ‘ਜਾਨਊ’; ਕ੍ਰਿਆ, ਇੱਕ ਵਚਨ ਉੱਤਮ ਪੁਰਖ।)

ਸੇਜ ਏਕ ਪੈ (ਪਰ, ਫਿਰ ਵੀ) ਮਿਲਨੁ ਦੁਹੇਰਾ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੮੩)

ਚੰਚਲ ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਸੰਗਿ ਬਸਤੁ ਹੈ ਯਾ ਤੇ (ਇਸ ਲਈ) ਥਿਰੁ ਨ ਰਹਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੯/੨੧੯) (ਯਾ ਤੇ; ਯੋਜਕ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਕ੍ਰਿਆ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਵੀ ਹੈ।)

ਜਨਨੀ ਜਾਨਤ ਸੁਤੁ ਬਡਾ ਹੋਤੁ ਹੈ; ਇਤਨਾ ਕੁ ਨ ਜਾਨੈ ਜਿ (ਕਿ) ਦਿਨ ਦਿਨ ਅਵਧ ਘਟਤੁ ਹੈ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੯੧) (ਜਿ; ਯੋਜਕ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ ‘ਕਿ’; ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਜਿ’  ਦਾ ਅਰਥ ‘ਜਿਹੜਾ’ (ਪੜਨਾਂਵ) ਵੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਸੋ ਜਨੁ ਸਾਚਾ; ਜਿ  ਹਉਮੈ ਮਾਰੈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੨੩੦)

ਨਾਨਕ  ! ਜਨਮੁ ਸਕਾਰਥਾ ਜੇ (ਜੇਕਰ) ਤਿਨ ਕੈ ਸੰਗਿ ਮਿਲਾਹ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੮੫)

ਕਿਆ ਕਾਸੀ  ? ਕਿਆ ਊਖਰੁ ਮਗਹਰੁ ? ਰਾਮੁ ਰਿਦੈ ਜਉ (ਜੇਕਰ) ਹੋਈ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੯੨)

ਖੰਡ ਖੰਡ ਕਰਿ ਭੋਜਨੁ ਕੀਨੋ ਤਊ (ਤਾਂ ਭੀ) ਨ ਬਿਸਰਿਓ ਪਾਨੀ ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੬੫੮)

ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵਹਿ ਤਾ ਸੁਖੁ ਪਾਵਹਿ ਨਾਹਿ ਤ  (ਨਹੀਂ ਤਾਂ) ਜਾਹਿਗਾ ਜਨਮੁ ਗਵਾਇ (ਕੇ) ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੬੦੩)

ਸੂਧੇ ਸੂਧੇ ਰੇਗਿ ਚਲਹੁ ਤੁਮ ਨਤਰ (ਨਹੀਂ ਤਾਂ) ਕੁਧਕਾ ਦਿਵਈਹੈ ਰੇ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੫੫)

ਅੰਦਰਿ ਕਮਾਣਾ ਸਰਪਰ ਉਘੜੈ ਭਾਵੈ  (ਚਾਹੇ) ਕੋਈ ਬਹਿ ਧਰਤੀ ਵਿਚਿ ਕਮਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੧੬)

ਅਉਖਧ ਮੰਤ੍ਰ ਮੂਲੁ ਮਨ ਏਕੈ; ਜੇਕਰਿ ਦ੍ਰਿੜੁ ਚਿਤੁ ਕੀਜੈ ਰੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੫੬)

8. ਵਿਸਮਿਕ (Interjection) : ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਭਾਵ (ਖ਼ੁਸ਼ੀ, ਗ਼ਮੀ, ਹੈਰਾਨੀ) ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਲਈ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲੇ ਬੋਲ ਵਿਸਮਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਵਾਹ !, ਓਏ !, ਹਾਏ !’।

ਵਿਸਮਿਕ; 9 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ: (1). ਸੰਬੋਧਨੀ (ਜਿਵੇਂ ਓਏ !), (2). ਪ੍ਰਸੰਸਾ-ਵਾਚਕ (ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ !), (3). ਸ਼ੋਕ-ਵਾਚਕ (ਜਿਵੇਂ ਹਾਏ !), (4). ਹੈਰਾਨੀ-ਵਾਚਕ (ਜਿਵੇਂ ਵਾਹ !), (5). ਫਿਟਕਾਰ-ਵਾਚਕ (ਜਿਵੇਂ ਫਿੱਟੇ ਮੂੰਹ !), (6). ਸਤਿਕਾਰ-ਵਾਚਕ (ਜਿਵੇਂ ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ !), (7). ਅਸੀਸ-ਵਾਚਕ (ਜਿਵੇਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਰਹੋ !), (8). ਇੱਛਿਆ-ਵਾਚਕ (ਜਿਵੇਂ ਹੇ ਦਾਤਾ ! ਜਾਂ ਬਖ਼ਸ਼ ਲੈ !), (9). ਸੂਚਨਾ-ਵਾਚਕ (ਜਿਵੇਂ ਸੁਣੋ ਜੀ !)

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਵਿਸਮਿਕ ਸ਼ਬਦ ਹਨ : ‘ਓਇ, ਆਉ ਜੀ, ਆਉ ਬੈਠੁ, ਐ ਜੀ, ਅਹ (ਹੇ), ਅਹੋ (ਵਾਹ !), ਆਹਿ, ਅਰੀ, ਏ, ਹਉ ਵਾਰੀ/ਹਉ ਵਾਰਣੈ, ਹਲੇ, ਹਾ ਹਾ, ਹਾਂ, ਹੇ, ਹੈ, ਹੋ ਜੀ (ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ), ਕਿਆ ਖੂਬੁ, ਖੰਨੀਐ ਵੰਞਾ, ਘੋਲਿ ਘੁਮਾਈ, ਜਲਿ ਜਾਉ/ਜਲਿ ਬਲਿ ਜਾਉ, ਜੀਵਹੁ/ਚਿਰੁ ਜੀਵਹੁ/ਜੁਗੁ ਜੁਗ ਜੀਵਹੁ, ਜੈ ਜੈ/ਜੈ ਜਏ, ਜਯੋ ਜਯ, ਮੁਈਏ (ਮਰ ਜਾਣੀਏਂ), ਰੀ, ਰੇ (ਹੇ), ਰੇ ਰੇ (ਓਇ ਓਇ !), ਬਲਿ ਬਲਿ, ਸਦ ਬਲਿਹਾਰਿ, ਬਾਰਨੈ ਬਲਿਹਾਰਨੈ, ਬੇ, ਬੋ, ਵੇ, ਭੋ, ਤਾਸੁ ਤਾਸੁ, ਤ੍ਰਾਹਿ ਤ੍ਰਾਹਿ, ਧਨੁ ਧੰਨੁ, ਧ੍ਰਿਗੁ ਧ੍ਰਿਗੁ, ਬਾਹ ਦੇਹਿ-ਬਾਹ ਦੇਹਿ, ਫਿਟੁ, ਹਰਿ/ਅਲਹ (ਰੱਬ ਕਰੇ/ਰੱਬ ਕਰਕੇ), ਰਾਖੁ ਰਾਖੁ, ਵਾਹ/ਵਾਹੁ/ਵਾਹਿ, ਵਾਰੀ ਵੰਞਾ/ਘੋਲੀ ਵੰਞਾ’। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਕੁਝ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਕ ਹਨ :

ਓਇ ਪਰਦੇਸੀਆ ! ਹਾਂ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੧੦

ਮੇਰੇ ਮਨ ਪਰਦੇਸੀ ਵੇ ਪਿਆਰੇ ! ਆਉ ਘਰੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੪੫੧)

ਆਪਣੇ ਪਿਰ ਕੈ ਰੰਗਿ ਰਤੀ ਮੁਈਏ ! ਸੋਭਾਵੰਤੀ ਨਾਰੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੫੬੭)

ਆਹਿ (ਹੇ) ਮੇਰੇ ਠਾਕੁਰ ! ਤੁਮਰਾ ਜੋਰੁ ॥  ਕਾਜੀ ਬਕਿਬੋ ਹਸਤੀ ਤੋਰੁ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੭੦)

ਤੂ ਕੁਨੁ ਰੇ ॥  ਮੈ ਜੀ ॥  ਨਾਮਾ ॥  ਹੋ ਜੀ ! (ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ !) ॥  ਆਲਾ ਤੇ ਨਿਵਾਰਣਾ; ਜਮ ਕਾਰਣਾ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੬੯੪)

ਦੁਸਟ ਮੁਏ ਬਿਖੁ ਖਾਈ, ਰੀ  ਮਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨੬੯) (ਨੋਟ: ਇੱਥੇ ‘ਰੀ ਮਾਈ’; ਹੈਰਾਨੀ ਵਾਚਕ ਵਜੋਂ ਹੈ, ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਸੰਬੋਧਨ ਵਜੋਂ ਵੀ ਹੈ।)

ਹਾ ਹਾ ਪ੍ਰਭ ! ਰਾਖਿ ਲੇਹੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੭੫)

ਪਾਪੀ ਕਰਮ ਕਮਾਵਦੇ; ਕਰਦੇ ਹਾਏ ਹਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੪੨੫)

ਤ੍ਰਾਹਿ ਤ੍ਰਾਹਿ  (ਹਾਏ ! ਹਾਏ !) ਕਰਿ ਸਰਨੀ ਆਏ; ਜਲਤਉ ਕਿਰਪਾ ਕੀਜੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨੬੯)

ਹਲੇ ਯਾਰਾ ਹਲੇ ਯਾਰਾ ! ਖੁਸਿ ਖਬਰੀ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੭੨੭)

ਵਾਹੁ ਮੇਰੇ ਸਾਹਿਬਾ  ! ਵਾਹੁ ॥  ਗੁਰਮੁਖਿ ਸਦਾ ਸਲਾਹੀਐ; ਸਚਾ ਵੇਪਰਵਾਹੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੭੫੫)

ਰੇ ਮਨ ! ਕਿਆ ਕਰਹਿ ਹੈ ? ਹਾ ਹਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੦੨)

ਧ੍ਰਿਗੁ ਖਾਣਾ ਧ੍ਰਿਗੁ ਪੈਨ੍ਣਾ; ਜਿਨ੍ਾ ਦੂਜੈ ਭਾਇ ਪਿਆਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੩੪੭)

ਰੇ ਰੇ; ਦਰਗਹ ਕਹੈ ਨ ਕੋਊ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੫੨)

ਹਰਿ ਹਰਿ (ਰੱਬ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਹੈ ਕਿ) ਤਿਨ ਕਾ ਦਰਸੁ ਨ ਕਰੀਅਹੁ; ਜਿਨੀ ਹਰਿ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਨ ਧਿਆਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੫੭੪)

ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਪੀਵਹੁ, ਸਦਾ ਚਿਰੁ ਜੀਵਹੁ; ਹਰਿ ਸਿਮਰਤ ਅਨਦ ਅਨੰਤਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੯੬)

ਜਲਿ ਜਾਉ ਏਹੁ ਬਡਪਨਾ; ਮਾਇਆ ਲਪਟਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੪੫)

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰ ਰਾਮਦਾਸ ! ਜਯੋ ਜਯ ਜਗ ਮਹਿ; ਤੈ ਹਰਿ ਪਰਮ ਪਦੁ ਪਾਇਯਉ ॥ (ਭਟ ਬਲੵ/੧੪੦੫)