ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ ?

ਗਿਆਨੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜਾਚਕ

ਪੂਰਬੀ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਮਤ-ਮਤਾਂਤਰਾਂ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪਥ-ਪਰਦਰਸ਼ਕ ਆਗੂਆਂ ਨੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਾਧਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਵਿੱਚ ਮਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ ਮੰਨੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ, ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸਬੰਧ ਮਨ ਨਾਲ ਹੈ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜਗਤ ਵਿਚ ਆਉਣ ਦਾ ਅਸਲ ਕੰਮ ਮਨ ਨਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਕੰਮ ਹੈ ਮਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ। ਮਨ ਨੂੰ ਵੱਸ ਵਿਚ ਕੀਤਿਆਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਸਲ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਮਨ ਵਰਗਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਇਤਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇ ਅਸਲ ਵਾਹ-ਵਾਸਤਾ ਪੈਂਦਾ ਹੋਵੇ । ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਫ਼ਰਮਾਨ ਹੈ :

‘‘ਮਮਾ, ਮਨ ਸਿਉ ਕਾਜੁ ਹੈ; ਮਨ ਸਾਧੇ, ਸਿਧਿ ਹੋਇ ॥ ਮਨ ਹੀ ਮਨ ਸਿਉ, ਕਹੈ ਕਬੀਰਾ; ਮਨ ਸਾ ਮਿਲਿਆ ਨ ਕੋਇ ॥’’ (ਅੰਗ ੩੪੨)

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਜਪੁ-ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਅਠਾਈਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿੱਚ ‘‘ਮਨਿ ਜੀਤੈ, ਜਗੁ ਜੀਤੁ॥’’ ਕਹਿ ਕੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਿੱਤ ਨੂੰ ਜਗਤ ਜਿੱਤਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਜੇਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨਾਲ ਤਕੜਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਕੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਮੁਕਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮਨ ਦੇ ਫੁਰਨੇ ਨੂੰ ਮਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਲੀਨ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਲੱਭ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਗਤ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਭੂ ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਉਤੇ ਮੇਹਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਡੋਲ-ਚਿੱਤ ਰਹਿ ਕੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੁੜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ : ‘‘ਮਨ ਸਿਉ ਜੂਝਿ ਮਰੈ, ਪ੍ਰਭੁ ਪਾਏ; ਮਨਸਾ ਮਨਹਿ ਸਮਾਏ ॥ ਨਾਨਕ, ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰੇ ਜਗਜੀਵਨੁ, ਸਹਜ ਭਾਇ ਲਿਵ ਲਾਏ ॥ ’’(ਮ: ੧/੩੫੩)

ਹਜ਼ੂਰ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਾਧਨਾ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਬਹੁਤ ਕਰਕੇ ਮਨ ਦੀ ਨਿਰਮਲਤਾ, ਸਥਿਰਤਾ (ਟਿਕਾਉ) ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤਿ੍ਰਪਤੀ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪਰ, ਧਾਰਮਿਕ ਜਗਤ ਅੰਦਰ ਜੋ ਜੋ ਢੰਗ ਅਪਨਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦਾ ‘ਸਚਿਆਰ’ ਹੋ ਸਕਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ, ‘‘ਕਿਵ, ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ? ਕਿਵ, ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ ?॥’’ ਦੇ ਸੁਆਲੀਏ ਗੁਰਵਾਕ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਇਸ ਲਈ ਜਪੁ-ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਵਿੱਚ ਮਨ ਨੂੰ ‘ਸਚਿਆਰਾ’ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਦੱਸਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਥਿਤ ਅਧਿਆਤਮਕ ਉੱਚਿਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ਵਿਖੇ ਨਰਕ (ਦੋਜ਼ਖ) ਦੇ ਡਰ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁਰੀ, ਸ਼ਿਵਪੁਰੀ, ਇੰਦਰਪੁਰੀ ਅਤੇ ਬੈਕੁੰਠ ਅਥਵਾ ਸਵਰਗ (ਬਹਿਸ਼ਤ) ਆਦਿਕ ਦੀ ਆਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵਰਤ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ, ਮੰਤਰਾਂ ਦੇ ਜਾਪ ਸਹਿਤ ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਇਸ਼ਨਾਨ, ਮੋਨੀ ਬਣ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਗੁਫਾਵਾਂ ਦੀ ਇਕਾਂਤ ਵਿਚ ਸਮਾਧੀ ਲਾਉਣੀ, ਮਨ ਨੂੰ ਇੰਦਿਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਮਾਇਕ ਭੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਰਜਾਉਣਾ ਤੇ ਵੇਦਾਂਤ ਆਦਿਕ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਂ ਦੀ ਫਿਲਾਸਫ਼ੀ ਘੋਟਣੀ ਆਦਿ।

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਆਸਾਂ ਉਮੀਦਾਂ ਰੱਖ ਕੇ ਕੀਤੇ ਕਰਮ ਧਰਮ-ਪੂਜਾ, ਪਾਠ, ਬੁੱਤ, ਤੀਰਥ ਯਾਤ੍ਰਾ ਆਦਿਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਤਮਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ, ਸਭ ਹਉਮੈ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਾਪ ਪੁੰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਸੰਸਾਰ ਨਿਕੰਮਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਮਾਇਕ ਮੋਹ ਦੇ ਕਾਰਣ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਮਿਥੇ ਹੋਏ ਧਰਮ-ਕਰਮ ਸਭ ਵਿਅਰਥ ਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਨ :

‘‘ਆਸਾ ਮਨਸਾ ਬੰਧਨੀ, ਭਾਈ; ਕਰਮ ਧਰਮ ਬੰਧਕਾਰੀ ॥ ਪਾਪਿ ਪੁੰਨਿ ਜਗੁ ਜਾਇਆ, ਭਾਈ; ਬਿਨਸੈ ਨਾਮੁ ਵਿਸਾਰੀ ॥

ਇਹ ਮਾਇਆ ਜਗਿ ਮੋਹਣੀ, ਭਾਈ; ਕਰਮ ਸਭੇ ਵੇਕਾਰੀ ॥’’ (ਅੰ: ੬੩੫)

ਇਸ ਲਈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਉਹ ਸਾਧਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅਉਗਣਾਂ (ਹਉਮੈ ਆਦਿਕ ਬੁਰਿਆਈਆਂ, ਵਿਕਾਰਾਂ, ਕਥਿਤ ਪਾਪਾਂ) ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਉਸ ਅੰਦਰ ਰੱਬੀ-ਗੁਣ ਭਰਪੂਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਆਚਰਣਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਚੇਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਜੋ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਆਪ ਸਰਬਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮਾਨਸਿਕ ਕਲੇਸ਼ਾਂ (ਦੁੱਖਾਂ) ਤੇ ਲੋਭ, ਮੋਹ ਆਦਿਕ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਸੁਖੀ, ਸਫਲ ਤੇ ਸੰਤੁਲਤ ਜੀਵਨ ਜੀਵੇ।ਉੱਥੇ, ਉਹ ਹੋਰਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸਵਾਰਨ ਤੇ ਸਫਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਇਕ ਹੋਵੇ ਕਿਉਂਕਿ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਨੋਰਥ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਧਰਮਸ਼ਾਲ ਬਣਾ ਕੇ, ਇੱਕ ਗੁਣ-ਪੂਜਕ ਤੇ ਕਿਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਇਸ ਨੂੰ ਬੇਗ਼ਮਪੁਰੇ (ਸੱਚ ਖੰਡ) ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ਹੈ ।

‘ਜਪੁ’-ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਰਭੂਤ ਅੰਤਲੇ ਸ਼ਲੋਕ ਦੀਆਂ ਅੰਤਲੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ‘‘ਜਿਨੀ, ਨਾਮੁ ਧਿਆਇਆ; ਗਏ ਮਸਕਤਿ ਘਾਲਿ ॥ ਨਾਨਕ, ਤੇ ਮੁਖ ਉਜਲੇ; ਕੇਤੀ ਛੁਟੀ ਨਾਲਿ ॥’’ (ਅੰ: ੮) ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਇਹੀ ਰਮਜ਼ ਸਮਝਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਅਚਾਰ ਵਾਲਾ ਹੋ ਕੇ ਜੀਊਣਾ ਹੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਿਖਰ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ : ਸੱਚ ਤੋਂ ਸਭ ਕੁਝ ਨੀਵਾਂ ਹੈ। ਪਰ, ਸੱਚ ਤੋਂ ਵੀ ਉੱਤੇ ਸੱਚ ਦੀ ਰਹਿਣੀ ਹੈ :

‘‘ਸਚਹੁ ਓਰੈ ਸਭੁ ਕੋ, ਉਪਰਿ ਸਚੁ ਆਚਾਰੁ ॥’’ (ਅੰ: ੬੨)

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਉਹ ਸਰਲ, ਸੁਖਾਲਾ, ਸਰਬਕਾਲੀ, ਸਰਬਦੇਸ਼ੀ, ਸਰਬਸਾਝਾਂ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਅਪਨਾਉਣ ਯੋਗ, ਨਿਵੇਕਲਾ ਤੇ ਮੁੱਢਲਾ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ ਹੈ ‘ਹਕਮਿ ਰਜ਼ਾਈ’ ਚੱਲਣਾ। ਭਾਵ, ਅਕਾਲ-ਪੁਰਖ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਤੁਰਨਾ। ਹਕੀਕਤ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਹੈ ਗੁਰਸਿੱਖੀ ਦਾ ‘ਜਪੁ’ ਅਥਵਾ ਨਾਮ-ਸਿਮਰਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਪੁ-ਜੀ ਸਮੇਤ ਸਮੁੱਚਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ। ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਨਾਮ ਜਪਣ’, ਨਾਮ-ਸਿਮਰਨ, ਨਾਮ-ਧਿਆਵਣ ਅਤੇ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਕਰਨ ਦਾ ਸਹੀ ਅਰਥ ਹੈ : ਰੱਬੀ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ। ਪਰ, ਇਸ ਕਥਨ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਜਿਹਬਾ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਰੱਬੀ ਨਾਮ ਦਾ ਜਪ ਕਰਨ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਗਾਇਨ ਦੁਆਰਾ ਸਿਫ਼ਤ ਸਾਲਾਹ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪੱਧਤੀ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਗੁਰਵਾਕ ਹੈ :

‘‘ਸਿਫਤਿ ਸਾਲਾਹਣੁ, ਤੇਰਾ ਹੁਕਮੁ, ਰਜਾਈ !॥ ਸੋ ਗਿਆਨੁ ਧਿਆਨੁ, ਜੋ ਤੁਧੁ ਭਾਈ ॥

ਸੋਈ ਜਪੁ, ਜੋ ਪ੍ਰਭ ਜੀਉ ਭਾਵੈ; ਭਾਣੈ, ਪੂਰ ਗਿਆਨਾ ਜੀਉ॥’’ (ਅੰਗ ੧੦੦)

ਅਰਥ:- ਹੇ ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਲਕ-ਪ੍ਰਭੂ! ਤੇਰਾ ਹੁਕਮ (ਸਿਰ-ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ ਮੰਨਣਾ) ਤੇਰੀ ਸਿਫ਼ਤਿ-ਸਾਲਾਹ ਹੀ ਹੈ। ਜੋ ਤੈਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ (ਉਸ ਨੂੰ ਭਲਾਈ ਜਾਨਣਾ) ਇਹੀ ਅਸਲ ਗਿਆਨ ਹੈ ਇਹੀ ਅਸਲ ਸਮਾਧੀ ਹੈ।

(ਹੇ ਭਾਈ!) ਜੋ ਕੁਝ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਨੂੰ ਭਾਉਂਦਾ ਹੈ (ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਵਾਨ ਕਰਨਾ ਹੀ) ਅਸਲ ਜਪ ਹੈ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਭਾਣੇ ਵਿਚ ਤੁਰਨਾ ਹੀ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਹੈ ।

ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਜਪੁ-ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਹਰੇਕ ਪਉੜੀ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨ ਲਈ ‘‘ਕਿਵ, ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ? ਕਿਵ, ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ ? ॥’’ ਦੇ ਤੁਕਾਂਸ਼ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ, ਜਪੁ-ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਸੇ ਮੂਲ-ਰੂਪ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸਮਸਿਆ ਦਾ ਸਮਾਧਾਨ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰਲਾ ਕੂੜ ਦਾ ਉਹ ਪਰਦਾ ਕਿਵੇਂ ਟੁੱਟੇ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੇ ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿੱਥ ਬਣੀ ਬੈਠਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਸਚਿਆਰ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈਏ? ਸਤਿ-ਸਰੂਪ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਰੂਪ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈਏ? ਭਾਵ, ਇਸ ਯੋਗ ਕਿਵੇਂ ਬਣੀਏ ਕਿ ਸਾਡੀ ਕਰਣੀ ਦੁਆਰਾ ਸਤਿ-ਸਰੂਪ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਦੈਵੀ-ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋਵੇ।

ਪ੍ਰੰਤੂ, ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਦੇ ਠੀਕ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਵੀਂ ਤੁਕ ਨੂੰ ਪਾਵਨ ਪਉੜੀ ਦੀ ਹਰੇਕ ਤੁਕ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਏ ਕਿਉਂਕਿ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਹਰੇਕ ਤੁਕ ਵਿਚ ‘ਮਨ’ ਦਾ ਹੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਵਿੱਚ ‘ਮਨ ਦੀ ਸੁੱਚ’, ਦੂਜੀ ’ਚ ‘ਮਨ ਦੀ ਚੁੱਪ’, ਤੀਜੀ ’ਚ ’ਮਨ ਦੀ ਭੁੱਖ’ ਅਤੇ ਚੌਥੀ ਵਿਚ ਹੈ ਉਕਤ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟਾਈਆਂ ‘ਮਨ ਦੀਆਂ ਸਿਆਣਪਾਂ ਅਥਵਾ ਚਤੁਰਾਈਆਂ’ ਦਾ ਹਾਲ।

ਸਚਿਆਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੀਭਾਸ਼ਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੈਵੀ ਲੱਛਣ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਵਡਭਾਗੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਚਿਆਰੁ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਿਰੂਪਣ ਕਰਦਿਆਂ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ਸਪਸ਼ਟ ਆਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਲੇ ਸੱਚ ਹੈ, ਉਹੀ ਸੱਚੇ ਸਚਿਆਰ ਹਨ। ਉਹ ਸਦਾ ਥਿਰ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਪਿਆਰਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਜਿਊਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਸ਼ਬਦ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੋ ਕੇ ਜੀਊਣਾ ਹੀ ਰੱਬੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜੀਊਣਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਹੈ ਸਚਿਆਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ : ‘‘ਪਲੈ ਸਾਚੁ, ਸਚੇ ਸਚਿਆਰਾ॥ ਸਾਚੇ ਭਾਵੈ, ਸਬਦੁ ਪਿਆਰਾ॥’’ (ਅੰ: ੧੦੩੫)

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਵੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਉਹ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖ ਸਿਰਜਨਹਾਰ ਪ੍ਰਭੂ, ਜਿਸ ਨੇ ਤਿੰਨਾਂ ਹੀ ਭਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਚ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਟਿਕਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਲੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਮਿਥੇ ਹੋਏ ਧਰਮ-ਕਰਮਾਂ ’ਤੇ ਨਹੀ ਪਤਿਆਉਂਦਾ ਭਾਵ ਨਹੀ ਰੀਝਦਾ, ਹਾਂ ! ਜੇ ਉਹ ਪਤਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਮਨੁੱਖ ’ਤੇ । ਭਾਵ, ਉਹ ਇਹ ਨਹੀ ਦੇਖਦਾ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਕਿਤਨੇ ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਮੋਨੀ ਬਣ ਕੇ ਚੁੱਪ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕਿੰਨਾ ਦਾਨ-ਪੁੰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ਵਾਰੀਂ ਕਿਸੇ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਨਹੀਂ ! ਨਹੀਂ ! ਉਹ ਦੇਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵਿਹਾਰ ਕਿੰਨਾ ਸੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਹੈ :

‘‘ਤਿ੍ਰਭਵਣਿ ਸਾਚੁ ਕਲਾ ਧਰਿ ਥਾਪੀ, ਸਾਚੇ ਹੀ ਪਤੀਆਇਦਾ॥’’ (ਅੰ: ੧੦੩੫)

ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਪੱਖ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਹਜ਼ੂਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰਾਗ ਗਾਣ ਨਾਲ, ਨਾਦ ਵਜਾਣ ਨਾਲ ਜਾਂ ਵੇਦ ਆਦਿਕ ਧਰਮ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ਨਾ ਹੀ ਸਮਾਧੀ ਲਾਇਆਂ, ਗਿਆਨ-ਚਰਚਾ ਕੀਤਿਆ ਜਾਂ ਜੋਗ ਦਾ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਕੀਤਿਆਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਤਰੁਠਦਾ ਹੈ ਨਿਤ ਸੋਗ ਕੀਤਿਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਸ੍ਰਾਵਗ ਸਰੇਵੜੇ ਕਰਦੇ ਹਨ); ਰੂਪ, ਮਾਲ-ਧਨ ਤੇ ਰੰਗ-ਤਮਾਸ਼ੇ ਵਿਚ ਰੁੱਝਿਆਂ ਭੀ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀਵ ਉਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਭਿੱਜਦਾ ਹੈ ਤੀਰਥ ’ਤੇ ਨ੍ਹਾਤਿਆਂ ਜਾਂ ਨੰਗੇ ਭਵਿਆਂ। ਦਾਨ-ਪੁੰਨ ਕੀਤਿਆਂ ਵੀ ਰੱਬ ਰੀਝਦਾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਬਾਹਰ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਸੁੰਨ-ਮੁੰਨ ਬੈਠਿਆਂ ਭੀ ਨਹੀਂ ਪਸੀਜਦਾ :

‘‘ਨ ਭੀਜੈ ਰਾਗੀ ਨਾਦੀ ਬੇਦਿ ॥ ਨ ਭੀਜੈ ਸੁਰਤੀ ਗਿਆਨੀ ਜੋਗਿ ॥ ਨ ਭੀਜੈ ਸੋਗੀ ਕੀਤੈ ਰੋਜਿ ॥ ਨ ਭੀਜੈ ਰੂਪਂੀ ਮਾਲਂੀ ਰੰਗਿ ॥ ਨ ਭੀਜੈ ਤੀਰਥਿ ਭਵਿਐ ਨੰਗਿ ॥ ਨ ਭੀਜੈ ਦਾਤਂੀ ਕੀਤੈ ਪੁੰਨਿ ॥ ਨ ਭੀਜੈ ਬਾਹਰਿ ਬੈਠਿਆ ਸੁੰਨਿ ॥’’ (ਅੰ: ੧੨੩੭)

ਜੋਧੇ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਲੜ ਕੇ ਮਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਪ੍ਰਸੰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕਈ ਬੰਦੇ ਸੁਆਹ ਆਦਿਕ ਮਲ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਲਿੱਬੜਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੀ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਹਾਂ ! ਪਰਮਾਤਮਾ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੇ ਉਸ ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿਚ ਜੁੜੀਏ। ਭਾਵ, ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲੀਏ ਕਿਉਂਕਿ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਪਰਖ ਮਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

‘‘ਨ ਭੀਜੈ ਭੇੜਿ ਮਰਹਿ ਭਿੜਿ ਸੂਰ ॥ ਨ ਭੀਜੈ ਕੇਤੇ ਹੋਵਹਿ ਧੂੜ ॥

ਲੇਖਾ ਲਿਖੀਐ ਮਨ ਕੈ ਭਾਇ ॥ ਨਾਨਕ, ਭੀਜੈ ਸਾਚੈ ਨਾਇ ॥’’ (ਅੰ: ੧੨੩੭)

ਤੁਕ-ਅਰਥ, ਭਾਵਾਰਥ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਵਿਆਖਿਆ (ਤੁਕ ਨੰ: ੧):-

ਸੋਚੈ, ਸੋਚਿ ਨ ਹੋਵਈ ; ਜੇ, ਸੋਚੀ ਲਖ ਵਾਰ ॥

ਉਚਾਰਣ ਸੇਧਾਂ- ਸੋਚੀਂ, ਲੱਖ-ਵਾਰ ।

ਜੇ ਮੈਂ ਲੱਖਾਂ ਵਾਰੀ ਵੀ ਇਸ਼ਨਾਨ ਆਦਿਕ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸੁੱਚ ਰੱਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਾਂ, ਤਾਂ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰੋਂ ਸੁੱਚੇ ਹੋਣ ਨਾਲ ਮਨ ਦੀ ਸੁੱਚ ਪਾ੍ਰਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਭਾਵ, ਮਨ ਅੰਦਰਲੀ ਮੰਦੇ-ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਤੇ ਹਉਮੈ ਆਦਿਕ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੈਲ (ਕੂੜ ਦੀ ਪਾਲ਼ਿ) ਨਹੀ ਲੱਥ ਸਕਦੀ । ਭਾਵ, ਮਨ ਸੁੱਚਾ ਹੋ ਕੇ ਸਚਿਆਰ ਨਹੀ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਸੁੱਚੇ ਨਹੀ ਮੰਨੇ ਜਾ ਸਕਦੇ, ਜਿਹੜੇ ਮੂੰਹੋਂ ਝੂਠ ਬੋਲਣ, ਕਪਟ ਕਮਾਉਣ ਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਪਿੰਡਾ ਧੋ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਣ । ਕੇਵਲ ਓਹੀ ਸੁੱਚੇ ਮੰਨੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਸਤਿ ਸਰੂਪ ਪ੍ਰਭੂ ਵਸਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ, ਜੋ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਨਿਰਮਲ-ਭਉ ਵਿੱਚ ਸੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਦੇ ਹਨ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ :

‘‘ਸੂਚੇ ਏਹਿ ਨ ਆਖੀਅਹਿ; ਬਹਨਿ ਜਿ ਪਿੰਡਾ ਧੋਇ ॥ ਸੂਚੇ ਸੇਈ ਨਾਨਕਾ; ਜਿਨ ਮਨਿ ਵਸਿਆ ਸੋਇ ॥’’ (ਅੰਗ ੪੭੨)

ਗੁਰਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮੰਡਲੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਤੀਰਥ ਆਦਿਕ ’ਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਨਿਰਾ ਪਿੰਡਾ ਧੋਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ, ਮਨ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਮੈਲਾ ਹੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੋਕ ਪ੍ਰਲੋਕ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਥਾਂ ਹੀ ਗਵਾ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੋਕ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਉਹ ਕਾਮ ਵਾਸ਼ਨਾ ਵਿੱਚ, ਗੁੱਸੇ ਤੇ ਮੋਹ ਆਦਿਕ ਵਿੱਚ ਫਸਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਪਰਲੋਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੋਂਦਾ ਹੋਇਆ ਹਟਕੋਰੇ ਲੈਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ, ਰੱਬ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਿਆ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੁਖੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਲੋਕ ਪ੍ਰਲੋਕ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਚੇਤੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਐਸਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੈ। ਗੁਰਵਾਕ ਹੈ :

‘‘ਬਾਹਰੁ ਧੋਇ, ਅੰਤਰੁ ਮਨੁ ਮੈਲਾ; ਦੁਇ ਠਉਰ ਅਪੁਨੇ ਖੋਏ ॥

ਈਹਾ ਕਾਮਿ ਕ੍ਰੋਧਿ ਮੋਹਿ ਵਿਆਪਿਆ; ਆਗੈ ਮੁਸਿ ਮੁਸਿ ਰੋਏ॥’’ (ਅੰ: ੩੮੧)

ਕਿਉਂਕਿ, ਰੱਬੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਕੇ ਗੋਬਿੰਦ ਦਾ ਭਜਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਖਾਵੇ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ, ਜਿਹੜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਮ ਵਲੋਂ ਬੋਲ਼ੇ ਹੋਏ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਵ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚੋਂ ਰੱਬੀ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਨਹੀ ਸਮਝਦੇ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਤੀ ਲਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਿਥੇ ਹੋਏ ਧਰਮ-ਕਰਮ ਇਉਂ ਹੀ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ, ਸੱਪ ਨੂੰ ਮਾਰਣ ਲਈ ਕੋਈ ਉਸ ਦੀ ਖੁੱਡ (ਵਰਮੀ) ਨੂੰ ਕੁੱਟੀ ਜਾਵੇ। ਪਰ, ਖੁੱਡ ਨੂੰ ਕੁਟਣ ਨਾਲ ਸੱਪ ਨਹੀ ਮਰਦਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਜਗਤ ਦੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਨ ਨਹੀ ਮਰਦਾ। ਭਾਵ, ਨਾ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਚੰਚਲਤਾ ਮਿੱਟਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਅੰਦਰੋਂ ਹਉਮੈ ਆਦਿਕ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਅਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਵਾਕ ਹੈ :

‘‘ਗੋਵਿੰਦ ਭਜਨ ਕੀ ਮਤਿ ਹੈ ਹੋਰਾ ॥ ਵਰਮੀ ਮਾਰੀ ਸਾਪੁ ਨ ਮਰਈ; ਨਾਮੁ ਨ ਸੁਨਈ ਡੋਰਾ॥’’ (ਅੰ: ੩੮੧)

ਗੁਰਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ਵੀ ਸਮਝਾਇਆ ਕਿ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਮਲ਼ ਮਲ਼ ਕੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਤਾਂ ਭਾਈ! ਸਰੀਰ ਨਿਰਮਲ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ, ਮਨ ਕਿਵੇਂ ਨਿਰਮਲ ਹੋਵੇਗਾ? ਕਿਉਂਕਿ, ਇਸ਼ਨਾਨ ਉਪਰੰਤ ਸਰੀਰ ਦੇ ਰੋਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਸੀਨੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤੇ ਇੰਦਰੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਗੰਦਗੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੈਲ ਨਿਕਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਫਿਰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ, ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਪੁਤਲਾ ਬਣਿਆਂ ਹੀ ਮਿੱਟੀ ਆਦਿਕ ਮੈਲ਼ੇ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਲਹੂ ਤੇ ਵੀਰਯ ਆਦਿਕ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਤੋਂ ਹੈ :

‘‘ਪਾਨੀ ਮੈਲਾ, ਮਾਟੀ ਗੋਰੀ ॥ ਇਸ ਮਾਟੀ ਕੀ ਪੁਤਰੀ ਜੋਰੀ॥’’ (ਅੰ: ੩੩੬)

ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕੰਧ ਨੂੰ ਧੋ ਕੇ ਸਾਫ਼ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਲਈ ਜੇ ਮਨ ਨੂੰ ਨਿਰਮਲ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਗਿਆਨ ਦੇ ਮਹਾਂਰਸੀ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚੁੱਭੀ ਮਾਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਕੇਵਲ ਮਨ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਤਨ ਵੀ ਨਿਰਮਲ ਹੋ ਜਾਏਗਾ। ਕਿਉਂਕਿ, ਅਜਿਹਾ ਗਿਆਨੀ ਮਨੁੱਖ, ਜਿੱਥੇ ਨੇਮ ਨਾਲ ਸਫ਼ਾਈ ਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦੇ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ਸਰੀਰਕ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਓਥੇ, ਉਹ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਰੱਬੀ-ਜੋਤਿ ਦਾ ਜਲਵਾ ਦੇਖਦਾ ਹੋਇਆ ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਿਕਾਰੀ ਕੰਮ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਤਨ ਮਨ ਨੂੰ ਮਲੀਨ ਕਰੇ :

‘‘ਜਲਿ ਮਲਿ ਕਾਇਆ ਮਾਜੀਐ, ਭਾਈ; ਭੀ ਮੈਲਾ ਤਨੁ ਹੋਇ ॥

ਗਿਆਨਿ ਮਹਾ ਰਸਿ ਨਾਈਐ, ਭਾਈ; ਮਨੁ ਤਨੁ ਨਿਰਮਲੁ ਹੋਇ॥’’ (ਅੰ: ੬੩੭)

ਗੁਰਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੀ ਬੜੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੇ ਵਜ਼ਨਦਾਰ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੱਤੀ। ਹਜ਼ੂਰ ਨੇ ਪੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਜਨਨਿ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਮਹਾਂਵਾਰੀ ਨੂੰ ਅਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਦੇ ਹੋ। ਪਰ, ਦੇਖੋ ! ਉਹ ਅਪਵਿੱਤਰਤਾ ਬਾਹਰੋਂ ਨਹੀਂ, ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਝੂਠ ਆਦਿਕ ਮਾਨਸਿਕ ਅਪਵਿੱਤਰਤਾ ਵੀ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਵਿਕਾਰੀ ਫੁਰਨਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ੁਆਰ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।‘‘ਜਿਉ ਜੋਰੂ ਸਿਰਨਾਵਣੀ ਆਵੈ ਵਾਰੋ ਵਾਰ ॥ ਜੂਠੇ ਜੂਠਾ ਮੁਖਿ ਵਸੈ ਨਿਤ ਨਿਤ ਹੋਇ ਖੁਆਰੁ ॥’’ (ਅੰਗ ੪੭੨) ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਧਨ ਵੀ ਅੰਤਰੀਵ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਬਾਹਰਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਤੀਰਥ ਉਸ ਮਲੀਨਤਾ ਨੂੰ ਧੋਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨਹੀ ਰੱਖਦਾ। ਜਿਵੇਂ, ਕੋਈ ਖੋਟੇ ਮਨ ਨਾਲ ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਤੁਰ ਪਏ ਤੇ ਕਾਮਾਦਿਕ ਚੋਰ ਵੀ ਉਹਦੇ ਅੰਦਰ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣ। ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਦੀ ਮੈਲ ਤਾਂ ਨਹਾਉਣ ਨਾਲ ਲਹਿ ਗਈ। ਪਰ, ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਹੰਕਾਰ ਆਦਿਕ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਦੂਣੀ ਮੈਲ ਹੋਰ ਚੜ੍ਹ ਗਈ।

ਦੱਸੋ! ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੋਇਆ ਤੀਰਥਾਂ ਦੇ ਐਸੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਦਾ? ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਜਿਹੇ ਅਗਿਆਨੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਹਾਲ ਓਹੀ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਤੁੰਮੀ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਠਾਹਠਾਂ ਤੀਰਥਾਂ ਦਾ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ। ਕਿਉਂਕਿ, ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਤੁੰਮੀ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਕੌੜੱਤਣ ਨਹੀ ਮਿਟਦੀ। ਇਸ ਲਈ ਇਹੀ ਕਹਿਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਲੇ ਬੰਦੇ ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਨਹਾਉਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਭਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਚੋਰ, ਤੀਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਚੁੱਭੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਵੀ ਚੋਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਭਾਵ, ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਰੋਆ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਨਹੀ ਆਉਣਾ :

‘‘ਨਾਵਣ ਚਲੇ ਤੀਰਥੀ; ਮਨਿ ਖੋਟੈ ਤਨਿ ਚੋਰ ॥ ਇਕੁ ਭਾਉ ਲਥੀ ਨਾਤਿਆ; ਦੁਇ ਭਾ ਚੜੀਅਸੁ ਹੋਰ ॥

ਬਾਹਰਿ ਧੋਤੀ ਤੂਮੜੀ; ਅੰਦਰਿ ਵਿਸੁ ਨਿਕੋਰ ॥ ਸਾਧ ਭਲੇ ਅਣਨਾਤਿਆ; ਚੋਰ ਸਿ ਚੋਰਾ ਚੋਰ ॥’’ (ਅੰ: ੭੮੯)

ਇਸ ਲਈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਗੱਲ ਆਪਣੇ ’ਤੇ ਢੁਕਾਅ ਕੇ ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ ਹੈ ‘‘ਸੋਚੈ, ਸੋਚਿ ਨ ਹੋਵਈ ; ਜੇ, ਸੋਚੀ ਲੱਖ ਵਾਰ॥’’ ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਤਨ ਨੂੰ ਸ਼ੌਚ ਨਾਲ, ਸ਼ੁਧ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਨ ਅੰਦਰਲੀ ਸੁੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ। ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਲੱਖਾਂ ਵਾਰੀ ਸੋਚਾਂ, ਲੱਖਾਂ ਵਾਰੀ ਇਸਨਾਨ ਕਰਾਂ।

ਆਦਿ ਸਚੁ ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ…

ਗਿਆਨੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜਾਚਕ

ਜਗਤ-ਗੁਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਤੇ ਸਵਾਰਨ ਲਈ ਬੜਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਸਕਾਰਤਮਿਕ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਢੰਗ ਅਪਨਾਇਆ, ਤਾਂ ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਜਗਤ ਦੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਤੇ ਪ੍ਰਾਲੌਕਿਕ ਮਨੌਤਾਂ ਦਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਲਾਭ ਲੈਂਦਿਆਂ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸੱਚ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਾ ਕੇ ਸਚਿਆਰ (ਸੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਆਚਾਰ ਵਾਲਾ) ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਐਸਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਟਕਰਾਓ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਥਿਤੀ ਬਣੇ । ਜਿਵੇਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇੱਕ ਮੁਹਾਵਰਾ ਹੈ ‘ਸੱਪ ਵੀ ਮਰ ਜਾਏ ਤੇ ਸੋਟਾ ਵੀ ਬਚ ਜਾਏ’ । ਕਿਉਂਕਿ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁਖ ਮਨੋਰਥ ਇੱਕ- ਓਅੰਕਾਰੀ ਨਿਰੰਕਾਰ ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਮੂਲ ਦਰਸਾਉਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਮੂਲਿਕ ਸਾਂਝ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਮਾਨਵ ਏਕਤਾ ਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਭੇਦ ਸਮਝਾਉਣਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਕਿ ਸੰਪਰਦਾਇਕ ਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸਮਾਜ ਅੰਦਰ ਭਾਈਚਾਰਕ ਏਕਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿ ਸਕੇ ।

ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮਾਨਵ-ਏਕਤਾ ਲਈ ਰੱਬੀ ਏਕੇ ਦੀ ਇਕਾਈ ਭਰੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾਉਂਦਿਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਰੱਬੀ-ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਤੋਰ ਕੇ ਸਵਾਰਨ ਤੇ ਰੱਬੀ-ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ ਸ਼ਿੰਗਾਰਨ ਲਈ ‘ਜਪੁ’ ਅਥਵਾ ‘ਸਿਮਰਨ’ ਦੀ ਆਦਿ-ਜੁਗਾਦੀ ਜੁਗਤਿ ਨੂੰ ਅਪਨਾਇਆ । ਪਰ, ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਦਿਆਂ ਜ਼ਬਾਨ ਦੇ ਜਾਪ ਤੋਂ ਚੁੱਕ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾ ਸਹਿਤ ਵਿਚਾਰ ਪੂਰਵਕ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ, ਸੁਣਦਿਆਂ, ਸਹਜ ਸੇਤੀ ਗਉਂਦਿਆ, ਸਮਝਦਿਆਂ, ਸਮਝਾਉਂਦਿਆਂ; ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਨਿਰਮਲ-ਭਉ, ਭਾਉ, (ਪਿਆਰ) ਅਤੇ ਸੂਝ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਵਸਾਂਦਿਆਂ, ਧਿਆਂਦਿਆਂ ‘ਹੁਕਮਿ ਰਜ਼ਾਈ’ ਚੱਲਣ ਦੇ ਸਿਖਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ; ਤਾਂ ਕਿ ਪੜ੍ਹਿਆ ਅਨਪੜ੍ਹਿਆ ਹਰੇਕ ਮਨੁੱਖ ਰੱਬ-ਰੂਪ ‘ਸਚਿਆਰ’ ਹੋਣ ਦੀ ਪਰਮ-ਪਦਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕੇ । ਉਸ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਮੇਰੇ ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਲੋਕੀ ਦੇ ਬਾਕੀ ਜੀਵ ਵੀ ਮੇਰੇ ਵਾਂਗ ਉਸੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਮਾ ਰਹੇ ਹਨ : ‘‘ਨਾਨਕ, ਸੋਹੰ (ਉਹ ਮੈਂ ਹਾਂ) ਹੰਸਾ (ਮੈਂ ਉਹ ਹਾਂ) ਜਪੁ ਜਾਪਹੁ; ਤਿ੍ਰਭਵਣ ਤਿਸੈ ਸਮਾਹਿ ॥’’ (ਅੰ: ੧੦੯੩) ਕਿਉਂਕਿ, ਮਕਸਦ ਇੱਕੋ ਸੀ ‘‘ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਗੋਵਿੰਦੁ ਧਿਆਵੈ ॥ ਪੜਿਆ ਅਣਪੜਿਆ, ਪਰਮ ਗਤਿ ਪਾਵੈ ॥’’ (ਅੰ: ੧੯੮)

ਆਦਿ ਮੰਗਲਾਚਰਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੱਬ ਜੀ ਦੇ ਗੁਣਾਤਮਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਅਤੇ ਅਵਤਾਰਵਾਦ ਤੇ ਬਹੁਦੇਵਵਾਦ ਦੀ ਜੜ੍ਹਾਂ ਕੱਟਦਾ ਹੋਇਆ ‘ੴਤੋਂ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਤੱਕ ਦਾ ਆਰੰਭਿਕ ਤੇ ਮੰਗਲਮਈ ਸ਼੍ਰੀ ਮੁਖਵਾਕ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਬੁਲੰਦੀ, ਦੂਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ, ਰਹਸਮਈ ਤੇ ਨੀਤੀਗਤ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਜੁਗਤਿ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਬਿਰਦ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹੈ; ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੱਬੀ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਸੂਤਰਬੱਧ ਢੰਗ ਨਾਲ ਏਕੇ ਦੇ ਅਬਿਨਾਸ਼ੀ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਪਰੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬੀ-ਦੀਦਾਰ ਦੇ ਅਭਿਲਾਖੀਆਂ ਦੀ ਦਿਸ਼੍ਰਟੀ ਅਥਵਾ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਐਸੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਸਤੀ ਖੜੀ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ, ਜਿਹੜੀ ਰੱਬੀ-ਏਕਤਾ ਤੇ ਵਿਆਪਕਤਾ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਅੰਦਰ ਸੰਪਰਦਾਇਕ-ਦ੍ਵੈਸ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ।

ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਜਦੋਂ ‘ਜਪੁ’ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਾਣੀ ਰਚ ਕੇ‘ਜਪੁ’ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਪਕ੍ਰਮ (ਭੂਮਿਕਾ) ਰੂਪ ਸ਼ਲੋਕ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਉਹ ਇਸ਼ਟ, ਜਿਸ ਦੇ ‘ੴ ਤੋਂ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਤੱਕ ਦੇ ਵਾਰਤਕ ਸਰੂਪ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਰਾਹੀਂ ਗੁਣਾਤਮਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਨਿਮਾਣਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਮੈਂ ਜਪਦਾ, ਸਿਮਰਦਾ, ਅਰਾਧਦਾ, ਧਿਆਉਂਦਾ, ਗਉਂਦਾ ਤੇ ਸੁਣਦਾ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ‘ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ’ ਦੁਆਰਾ ਸਮੂਹ ਸਾਧਕਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਨਾਉਣਾ ਚਹੁੰਦਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਰੱਬੀ ਏਕੇ ਦੀ ਇਕਾਈ ’ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਰੱਬੀ-ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਕੇ ‘ਸਚਿਆਰ’ ਹੋ ਸਕਣ; ਕੋਈ ਕਲਪਣਾ ਮਾਤ੍ਰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸਦੀਵੀ ਸੱਚ ਹੈ ਜੋ ਸਦਾ ਥਿਰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਸਰਬਕਲਾ ਸਮਰਥ ਤੇ ਚੇਤੰਨ ਹੋਂਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ, ਗੁਰੂ ਹੋਣ ਨਾਤੇ ਉਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਾਧਕ ਦਾ ਮਨ ਪ੍ਰਭੂ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਤਦੋਂ ਹੀ ਪਤੀਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰੱਬੀ-ਗੁਣ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਤਦੋਂ ਹੀ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹੋ ਜਾਏ । ਪਾਵਨ ਸਲੋਕ ਹੈ : ‘‘ਆਦਿ ਸਚੁ, ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ ॥ ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ ; ਨਾਨਕ, ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ॥੧॥’’

ਪਦ ਅਰਥ :- ਆਦਿ = ਪਹਿਲਾ, ਮੁੱਢਲਾ, ਮੁੱਢ ਤੋਂ । ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਪੁਲਿੰਗ ਵਾਚਕ ਵਿਸੇਸ਼ਣ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮੁੱਢ ਓਅੰਕਾਰ-ਕਰਤਾਰ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ –

‘‘ਓਅੰਕਾਰ ਆਦਿ ਮੈ ਜਾਨਾ ॥’’ (ਅੰ: ੩੪੦)

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਿੱਧਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ‘ਆਦਿ’ ਬਾਰੇ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਵੀਚਾਰ ਹੈ ਤਾਂ ਹਜ਼ੂਰ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੀ : ‘ਆਦਿ’ ਦਾ ਵੀਚਾਰ ‘ਵਿਸਮਾਦ’ ਹੈ; ਭਾਵ, ਅਸਚਰਜ-ਜਨਕ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਸ਼ੋਨਤਰੀ ਸਿੱਧ ਗੋਸ਼ਟਿ ਵਿੱਚ ਇੰਞ ਹੈ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ : ‘‘ਆਦਿ ਕਉ, ਕਵਨੁ ਬੀਚਾਰੁ ਕਥੀਅਲੇ? ਸੁੰਨ ਕਹਾ ਘਰ ਵਾਸੋ ?॥’’

ਉੱਤਰ : ‘‘ਆਦਿ ਕਉ, ਬਿਸਮਾਦੁ ਬੀਚਾਰੁ ਕਥੀਅਲੇ; ਸੁੰਨ ਨਿਰੰਤਰਿ ਵਾਸੁ ਲੀਆ॥’’ (ਅੰ: ੯੪੦)

ਇਸੇ ਲਈ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵੀ ਸਾਖੀ (ਗਵਾਹੀ) ਨਹੀਂ ਭਰ ਸਕਦਾ ਕਿ ਸਦਾ ਥਿਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਪੱਖ ਵਿਸਮਾਦ ਭਰਿਆ ਹੈ :

‘‘ਆਦਿ ਪੁਰਖੁ ਪਰਮਾਦਿ, ਅਚਰਜੁ ਆਖੀਐ।

ਆਦਿ ਅਨੀਲੁ ਅਨਾਦਿ, ਸਬਦੁ ਨ ਸਾਖੀਐ।’’ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ (ਵਾਰ ੨੧ ਪਉੜੀ ੨੦)

ਸਚੁ = ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ। ਉੇਚਾਰਣ ਹੈ ‘ਸੱਚ’ । ਇਹ ਲਫ਼ਜ਼ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ‘ਸਤਪ’ ਦਾ ਪ੍ਰਾਕਿ੍ਰਤ ਰੂਪ ਹੈ, ਲੋਕ ਭਾਸ਼ਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਧਾਤੂ ਹੈ ‘ਅਸ’ ਤੇ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਹੋਣਾ’ । ਜੁਗਾਦਿ = (ਜੁਗ+ਆਦਿ) ਜੁਗਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢ ਤੋਂ, ‘‘ਜੁਗ ਆਦਿਕ : ਅਨਿਕ ਜੁਗਾਦਿ ਦਿਨਸ ਅਰੁ ਰਾਤਿ ॥’’ (ਅੰ: ੧੨੩੬) । ਹੈ = ਭਾਵ, ਇਸ ਵੇਲੇ ਭੀ ਹੈ । ਨਾਨਕ (‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਕਰਤਾ ਦਾ ਨਾਮ; ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ) = ਹੇ ਨਾਨਕ ! । ਹੋਸੀ = ਹੋਵੇਗਾ, ਰਹੇਗਾ । ੧।

ਤੁਕ ਅਰਥ :- ਹੇ ਨਾਨਕ ! (ਆਖ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਜਪਦਾ ਤੇ ਜਪਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ) ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ ਹੈ; ਜੁਗਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਇਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਤੇ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਵੀ ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ ਰਹੇਗਾ ।

ਸਲੋਕ ਦਾ ਗਹਿਰਾ ਭਾਵਾਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ‘ੴ ਤੋਂ ਗੁਰਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਤੱਕ ਦੇ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਰਾਹੀਂ ਜਿਸ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਦੀਦਾਰ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਧਕਾਂ ਨੇ ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਰਾਹੀਂ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਧਿਆਉਣਾ ਤੇ ਵਸਾਉਣਾ ਹੈ; ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਤਦੋਂ ਵੀ ਹੁਣ ਵਾਂਗ ਮੌਜੂਦ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਅਜੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਕੋਈ ਵਜੂਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਤਦੋਂ ਵੀ, ਜਦੋਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੱਝਣ ਉਪਰੰਤ ਮਨੁਖ ਨੇ ਸਤਿਜੁਗ, ਤ੍ਰੇਤਾ, ਦੁਆਪਰ ਤੇ ਕਲਿਯੁਗ ਆਦਿਕ ਜੁਗਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵੰਡ ਕੀਤੀ । ਕਿਉਂਕਿ, ਕੁਝ ਲੋਕ ਐਸੇ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਬਣਾਈ ਬੈਠੇ ਸਨ ਕਿ ਰੱਬੀ-ਹੋਂਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਰੰਭਕ ਸਲੋਕ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਪੱਖ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬੀ ਹੋਂਦਸ੍ਰਿਸਟੀ ਰਚਨਾ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੋਂ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਜੇ ਨਾ ਧਰਤੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਆਕਾਸ਼, ਨਾ ਸੂਰਜ ਤੇ ਚੰਦਰਮਾ, ਨਾ ਹੀ ਜੀਅ ਜੰਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂ, ਮਹੇਸ਼, ਰਾਮ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਤੇ ਗੋਰਖ ਆਦਿ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਵੇਦ ਆਦਿਕ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥ ਤੇ ਕਾਜੀ ਮੁਲਾਂ ਸੀ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪੱਖ ਬੜੇ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ :

‘‘ਅਰਬਦ ਨਰਬਦ ਧੁੰਧੂਕਾਰਾ ॥ ਧਰਣਿ ਨ ਗਗਨਾ, ਹੁਕਮੁ ਅਪਾਰਾ ॥ ਨਾ ਦਿਨੁ ਰੈਨਿ ਨ ਚੰਦੁ ਨ ਸੂਰਜੁ; ਸੁੰਨ ਸਮਾਧਿ ਲਗਾਇਦਾ ॥੧॥…

ਬ੍ਰਹਮਾ ਬਿਸਨੁ ਮਹੇਸੁ ਨ ਕੋਈ ॥ ਅਵਰੁ ਨ ਦੀਸੈ, ਏਕੋ ਸੋਈ ॥ ਨਾਰਿ ਪੁਰਖੁ ਨਹੀ, ਜਾਤਿ ਨ ਜਨਮਾ; ਨਾ ਕੋ ਦੁਖੁ ਸੁਖੁ ਪਾਇਦਾ ॥੪॥…

ਨਾ ਸੁਚਿ ਸੰਜਮੁ ਤੁਲਸੀ ਮਾਲਾ ॥ ਗੋਪੀ ਕਾਨੁ ਨ ਗਊ ਗੁੋਆਲਾ ॥ ਤੰਤੁ ਮੰਤੁ ਪਾਖੰਡੁ ਨ ਕੋਈ; ਨਾ ਕੋ ਵੰਸੁ ਵਜਾਇਦਾ ॥੭॥…

ਨਿੰਦੁ ਬਿੰਦੁ ਨਹੀ ਜੀਉ ਨ ਜਿੰਦੋ ॥ ਨਾ ਤਦਿ ਗੋਰਖੁ ਨਾ ਮਾਛਿੰਦੋ ॥ ਨਾ ਤਦਿ ਗਿਆਨੁ ਧਿਆਨੁ ਕੁਲ ਓਪਤਿ; ਨਾ ਕੋ ਗਣਤ ਗਣਾਇਦਾ ॥੯॥…

ਬੇਦ ਕਤੇਬ ਨ ਸਿੰਮ੍ਰਿਤਿ ਸਾਸਤ ॥ ਪਾਠ ਪੁਰਾਣ ਉਦੈ ਨਹੀ ਆਸਤ ॥ ਕਹਤਾ ਬਕਤਾ ਆਪਿ ਅਗੋਚਰੁ; ਆਪੇ ਅਲਖੁ ਲਖਾਇਦਾ ॥੧੩॥’’ (ਅੰਕ ੧੦੩੬)

ਅਰਥ:- ‘(ਜਗਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੇਅੰਤ ਸਮਾ ਜਿਸ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ) ਅਰਬਦ ਨਰਬਦ (ਲਫ਼ਜ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ, ਐਸੀ) ਘੁੱਪ ਹਨੇਰੇ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੀ (ਭਾਵ, ਅਜੇਹੀ ਹਾਲਤ ਸੀ ਜਿਸ ਦੀ ਬਾਬਤ ਕੁਝ ਭੀ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਧਰਤੀ ਸੀ ਨਾਹ ਆਕਾਸ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾਹ ਹੀ ਕਿਤੇ ਬੇਅੰਤ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਦਿਨ ਸੀ ਨਾਹ ਰਾਤ ਸੀ, ਨਾਹ ਚੰਦ ਸੀ ਨਾਹ ਸੂਰਜ ਸੀ । ਤਦੋਂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਹੀ (ਮਾਨੋ ਐਸੀ) ਸਮਾਧੀ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਫੁਰਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ।੧।

ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਕੋਈ ਬ੍ਰਹਮਾ ਸੀ ਨਾਹ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਸੀ ਤੇ ਨਾਹ ਹੀ ਸ਼ਿਵ ਸੀ । ਤਦੋਂ ਇਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਸੀ, ਹੋਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਸਦਾ । ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਕੋਈ ਇਸਤ੍ਰੀ ਸੀ ਨਾਹ ਕੋਈ ਮਰਦ ਸੀ ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਕੋਈ ਜਾਤਿ ਸੀ ਨਾਹ ਕਿਸੇ ਜਾਤਿ ਵਿਚ ਕੋਈ ਜਨਮ ਹੀ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਨਾਹ ਕੋਈ ਦੁੱਖ ਭੋਗਣ ਵਾਲਾ ਜੀਵ ਹੀ ਸੀ ।੪।

ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਕਿਤੇ ਸੁੱਚ ਰੱਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ, ਨਾਹ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਸੰਜਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਨਾਹ ਹੀ ਕਿਤੇ ਤੁਲਸੀ ਦੀ ਮਾਲਾ ਸੀ । ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਗੋਪੀ ਸੀ, ਨਾਹ ਕੋਈ ਕਾਨ੍ਹ (ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ) ਸੀ, ਨਾਹ ਕੋਈ ਗਊ ਸੀ ਨਾਹ ਗਊਆਂ ਦਾ ਰਾਖਾ ਸੀ । ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਕੋਈ ਤੰਤ੍ਰ ਮੰਤ੍ਰ ਆਦਿਕ ਪਖੰਡ ਸੀ ਤੇ ਨਾਹ ਕੋਈ ਬੰਸਰੀ ਵਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ।੭।

ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਕਿਤੇ ਨਿੰਦਿਆ ਸੀ ਨਾਹ ਖ਼ੁਸ਼ਾਮਦ ਸੀ, ਨਾਹ ਕੋਈ ਜੀਵਾਤਮਾ ਸੀ ਨਾਹ ਕੋਈ ਜਿੰਦ ਸੀ । ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਗੋਰਖ ਸੀ ਨਾਹ ਮਾਛਿੰਦ੍ਰ ਨਾਥ ਸੀ । ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਕਿਤੇ (ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ) ਗਿਆਨ-ਚਰਚਾ ਸੀ, ਨਾਹ ਕਿਤੇ ਸਮਾਧੀ-ਇਸਥਿਤ ਧਿਆਨ ਸੀ, ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਕਿਤੇ ਕੁਲਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਸੀ ਤੇ ਨਾਹ ਹੀ ਕੋਈ (ਚੰਗੀ ਕੁਲ ਵਿਚ ਜੰਮਣ ਦਾ) ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਸੀ ।੯।

ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਕਿਤੇ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਸਿੰਮ੍ਰਿਤੀਆਂ ਤੇ ਵੇਦ ਸਨ, ਨਾਹ ਕਿਤੇ ਕੁਰਾਨ ਅੰਜੀਲ ਆਦਿਕ ਸ਼ਾਮੀ ਕਿਤਾਬਾਂ ਸਨ । ਤਦੋਂ ਕਿਤੇ ਪੁਰਾਣਾਂ ਦੇ ਪਾਠ ਭੀ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਤਦੋਂ ਨਾਹ ਕਿਤੇ ਸੂਰਜ ਦਾ ਚੜ੍ਹਨਾ ਸੀ ਨਾਹ ਡੁੱਬਣਾ ਸੀ । ਤਦੋਂ ਗਿਆਨ-ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਆਪ ਹੀ ਬੋਲਣ ਚਾਲਣ ਵਾਲਾ ਸੀ, ਆਪ ਹੀ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸੀ ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸੀ ।੧੩।’

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਹੀ ਆਪਣੇ ਚੌਥੇ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ, ‘ਜਪੁ’ ਦੇ ਇਸ ਰਹੱਸਮਈ ਆਰੰਭਕ ਸਲੋਕ ਦਾ ਭਾਵਾਰਥ ਟੀਕਾ ਕਰਦਿਆਂ, ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਆਦਿ ਸਚੁ, ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ…’ ਸਲੋਕ ਲਿਖਣ ਪਿੱਛੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਕੀ ਸੀ। ਉੱਥੇ, ਇਹ ਵੀ ਨਿਰਣੈ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬੀ-ਗੁਣ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਤਦੋਂ ਹੀ ਵਸਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰੱਬੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਦਿ੍ਰੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਹੋਣ ’ਤੇ ਉਹਦੀ ਸੁਰਤ ਪ੍ਰਭੂ-ਭਗਤੀ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਭਾਵ ਰੱਖਦੇ ਗੁਰ ਵਾਕ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ :

‘‘ਜੋ ਗਾਵਹਿ ਸੁਣਹਿ ਤੇਰਾ ਜਸੁ ਸੁਆਮੀ; ਤਿਨ ਕਾਟੇ ਪਾਪ ਕਟੋਨਾ ॥ ਤੁਮ ਜੈਸੇ ਹਰਿ ਪੁਰਖ ਜਾਨੇ, ਮਤਿ ਗੁਰਮਤਿ; ਮੁਖਿ ਵਡ ਵਡ ਭਾਗ ਵਡੋਨਾ ॥

‘ਸਭਿ ਧਿਆਵਹੁ ਆਦਿ ਸਤੇ, ਜੁਗਾਦਿ ਸਤੇ, ਪਰਤਖਿ ਸਤੇ, ਸਦਾ ਸਦਾ ਸਤੇ’; ਜਨੁ ਨਾਨਕੁ ਦਾਸੁ ਦਸੋਨਾ ॥’’ (ਅੰ: ੧੩੧੫)

ਅਰਥ :– ਹੇ ਸੁਆਮੀ! ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਤੇਰੀ ਸਿਫ਼ਤਿ-ਸਾਲਾਹ ਦਾ ਗੀਤ ਗਾਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਸੁਣਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ (ਆਪਣੇ) ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਪਾਪ ਨਾਸ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਹੇ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਹਰੀ ! ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਵੱਡੇ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲੇ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ (ਸਭ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ) ਮੁਖੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਮਤਿ ਉੱਤੇ ਤੁਰ ਕੇ ਉਹ ਮਨੁੱਖ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਹੀ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਹੇ ਭਾਈ ! ਜੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਆਦਿ ਤੋਂ ਜੁਗਾਂ ਦੇ ਆਦਿ ਤੋਂ ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ ਹੈ; ਜੋ (ਹੁਣ ਭੀ) ਪਰਤੱਖ ਕਾਇਮ ਹੈ ਤੇ ਸਦਾ ਹੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਤੁਸੀ ਸਾਰੇ ਉਸ ਦਾ ‘ਸਿਮਰਨ’ ਕਰਦੇ ਰਹੋ । ਦਾਸ ਨਾਨਕ ਉਸ (ਹਰੀ ਦੇ) ਦਾਸਾਂ ਦਾ ਦਾਸ ਹੈ ।੫।

‘‘ਹਿਰਦੈ ਪ੍ਰਤੀਤਿ ਬਨੀ ਪ੍ਰਭ ਕੇਰੀ; ਸੇਵਾ ਸੁਰਤਿ ਬੀਚਾਰੀ ॥ ਅਨਦਿਨੁ ਰਾਮ ਨਾਮੁ ਜਪਿ ਹਿਰਦੈ; ਸਰਬ ਕਲਾ ਗੁਣਕਾਰੀ ॥’’ (ਅੰ: ੧੧੯੮)

ਅਰਥ:– ਹੇ ਭਾਈ! (ਜਿਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ) ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਸੁਰਤਿ ਸੇਵਾ-ਭਗਤੀ ਵਿਚ ਜੁੜੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਾਰੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਅਤੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਰਮਤ-ਰਾਮ ਦਾ ਨਾਮ ਹਰ ਵੇਲੇ ਜਪ ਕੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣ ਆ ਵੱਸਦੇ ਹਨ ।

‘‘ਜੇਤਾ ਕੀਤਾ, ਤੇਤਾ ਨਾਉ॥’’ (ਜਪੁ) ਅਤੇ ‘‘ਬਲਿਹਾਰੀ ਜਾਉ, ਜੇਤੇ ਤੇਰੇ ਨਾਵ ਹੈ॥’’ (ਅੰ: ੧੧੬੮) ਵਰਗੇ ਵਿਸਮਾਦੀ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸਤਿਗੁਰੂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਰੱਬ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਕਿਰਤਮ ਨਾਵਾਂ ( ਰਾਮ, ਹਰੀ, ਗੋਬਿੰਦ ਅੱਲ੍ਹਾ ਤੇ ਖ਼ੁਦਾ ਆਦਿ) ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਾਮ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ; ਮੁਬਾਰਿਕ ! ਕੋਈ ਹਰਜ਼ ਨਹੀਂ। ਪਰ, ਸਾਡੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਉਹਦੀ ਇੱਕੋ ‘ਅਕਾਲ-ਮੂਰਤਿ’ ਹਸਤੀ ਹੋਵੇ, ਜਿਹੜੀ ‘ਆਦਿ ਸਚੁ’, ‘ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ’, ‘ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ’ ਅਤੇ ‘ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ’ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਜਪੁ’ ਦੇ ਆਦਿ-ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਅਤੇ ਆਰੰਭਕ ਸਲੋਕ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਰੱਬੀ ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ। ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਣੈ-ਜਨਕ ਬਚਨ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਧੂ ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਥਾਂ (ਨੀਕੀ ਠਾਹਰ) ‘ਅਕਾਲਿ ਮੂਰਤਿ’ ਹੈ :

‘‘ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ ਹੈ; ਸਾਧ ਸੰਤਨ ਕੀ ਠਾਹਰ ਨੀਕੀ, ਧਿਆਨ ਕਉ ॥’’ (ਅੰ: ੧੨੦੮)

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਤਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਰਾਮ ਰਾਮ ਜਪੋ, ਸਦਾ ਜਪੋ’, ਪਰ ਜਪਣ ਵੇਲੇ ਬਿਬੇਕ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਵੋ। ਇਹ ਗੱਲ ਚੇਤੇ ਰੱਖੋ ਕਿ ਇਕ ਰਾਮ ਤਾਂ ਅਨੇਕਾਂ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਹੈ (ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪਣਾ ਹਰੇਕ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਧਰਮ ਹੈ), ਪਰ ਇਕ ਰਾਮ (ਦਰਸਥ ਦਾ ਪੁੱਤਰ) ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆਇਆ (ਅਵਤਾਰ ਬਣਿਆ; ਉਸ ਦਾ ਜਾਪ ਕੋਈ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ); ਕਿਉਂਕਿ, ਉਹ ‘ਕਾਲ-ਮੂਰਤਿ’ ਹੈ ‘ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ’ ਨਹੀਂ ।

‘‘ਕਬੀਰ! ਰਾਮੈ ਰਾਮ ਕਹੁ, ਕਹਿਬੇ ਮਾਹਿ ਬਿਬੇਕ ॥ ਏਕੁ ਅਨੇਕਹਿ ਮਿਲਿ ਗਇਆ, ਏਕ ਸਮਾਨਾ ਏਕ ॥’’ (ਅੰ: ੧੩੭੪)

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਹੈ ‘ਜਪ’, ਇਹੀ ਹੈ ‘ਸਿਮਰਨ’ ਅਤੇ ਇਹੀ ਹੈ ‘ਗੁਰ ਸ਼ਬਦੀ ਘਾਲ ਤੇ ਨਾਮੁ-ਅਭਿਆਸ’; ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਭੁੱਲੀਏ ਨਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ‘ਸਦਾ ਚੇਤੇ ਰਖੀਏ ਕਿ ਸਾਡੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ ਸਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਦੇ ਮੂਲ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਦੂਜਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਇੱਕ ਓਹੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਕਰਤਾ, ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਤੇ ਸਦਾ ਥਿਰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਹਸਤੀ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਉਸ ਵਰਗਾ ਨਾ ਕੋਈ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਕੋਈ ਹੋਏਗਾ। ਸਾਡੇ ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਹ ਅਨਹਦ ਧੁਨਿ ਚਲਦੀ ਰਹੇ ‘‘ਹੈ ਤੂ ਹੈ ਤੂ ਹੋਵਨਹਾਰ॥’’ (ਅੰ: ੭੨੪) ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਸਰੂਪ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਪਾਂਧੇ ਪੰਡਤਾਂ ਨੂੰ ‘ਘੱਘੇ’ ਅੱਖਰ ਰਾਹੀਂ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਹੇ ਹੋਏ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਚਨ‘ਨਾਮ-ਸਿਮਰਨ ਦੀ ਗੁਰ ਸ਼ਬਦੀ ਘਾਲ’ ਨੂੰ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ :

‘‘ਘਘੈ, ਘਾਲ ਸੇਵਕੁ ਜੇ ਘਾਲੈ, ਸਬਦਿ ਗੁਰੂ ਕੈ ਲਾਗਿ ਰਹੈ ॥ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਜੇ ਸਮ ਕਰਿ ਜਾਣੈ ਇਨ ਬਿਧਿ ਸਾਹਿਬੁ ਰਮਤੁ ਰਹੈ ॥ ’’ (ਅੰ: ੪੩੨)

‘‘ਘਘਾ, ਘਾਲਹੁ ਮਨਹਿ ਏਹ; ਬਿਨੁ ਹਰਿ ਦੂਸਰ ਨਾਹਿ ॥ ਨਹ ਹੋਆ, ਨਹ ਹੋਵਨਾ; ਜਤ ਕਤ ਓਹੀ ਸਮਾਹਿ ॥’’ (ਅੰ: ੨੫੪)

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵ ਮਨੁੱਖਾ-ਜਨਮ ਹਾਸਲ ਕਰਕੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਵਸ ਹਉਮੈ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਵਖਰੀ ਹਸਤੀ ਮੰਨ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਮੂਲ ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ ਹੈ ਤੇ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕੁਝ ਹੋਂਦ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਰ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਖਸ਼ਸ਼ ਸਦਕਾ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਹਸਤੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਦੋਂ ਇਸ ਦਾ ਮਨ ਪ੍ਰਭੂ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਪਤੀਜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਪਰਮਾਤਮਾ’ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ; ਪਰ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਲਾਭ ਤਦੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਜੀਵ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲਏ। ਜਦੋਂ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਦੋਂ ਇਹ ਜੀਵ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਰੂਪ ਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਵੱਖਰੀ ਹਸਤੀ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ :

‘‘ਹਾਹਾ, ਹੋਤ; ਹੋਇ ਨਹੀ ਜਾਨਾ ॥ ਜਬ ਹੀ ਹੋਇ, ਤਬਹਿ ਮਨੁ ਮਾਨਾ ॥ ਹੈ ਤਉ ਸਹੀ, ਲਖੈ ਜਉ ਕੋਈ ॥ ਤਬ ਓਹੀ ਉਹੁ, ਏਹੁ ਨ ਹੋਈ ॥’’ (ਅੰ: ੩੪੨)

‘‘ਤਬ ਓਹੀ ਉਹੁ, ਏਹੁ ਨ ਹੋਈ॥’’ ਦੇ ਸੱਚ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਵੀ ਕਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ :

‘‘ਹਉ ਨਾਹੀ, ਤੂ ਹੋਵਹਿ; ਤੁਧ ਹੀ ਸਾਜਿਆ॥ ਆਪੇ ਥਾਪਿ ਉਥਾਪਿ, ਸਬਦਿ ਨਿਵਾਜਿਆ॥’’ (ਅੰ: ੭੫੩)

॥ ਜਪੁ॥ ਸਿਰਲੇਖ ਤੇ ਰਚਨਾ ਮਨੋਰਥ

..ਗਿਆਨੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜਾਚਕ

ਮਾਨਵ-ਦਰਦੀ, ਪਾਖੰਡ ਪ੍ਰਹਾਰਕ ਤੇ ਬ੍ਰਹਮ-ਸਮਸਰਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਜਗਤ-ਜਲੰਦੇ ਨੂੰ ਠਾਰਨ, ਸੁਧਾਰਨ ਤੇ ਤਾਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਨਿਯਤ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦੌਰੇ (ਉਦਾਸੀਆਂ) ਸਮਾਪਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਮੇਂ ਸੰਨ 1522 ਵਿੱਚ ਰਾਵੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਆਣ ਟਿਕੇ। ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਤੱਥ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰੀ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਹੈ :

ਫਿਰਿ ਬਾਬਾ ਆਇਆ ਕਰਤਾਰਪੁਰਿ, ਭੇਖੁ ਉਦਾਸੀ ਸਗਲ ਉਤਾਰਾ। ਪਹਿਰਿ ਸੰਸਾਰੀ ਕਪੜੇ, ਮੰਜੀ ਬੈਠਿ ਕੀਆ ਅਵਤਾਰਾ।

ਬਾਣੀ ਮੁਖਹੁ ਉਚਾਰੀਐ, ਹੁਇ ਰੁਸਨਾਈ ਮਿਟੈ ਅੰਧਿਆਰਾ। ਗਿਆਨੁ ਗੋਸਟਿ ਚਰਚਾ ਸਦਾ, ਅਨਹਦਿ ਸਬਦਿ ਉਠੇ ਧੁਨਕਾਰਾ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ (ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੩੮)

ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਇੱਥੇ ਬੈਠਣ ਦਾ ਮੁਖ ਮਨੋਰਥ ਹੀ ਇਹੀ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਦੇ ਤਜ਼ਰਬੇ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਸਾਰ-ਤੱਤ ਨੂੰ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾਏ। ਇਸ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਯਤਨ ਦੀ ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ ਕਰਦਿਆਂ ਅਤਿਅੰਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਜਾਣਿਆਂ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ‘ਜਪੁ’ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਾਇਆ ਜਾਏ। ਕਿਉਂਕਿ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਅਕਾਲ-ਪੁਰਖੁ ਨਾਲ ਇੱਕਸੁਰ ਹੋ ਕੇ ਜੀਊਣ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਨਾਦਾਇਕ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਇਹੀ ਹੋਕਾ ਦਿੰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ ‘‘ਜਪਹੁ ਤ ਏਕੋ ਨਾਮਾ॥ ਅਵਰਿ ਨਿਰਾਫਲ ਕਾਮਾ॥’’ (ਅੰ: ੭੨੮) ਧਰਤਿ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਹਿੱਤ ਕੀਤੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਫੇਰੀਆਂ ਵੇਲੇ ਜਿਹੜੇ ਵਖ ਵਖ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਆਪਣੀ ਪੋਥੀ ਵਿੱਚ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਵੀ ਇਹੀ ਸੀ ‘‘ਕੇਵਲ ਨਾਮੁ ਜਪਹੁ ਰੇ ਪ੍ਰਾਨੀ ! ਪਰਹੁ ਏਕ ਕੀ ਸਰਨਾਂ॥’’ (ਅੰ: ੬੯੨)

ਇਸ ਲਈ ਹਜ਼ੂਰ ਨੇ ‘ੴ ਤੋਂ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਤੱਕ ਸੰਪੂਰਨ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਉਪਰੰਤ ‘ਜਪੁ’ ਨਾਮ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਉਪਕ੍ਰਮ (ਭੂਮਿਕਾ) ਤੇ ਉਪਸੰਹਾਰ (ਸਾਰੰਸ਼) ਸਮਾਪਤੀ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦਰਮਿਆਨ ੩੮੩ ਤੁਕਾਂ ਤੇ ੨੦੯੦ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਅਠੱਤੀ (੩੮) ਪਉੜੀਆਂ ਦੀ ਇੱਹ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਾਣੀ ਰੱਚੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਸਹਿਤ ਜਪੁ-ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਅਮੋਲਕ ਰਚਨਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਅਰੰਭਿਕ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਪੁ ਕੀ ਹੈ, ‘ਜਪੁ’ ਕਿਸ ਦਾ ਕਰਨਾ ਹੈ, ‘ਜਪੁ’ ਕਿਵੇਂ ਕਰਨਾ ਹੈ, ‘ਜਪੁ’ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਜਪੁ’ ਕਰਕੇ ਸਚਿਆਰ ਹੋਏ ਜੀਵਨ-ਮੁਕਤਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਕੈਸਾ ਸੰਗੀਤਕ ਤੇ ਵਿਗਾਸਮਈ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਵੇਂ ਉਹ ਸਚਿਆਰ ਮਨੁੱਖ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਧਰਮਸ਼ਾਲ ਸਮਝ ਕੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹਾਸਲ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰੱਬੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਉਹ ਜੀਉਂਦਾ ਹੀ ਸੱਚਖੰਡ ਵਾਸੀ ਬਣਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਘਾਲ-ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਸਫਲਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਹੋਰਨਾਂ ਦਾ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਕਿਉਂਕਿ, ਖ਼ਤਰਾ ਸੀ ਕਿ ਮਨੁਖੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਨੂੰ ਸੰਪਰਦਾਈ ਠੱਗਾਂ ਦੇ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਜਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਦਿਆਂ, ਕਿਤੇ ਐਸਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਕਿ ‘ਨਾਮੁ ਜਪਹੁ, ਨਾਮੇ ਸੁਖੁ ਪਾਵਹੁ, ਨਾਮੁ ਰਖਹੁ ਗੁਰਮਤਿ ਮਨਿ ਚੀਤਾ॥ (ਅੰ: ੩੬੭) ਵਰਗਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਪੜ੍ਹ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿਰਤੀ ਸਿੱਖ ਸੇਵਕ ਹੋਰਨਾਂ ਵਾਂਗ ਨਾਮ ਜਪਣ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜਪਮਾਲੀਆਂ ਤੇ ਤਸਬੀਆਂ ਫੜ ਕੇ ਬਹਿ ਜਾਣ। ਕੋਈ ਮੋਨੀ ਬਣ ਜਾਏ ਤੇ ਕੋਈ ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨੀ। ‘ਸੁਖ ਸਹਜ ਸੇਤੀ ਜਪਿ ਨਾਉ॥’ ਵਾਲੀ ਗੁਰਮਤੀ ਜੁਗਤਿ ਛੱਡ ਕੇ ਜੋਗੀਆਂ ਵਾਲੇ ਗੋਰਖਧੰਧੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਫਸ ਜਾਣ। ‘‘ਮੂੜੇ ! ਰਾਮੁ ਜਪਹੁ ਗੁਣ ਸਾਰਿ॥’’ (ਅੰ: ੧੯) ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵੀਚਾਰ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਕ ਰੱਬੀ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਦੈਵੀ-ਗੁਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤਾਂਤਰਿਕਾਂ ਦੇ ਮੰਤਰ ਜਾਪ ਵਾਂਗ ਕੇਵਲ ਮਸ਼ੀਨਵੱਤ ਤੋਤਾ-ਰਟਨੀ ਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲੈਣ। ਐਸਾ ਨਾ ਸਮਝ ਲੈਣ ਕਿ ਕੇਵਲ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੇ ਜਪੁ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਰੱਬ ਨਾਲ ਇੱਕਸੁਰ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਜਪੁ-ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚਲੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਆਖਿਆ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਕੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਈ ਥਾਂਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ‘ਜਪੁ’ ਅਥਵਾ ਸਿਮਰਨ, ਕੇਵਲ ਹਾਰਦਿਕ ਪਿਆਰ ਸਹਿਤ ਜ਼ਬਾਨ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਰੱਬੀ ਨਾਮ ਦਾ ਰਟਨ ਮਾਤ੍ਰ ਹੀ ਨਹੀਂ। ਜਪੁ ਤਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਊਂਦਿਆਂ ‘ਹੁਕਮਿ ਰਜ਼ਾਈ ਚਲਣਾ॥’ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ :

ਕਿਸੁ ਹਉ ਸੇਵੀ? ਕਿਆ ਜਪੁ ਕਰੀ? ਸਤਗੁਰ ਪੂਛਉ ਜਾਇ॥ ਸਤਗੁਰ ਕਾ ਭਾਣਾ ਮੰਨਿ ਲਈ, ਵਿਚਹੁ ਆਪੁ ਗਵਾਇ॥ ਏਹਾ ਸੇਵਾ ਚਾਕਰੀ, ਨਾਮੁ ਵਸੈ ਮਨਿ ਆਇ॥ ਨਾਮੈ ਹੀ ਤੇ ਸੁਖੁ ਪਾਈਐ, ਸਚੈ ਸਬਦਿ ਸੁਹਾਇ॥ (ਅੰ: ੩੪)

ਅਰਥ : ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਪਾਸੋਂ ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ ਕਿ (ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਾਸਤੇ) ਮੈਂ ਕਿਸ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਾਂ ਤੇ ਕੇਹੜਾ ਜਪ ਕਰਾਂ (ਤਾਂ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਪਾਸੋਂ ਉਪਦੇਸ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ) ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹਉਮੈ ਦੂਰ ਕਰ ਕੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਾਂ।

(ਗੁਰੂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਇਕ) ਐਸੀ ਸੇਵਾ ਹੈ ਐਸੀ ਚਾਕਰੀ ਹੈ (ਜਿਸ ਦੀ ਬਰਕਤਿ ਨਾਲ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ) ਨਾਮ ਮਨ ਵਿਚ ਆ ਵੱਸਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ ਸਤਿ, ਸੰਤੋਖ ਆਦਿਕ ਰੱਬੀ ਗੁਣ ਸਾਡੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਨਾਮ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਆਤਮਕ ਆਨੰਦ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤਿ-ਸਾਲਾਹ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਸੋਹਣਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਜਪੁ ਤਪੁ ਸੰਜਮੁ ਭਾਣਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਕਾ; ਕਰਮੀ ਪਲੈ ਪਾਇ॥ (ਅੰ: ੮੮)

ਅਰਥ : ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਭਾਣਾ ਮੰਨਣਾ, ਇਹੀ ਹੈ ਜਪ, ਤਪ ਤੇ ਸੰਜਮ। ਭਾਣਾ ਮੰਨਣ ਦੀ ਇਹ ਦਾਤ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ ਹੀ ਪੱਲੇ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।

ਸੋਈ ਜਪੁ, ਜੋ ਪ੍ਰਭ ਜੀਉ; ਭਾਵੈ ਭਾਣੈ ਪੂਰ ਗਿਆਨਾ ਜੀਉ॥ (ਅੰ: ੧੦੦)

ਅਰਥ : ਜੋ ਕੁਝ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਭਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਅਸਲ ਜਪ ਹੈ, ਭਾਣੇ ਵਿੱਚ ਤੁਰਨਾ ਹੀ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਹੈ ।

ਪਰ, ਸਾਨੂੰ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੇ ‘‘ਜਪੁ ਤਪੁ ਸੰਜਮੁ ਭਾਣਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਕਾ॥’’ ਆਖਿਆ ਹੈ ਜਾਂ ‘‘ਸੋਈ ਜਪੁ, ਜੋ ਪ੍ਰਭ ਜੀਉ॥’’ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉੱਥੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਨਿਤਨੇਮ ਵੀ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਦਾ ਭਾਣਾ ਹੈ; ਭਾਵ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਚੰਗਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਵਾਕ ਹੈ :

ਗੁਰ ਸਤਿਗੁਰ ਕਾ ਜੋ ਸਿਖੁ ਅਖਾਏ ; ਸੁ ਭਲਕੇ ਉਠਿ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਧਿਆਵੈ॥ ਉਦਮੁ ਕਰੇ ਭਲਕੇ ਪਰਭਾਤੀ ; ਇਸਨਾਨੁ ਕਰੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰਿ ਨਾਵੈ॥

ਉਪਦੇਸਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਹਰਿ ਜਪੁ ਜਾਪੈ ; ਸਭਿ ਕਿਲਵਿਖ ਪਾਪ ਦੋਖ ਲਹਿ ਜਾਵੈ॥ ਫਿਰਿ ਚੜੈ ਦਿਵਸੁ ਗੁਰਬਾਣੀ ਗਾਵੈ ; ਬਹਦਿਆ ਉਠਦਿਆ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਧਿਆਵੈ॥

ਜੋ ਸਾਸਿ ਗਿਰਾਸਿ ਧਿਆਏ ਮੇਰਾ ਹਰਿ ਹਰਿ ; ਸੋ ਗੁਰਸਿਖੁ ਗੁਰੂ ਮਨਿ ਭਾਵੈ॥ (ਅੰ: ੩੦੬)

ਅਰਥ :- ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ (ਸੱਚਾ) ਸਿੱਖ ਅਖਵਾਂਦਾ ਹੈ (ਭਾਵ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸੱਚਾ ਸਿੱਖ ਆਖਦੇ ਹਨ) ਉਹ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਉੱਠ ਕੇ ਹਰਿ-ਨਾਮ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ ਉੱਦਮ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ (ਤੇ ਫਿਰ ਨਾਮ-ਰੂਪ) ਅੰਮਿ੍ਰਤ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਵਿਚ ਟੁੱਭੀ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਜਾਪ ਜਪਦਾ ਹੈ ਤੇ (ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ) ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਪ-ਵਿਕਾਰ ਲਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਫਿਰ ਦਿਨ ਚੜ੍ਹੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ (ਦਿਹਾੜੀ) ਬਹਿੰਦਿਆਂ ਉੱਠਦਿਆਂ (ਭਾਵ, ਕਾਰ-ਕਿਰਤ ਕਰਦਿਆਂ) ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਦਾ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਉਹ ਸਿੱਖ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਹਰ ਦਮ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ‘ਸ਼ਬਦਾਰਥ’ ਦੇ ਕਰਤਾ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ‘ਜਪੁ ਜੀ ਸਟੀਕ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ :

‘‘ਬਾਣੀ ਜਪੁ ਜੀ ਦੀ ‘ਜਪੁ’ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ‘‘ਜਪੁ’’ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰਨਾਵਾਂ ਹੈ। ‘ਜਪੁ’ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਪੂਰਣ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਦੀਆਂ ਡੰਡੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਪਦ ਦਾ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਨਹੀ। ‘ਜਪੁ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਤੂੰ ਜਪ’ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ; ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਭੀ ‘ਜਪਿ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਤੂੰ ਜਪ’ ਦੇ ਅਰਥ ਨਾਲ ਆਇਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇਹਦੇ ਪੱਪੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਿਹਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ‘ਜਪੁ’ ਨਾਂਵ ਕਰਕੇ ਵਰਤਿਆ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇਹਦੇ ਪੱਪੇ ਨਾਲ ਔਂਕੜ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਪੱਪਾ ਮੁਕਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਵਿਆਕ੍ਰਣਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ਔਂਕੜ ਸਹਿਤ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਜਪੁ’ ਨਾਂਵ ਹੈ, ਸਿਹਾਰੀ ਸਹਿਤ ‘ਜਪਿ’ ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਲਗ ਮਾਤ੍ਰ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ‘ਜਪ’ ਮੁਕਤਾ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁ-ਵਚਨੀ ਨਾਂਵ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ :

ਸੋ ਜਪੁ, ਸੋ ਤਪੁ, ਜਿ ਸਤਿਗੁਰ ਭਾਵੈ॥ (ਅੰ: ੫੦੯) ਅਰਥ : ਓਹੀ ਹੈ ਜਪ ਤੇ ਓਹੀ ਹੈ ਤਪ, ਜਿਹੜਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇ।

ਮਨ ਮੇਰੇ ਸੁਖ ਸਹਜ ਸੇਤੀ ਜਪਿ ਨਾਉ॥ (ਅੰ: ੪੪੦)  ਅਰਥ : ਮੇਰੇ ਮਨ (ਤੂੰ) ਸੁਖ ਸਹਜ ਸੇਤੀ ਨਾਮ ਜਪ।

ਪ੍ਰਭ ਕੈ ਸਿਮਰਨਿ ਜਪ ਤਪ ਪੂਜਾ॥ (ਅੰ: ੨੬੨)  ਅਰਥ: ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਹਨ ਸਾਰੇ ਜਪ, ਤਪ ਤੇ (ਦੇਵ) ਪੂਜਾ।

ਇਸੇ ਜਪੁ ਜੀ ਸਟੀਕ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ‘ਜਪੁ’ ਸਿਰਨਾਵੇਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ‘ਪੋਥੀ ਹਰਿ ਜੀ’ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੋਟ ਇੰਞ ਲਿਖਿਆ ਹੈ : ਇਕ ਪੁਰਾਤਨ ਜਪ ਦੇ ਟੀਕੇ ਵਾਲੀ ਸਾਖੀ ਵਿੱਚ ਜੋ ਸੰਨ ੧੭੦੧ ਵਿੱਚ ਨਕਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਪ ਜੀ ‘ਆਦਿ ਸਚੁ’ ਵਾਲੇ ਸ਼ਲੋਕ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ‘ਏਹੁ ਸਲੋਕ ਮੁਢ ਬਾਬੇ ਨਾਨਕ ਜਪ ਦੇ ਰਖਿਆ।’ ਇਸੇ ਸਾਖੀ ਵਿੱਚ ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ : ਸਤਿਨਾਮੁ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰੁ ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ ਅਜੂਨੀ ਸੈਭੰ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ। ਆਗੇ ਜਪੁ ਚਲਿਆ।

ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ‘ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਕੋਸ਼’ ਮੁਤਾਬਿਕ ‘ਜਪੁ’ ਲਫ਼ਜ਼ ਦਾ ਮੂਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਰੂਪ ਹੈ ‘ਜਪ’ (ਜਪਹ) ਅਤੇ ਅਰਥ ਹਨ – ਜਪਣਾ, ਜਾਪ, ਮੰਤਰ-ਪਾਠ, ਕਿਸੇ ਮੰਤਰ ਜਾਂ ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਨਾਮ ਵਾਰ ਵਾਰ ਉੱਚਾਰਨ ਕਰਨਾ।

ਗੁਰਸ਼ਬਦ ਰਤਨਾਕਰ (ਮਹਾਨਕੋਸ਼), ‘ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਰਪਨ’ ਅਤੇ ‘ਸ਼ਬਦਾਰਥ’ ਮੁਤਾਬਿਕ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਜਪਹੁ’ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਜਪ ਕਰੋ’ ‘‘ਹਰਿ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਜਪਹੁ ਜਪੁ ਰਸਨਾ॥’’ (ਅੰ: ੨੫੨) ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਰਥ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ‘ਜਾਣੋ’, ‘ਸਮਝੋ’, ‘ਗਹੁ ਨਾਲ ਸੋਚੋ’ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰੋ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਭਾ ‘ਜਾਣੋ’ ਅਤੇ ‘ਸਮਝੋ’ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਾਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਗਪਪ’ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆਂ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਗਹੁ ਨਾਲ ਸੋਚੋ’ ਤੇ ‘ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰੋ’ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜਤਾ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਕੋਸ਼ (ਡਾ: ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ) ਵਿੱਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਦੋ ਪੰਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ :

ਐਸਾ ਗਿਆਨੁ ਜਪਹੁ ਮੇਰੇ ਮੀਤਾ॥ (ਅੰ: ੩੩੧)

ਐਸਾ ਗਿਆਨੁ ਜਪਹੁ ਮਨ ਮੇਰੇ॥ (ਅੰ: ੭੨੮)

ਇਸ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕ ਵਰਗ ਦੇ ਕੁਝ ਸੂਝਵਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ‘‘ਜਪੁ’’ ਸਿਰਲੇਖ ਦਾ ਅਰਥ ਕਰਦੇ ਹਨ : ‘ਵਾਰ ਵਾਰ ਜਪਣ, ਵਿਚਾਰਨ ਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਨ ਯੋਗ ਬਾਣੀ।’ ਅਜਿਹੇ ਸੱਜਣ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ; ਕਿਉਂਕਿ, ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਤਾਂ ਆਖਿਰ ਜਪਣ ਦੀ ਹੈ। ਪਰ, ਐਸੇ ਅਰਥ ਤਦੋਂ ਹੀ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜੇ ‘ਜਪੁ’ ਲਫ਼ਜ਼ ‘ਨਾਂਵ’ ਹੋਣ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਹੁੰਦਾ। ਮਹਾਨਕੋਸ਼ ਮੁਤਾਬਿਕ ‘ਜਪੁ’ ਨਾਂਵ ਦਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਰੂਪ ਹੈ ‘ਜਪਪ’ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣੀ ਰੂਪ ਹਨ ‘ਜਪਿ’ ‘ਜਪੈਨੀ’; ਅਰਥ ਹੈ : ਜਪਣ ਯੋਗ । ਜਿਵੇਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਤੁਕ ਨੰ: (੧) ਵਿੱਚ ‘ਜਪਿ’ ਵਿਸੇਸ਼ਣ ਹੈ ਨਾਂਵ ‘ਜਗਦੀਸ਼ ਦਾ; ਅਰਥ ਹੈ ‘ਜਪਣ ਯੋਗ ਜਗਦੀਸ਼’ ਅਤੇ ਤੁਕ ਨੰ: (੨) ਵਿੱਚ ‘ਜਪੈਨੀ’ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਨਾਂਵ ‘ਹਰਿ ਮੰਤ੍ਰ’ ਦਾ, ਤੇ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਜਪਣ ਯੋਗ ਹਰਿ ਮੰਤ੍ਰ’:

ਜਪਿ ਜਗਦੀਸੁ ਜਪਉ ਮਨ ਮਾਹਾ॥ (ਜੈਤਸਰੀ ਮ: ੪, ਅੰਗ ੬੯੯)

ਖਤ੍ਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣੁ ਸੂਦੁ ਵੈਸੁ; ਕੋ ਜਾਪੈ ਹਰਿ ਮੰਤ੍ਰੁ ਜਪੈਨੀ॥ (ਬਿਲਾਵਲੁ ਮ: ੪, ਅੰਗ ੮੦੦)

ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਸਾਰੰਸ਼ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਆਦਿ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ‘ੴ ਤੋਂ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਉਪਰੰਤ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਰੂਪ ਨਾਮ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ‘ਸੋ ਦਰੁ’, ‘ਸੋ ਪੁਰਖੁ’ ‘ਸੋਹਿਲਾ’ ‘ਅਨੰਦੁ’ ਤੇ ਸਿਧ ਗੋਸਟਿ’ ਆਦਿ । ਅਰਥ ਹੈ : ਸਿਮਰਨ, ਭਜਨ, ਬੰਦਗੀ। ਇਸ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪ ਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਉਚਾਰਨ ਹੈ : ਜਪ । ਗੁਰਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਤਿਕਾਰ ਸਹਿਤ ‘ਜਪੁ’ ਨੂੰ ਜਪੁ-ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨਿਤਨੇਮ ਦਾ ਮੁਖ ਅੰਗ ਬਣੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿੱਚਲੇ ਨਿੱਤ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ‘ਜਪੁ’ ਨੂੰ ‘ਜਾਪੁ’ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ‘ਗਿਆਨੁ ਗੋਸਟਿ ਚਰਚਾ’ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅਨਹਦ ਧੁਨੀ ਤਾਂ ਸਦਾ ਉੱਠਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ; ਭਾਵ ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਵੀਚਾਰ ਤਾਂ ਸਦਾ ਹੀ ਚੱਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ। ਪਰ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ‘ਜਾਪੁ’ ਦਾ ਉਚਾਰਣ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਸੀ :

ਗਿਆਨੁ ਗੋਸਟਿ ਚਰਚਾ ਸਦਾ; ਅਨਹਦਿ ਸਬਦਿ ਉਠੇ ਧੁਨਕਾਰਾ।

ਸੋ ਦਰੁ ਆਰਤੀ ਗਾਵੀਐ ; ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੇ ਜਾਪੁ ਉਚਾਰਾ। (ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੩੮)

ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮਸਾਲ (ਗੁਰਦੁਆਰਾ) ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸਾਂਝੇ ਤੇ ਸੰਗਤੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਹਰੇਕ ਸੇਵਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ‘ਜਪੁ’ (ਜਾਪੁ) ਜੀ ਦਾ ਵਿਚਾਰ-ਪੂਰਵਕ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਸਹਿਤ ਨਿੱਤ ਪਾਠ ਕਰਨ-ਸੁਣਨ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਪੁ-ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਹਰ ਗੁਰਸਿੱਖ ਦਾ ਨਿਤਨੇਮ ਹੋ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਨਿਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਵਰਗੀ ਗੁਰੂ-ਵਰਸਾਈ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਨਿਤਨੇਮੀ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਤੇ ਸਿਦਕਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਵਾਰਨੇ ਬਲਿਹਾਰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਆਪਣੀ ਦਿਲੀ-ਭਾਵਨਾ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਨ :

ਕੁਰਬਾਣੀ ਤਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰਸਿਖਾਂ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲੈ ਸਰਿ ਨਾਵੰਦੇ। 

ਕੁਰਬਾਣੀ ਤਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰਸਿਖਾਂ, ਹੋਇ ਇਕ ਮਨਿ ਗੁਰ ਜਾਪੁ ਜਪੰਦੇ। (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ, ਵਾਰ ੧੨ ਪਉੜੀ ੨)