ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ (ਭਾਗ 6)

ਗਿਆਨੀ ਰਣਜੋਧ ਸਿੰਘ

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਰੂਪੀ ਜਾਗਤ ਜੋਤਿ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਰੂਪੀ ਜਗਦੀ ਜੋਤਿ ਕਿਵੇਂ ਹੈ ? ‘‘ਪੋਥੀ ਪਰਮੇਸਰ ਕਾ ਥਾਨੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨੨੬)ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਪਦਵੀ Status, position ਤੱਕ ਕਿਵੇਂ ਯਾਤਰਾ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਈ ? ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੱਕ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਕਿਵੇਂ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਈ ? ਇਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅੱਗੇ ਚੱਲੇ। ਅੱਗੇ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਪਿਛਲੀ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਦੁਹਰਾ ਦੇਵਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਥਾ-ਲੜੀ ਆਪਸ ’ਚ ਜੁੜ ਸਕੇ।

ਦੱਖਣ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾਵਤੀ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਨੌਕਰਾਣੀਆਂ ਵਾਲੇ ਵਸਤਰ ਪਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਪਰਖ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਵਾਲੀ ਯੋਗਤਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ? ਐਸੀ ਹੀ ਪਰਖ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਗਲਾਦੀਪ ਦੇ ਰਾਜਾ ਸ਼ਿਵ ਨਾਭ ਨੇ ਭੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸੱਚ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਭੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਦਾਦੂ ਦੀ ਸਮਾਧ ਉੱਤੇ ਤੀਰ ਨਾਲ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਕੇ ਭੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪਰਖ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਹ ਸਿੱਖੀ ’ਚ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਭੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਐਸੀ ਘੋਖ ਉਪਰੰਤ ਹੀ ਗੁਰਿਆਈ ਬਾਬਾ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ੀ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਰਾਮਾ ਜੀ ਕੋਲੋਂ ਥੜ੍ਹੇ ਬਣਵਾ ਕੇ ਪਰਖ ਕੀਤੀ। ਪਰਖ ਹੋਣੀ ਭੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਕੋਲ਼ ਪਰਖ ਕਰਨ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਨਹੀਂ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਗਲੇ ਨੂੰ ਹੰਸ ਸਮਝ ਬੈਠਦੇ ਹਾਂ, ਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਇਲ ਤੇ ਤੁਮ੍ਹੇ ਨੂੰ ਖਰਬੂਜਾ ਸਮਝ ਬੈਠਦੇ ਹਾਂ। ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ :

ਪੇਖੰਦੜੋ ਕੀ ਭੁਲੁ; ਤੁੰਮਾ ਦਿਸਮੁ ਸੋਹਣਾ ॥

ਅਢੁ ਨ ਲਹੰਦੜੋ ਮੁਲੁ; ਨਾਨਕ  ! ਸਾਥਿ ਨ ਜੁਲਈ ਮਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੦੮)

ਭਾਵ ਬਾਹਰੋਂ ਵੇਖਿਆਂ ਤੁੰਮ੍ਹਾ ਸੁੰਦਰ ਹੈ, ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਕੌੜਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਾਥ ਨਿਭਾਉਣ ਵੇਲ਼ੇ ਅੱਧ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਭਾਵ ਉਹ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਇਹੀ ਭਰਮ ਹੈ, ਭੁੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸੀਂ ਪਰਖਦੇ ਨਹੀਂ, ਬੱਸ ਦੇਖਾ-ਦੇਖੀ, ਸੁਣ-ਸੁਣਾਈ ਗੱਲ ’ਤੇ ਯਕੀਨ ਕਰ ਬੈਠਦੇ ਹਾਂ; ਫਿਰ ਧੋਖਾ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਮੈ ਜਾਨਿਆ ਵਡ ਹੰਸੁ ਹੈ; ਤਾ ਮੈ ਕੀਆ ਸੰਗੁ ॥ ਜੇ ਜਾਣਾ ਬਗੁ ਬਪੁੜਾ; ਤ ਜਨਮਿ (’ਚ) ਨ ਦੇਦੀ ਅੰਗੁ (ਸਾਥ)॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੫੮੫)

ਅਸੀਂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਤਰ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਪੰਥ ਦਰਦੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਨਫ਼ਰਤ ਹੁੰਦੀ ਵੇਖੀਦੀ ਹੈ। ਪੰਥ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਥ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਿਛਲੀ ਗ਼ਲਤੀ ਮਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਚੁੱਕ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਅੱਜ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਪਰਖ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਯੋਗਤਾ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਆਰ. ਐਸ. ਐਸ ਦੇ ਹੀ ਗੁਪਤ ਏਜੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰੀ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਸਤਿਕ ਕਹੀ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ; ਫਿਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ਕੌਣ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਤਾਂ ਪੰਥ ’ਚ ਪਾਰਖੂ ਬਹੁਤ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪਰਖਾ ਲਿਆ ਕਰੀਏ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਅੰਨ੍ਹੇ ਵਸਿ ਮਾਣਕੁ ਪਇਆ; ਘਰਿ ਘਰਿ ਵੇਚਣ ਜਾਇ ॥ਓਨਾ ਪਰਖ ਨ ਆਵਈ; ਅਢੁ ਨ ਪਲੈ ਪਾਇ ॥ਜੇ ਆਪਿ ਪਰਖ ਨ ਆਵਈ; ਤਾਂ ਪਾਰਖੀਆ ਥਾਵਹੁ ਲਇਓੁ ਪਰਖਾਇ ॥’’(ਮਹਲਾ ੩/੧੨੪੯)

ਅੱਜ ਸਾਡੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਬਦਤਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਅੰਨ੍ਹਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰਖ ਵਾਸਤੇ ਬਿਠਾ ਲਿਆ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ (ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ, ਮੱਲ ਸਿੰਘ, ਗੁਰਮੁਖ ਸਿੰਘ, ਕੁਲਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ) ਨੇ ਸਿਰਸਾ ਵਾਲੇ ਸੌਦਾ ਸਾਧ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ’ਤੇ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਮਾਫੀ ਮੰਗੇ; ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ 2007 ’ਚ ਸਬਲਾਤਪੁਰ ਵਿੱਚ ਜਾਮਿ-ਏ-ਇੰਸਾਂ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਿਲਾਇਆ ਸੀ।ਉਸ ਨੇ ਇਹ, ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਰੀਸ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਰਖ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬੜੇ ਪਾਰਖੂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸੋਂ ਪਰਖ ਕਰਵਾ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ’ਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਇਹ ਜਥੇਦਾਰ ਤਾਂ ਪਾਰਖੂਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਜਲੀਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੰਥ ਵਿੱਚੋਂ ਛੇਕਦੇ ਹਨ।

ਪਰਖ ਜ਼ਰੂਰ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਰਾਣੀ ਨੇ ਪਰਖ ਕੀਤੀ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਕਹੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾਵਤੀ ਨੂੰ ਬਚਨ ਕਹੇ ਸਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਰਾਣੀ ਨੌਕਰਾਣੀਆਂ ਵਾਲੇ ਵਸਤਰ ਪਹਿਣ ਲਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਆਭਾ; ਨੌਕਰਾਣੀਆਂ ਵਰਗੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਅਗਰ ਕੋਈ ਨੌਕਰਾਣੀ; ਰਾਣੀ ਵਾਲੇ ਵਸਤਰ ਪਹਿਣ ਲਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਹਾਵ-ਭਾਵ; ਰਾਣੀ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ; ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਡਾਕੂ ਭੀ ਧਰਮੀਆਂ ਵਾਲੇ ਵਸਤਰਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਧਰਮੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਅੰਦਰੋਂ ਤਾਂ ਉਹ ਡਾਕੂ ਹੀ ਰਹੇਗਾ। ਆਸਾ ਰਾਮ, ਰਾਮ ਰਹੀਮ ਗੁਰਮੀਤ, ਮਾਲੇਗਾਉ ਵਾਲੀ ਸਾਧਵੀ ਪ੍ਰਗਿਆ, ਨਿਰਮਲ ਬਾਬਾ, ਰਾਧੇ ਮਾਂ, ਆਦਿ ਦੇ ਵਸਤਰ ਧਾਰਮੀਆ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਜੀਵਨ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਸਭ ਅਧਰਮੀ ਹਨ।

ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਵੀ ਐਸਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਵਸਤਰ; ਸਾਧਾਂ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੰਮ ਚੋਰਾਂ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਇਸ ਲਈਪਰਖ ਵਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ; ਰੱਬੀ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਹਿਚਾਣ ਵਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਆਈ ਹੈ। ਹੁਣ ਭੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ਼ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਾਲ਼ਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਹੀਂ। ਪੀਰ ਪੈਗੰਬਰਾਂ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਵਸਤਰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਾ ਲਏ, ਬਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੀ ਵਸਤਰ ਬਣ ਗਏ। ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ, ਅਵਤਾਰਾਂ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਵਸਤਰ ਪਾ ਲਏ; ਉਹ ਬਦਲੇ ਨਹੀਂ, ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਉਹੀ ਰੱਖੇ। ਅਗਰ ਉਹ ਵਸਤਰ ਬਦਲ ਲੈਂਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ। ਬੁੱਧ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਵਸਤਰ ਪਾ ਲਏ, ਉਹੀ ਬੁੱਧ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹਨ। ਮਹਾਂਵੀਰ ਨੇ ਵਸਤਰ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤੇ; ਵਸਤਰ-ਰਹਿਤ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੈ। ਜੋਗੀਆਂ ਨੇ ਗੇਰੂ ਰੰਗੇ ਵਸਤਰ ਪਾਏ, ਕੰਨਾਂ ’ਚ ਮੁੰਦਰਾਂ,ਹੱਥ ’ਚ ਡੰਡਾ, ਗਲ਼ ’ਚ ਝੋਲੀ ਪਾ ਲਈ। ਪਿੰਡੇ’ਤੇ ਸੁਆਹ ਮਲ਼ ਲਈ; ਇਹੀ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੋ ਗਈ। ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਵਸਤਰ ਧਾਰਨ ਕੀਤੇ, ਉਹੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵਜੋਂ ਪੌਪ ਧਾਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਹਜ਼ਰਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਵਸਤਰ ਕਾਜ਼ੀਆਂ, ਮੌਲਾਣਿਆਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਬਣ ਗਏ। ਸੋ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੇ ਪਹਿਰਾਵੇ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈਆਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਨੀ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ’ਚ ਇੱਕੋ ਪੈਗੰਬਰ ਐਸੇ ਆਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਪਹਿਰਾਵੇ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀਭਾਵ ਰੱਬੀ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਹਨ ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ’। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕੋ ਰੰਗ ਦੇ ਜਾਂ ਸਾਇਜ ਵਾਲ਼ੇ ਵਸਤਰ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਨਾ ਕੀਤਾ। ਆਪ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਵਸਤਰ ਬਦਲਦੇ ਰਹੇ।ਆਪ ਜਦੋਂ ਅਰਬ (ਇਸਲਾਮਿਕ) ਦੇਸ਼ਾਂ ’ਚ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਵੰਡਣ ਗਏ ਤਾਂ ਨੀਲੇ ਵਸਤਰ ਧਾਰਨ ਕੀਤੇ ਕਿਉਂਕਿ ਐਸੇ ਵਸਤਰ ਧਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣਾ ਸੀ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਭੀ ਕੀਤਾ ਹੈ :

ਬਾਬਾ ਫਿਰਿ ਮਕੇ ਗਇਆ; ਨੀਲ ਬਸਤ੍ਰ ਧਾਰੇ ਬਨਵਾਰੀ।

ਆਸਾ ਹਥਿ, ਕਿਤਾਬ ਕਛਿ; ਕੂਜਾ ਬਾਂਗ ਮੁਸਲਾ ਧਾਰੀ।

ਬੈਠਾ ਜਾਇ ਮਸੀਤ ਵਿਚਿ; ਜਿਥੈ ਹਾਜੀ ਹਜਿ ਗੁਜਾਰੀ।

ਜਾ ਬਾਬਾ ਸੁਤਾ ਰਾਤਿ ਨੋ; ਵਲਿ ਮਹਰਾਬੇ ਪਾਇ ਪਸਾਰੀ।

ਜੀਵਣਿ ਮਾਰੀ ਲਤਿ ਦੀ; ਕੇਹੜਾ ਸੁਤਾ ਕੁਫਰ ਕੁਫਾਰੀ।

ਲਤਾ ਵਲਿ ਖੁਦਾਇ ਦੈ; ਕਿਉ ਕਰਿ ਪਇਆ ਹੋਇ ਬਜਗਾਰੀ।

ਟੰਗੋਂ ਪਕੜਿ ਘਸੀਟਿਆ; ਫਿਰਿਆ ਮਕਾ ਕਲਾ ਦਿਖਾਰੀ।

ਹੋਇ ਹੈਰਾਨੁ; ਕਰੇਨਿ ਜੁਹਾਰੀ ॥੩੨॥ (ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੩੨)

ਪਦ ਅਰਥ :ਬਨਵਾਰੀ= ਰੱਬ ਰੂਪ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ, ਕੂਜਾ= ਦਸਤੇ ਵਾਲ਼ਾ ਲੋਟਾ, ਬਜਗਾਰੀ= ਪਾਪੀ, ਜੁਹਾਰੀ= ਨਮਸਕਾਰ।

ਸੋ ਗੁਰੂ ਘਰ ’ਚ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵਸਤਰ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂਹੁੰਦੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸੱਚ ਬਚਨ ਹੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹਨ। ਸੰਨ 1522 ’ਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜਦੋਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੀਆਂ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਸਤਰ ਸੰਸਾਰ ਵਾਲੇ ਪਾ ਲਏ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ; ਇਸ ਦਾ ਭੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ :

ਫਿਰਿ ਬਾਬਾ ਆਇਆ ਕਰਤਾਰ ਪੁਰਿ; ਭੇਖੁ ਉਦਾਸੀ ਸਗਲ ਉਤਾਰਾ।

ਪਹਿਰਿ ਸੰਸਾਰੀ ਕਪੜੇ; ਮੰਜੀ ਬੈਠਿ ਕੀਆ ਅਵਤਾਰਾ। (ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੩੮)

ਭਾਵ ਸੰਸਾਰੀ ਲੋਕ ਜੋ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵੀ ਓਹੀ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਲਏ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਵਸਤਰ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ; ਰੱਬੀ ਗੁਣਾਂ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਸੰਨ 1530 ’ਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ਼ ਧਰਮ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਆਏ ਜੋਗੀਆਂ ਨੇ ਆਪ ਦੇ ਪਹਿਨੇ ਸੰਸਾਰਿਕ ਕੱਪੜੇ ਦੇਖ ਕੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਭੀਕੀਤਾ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ; ਇਸ ਦਾ ਭੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੇ ਹਨ :

ਖਾਧੀ ਖੁਣਸਿ ਜੁਗੀਸਰਾਂ; ਗੋਸਟਿ ਕਰਨਿ ਸਭੇ ਉਠਿ ਆਈ।

ਪੁਛੇ ਜੋਗੀ ਭੰਗਰ ਨਾਥੁ; ਤੁਹਿ ਦੁਧ ਵਿਚਿ ਕਿਉਂ ਕਾਂਜੀ ਪਾਈ।

ਫਿਟਿਆ ਚਾਟਾ ਦੁਧ ਦਾ; ਰਿੜਕਿਆ ਮਖਣੁ ਹਥਿ (’ਚ) ਨ ਆਈ।

ਭੇਖੁ ਉਤਾਰਿ ਉਦਾਸਿ ਦਾ; ਵਤਿ ਕਿਉ ਸੰਸਾਰੀ ਰੀਤਿ ਚਲਾਈ।

ਨਾਨਕ ਆਖੇ ਭੰਗਰਨਾਥ ! ਤੇਰੀ ਮਾਉ ਕੁਚਜੀ ਆਹੀ।

ਭਾਂਡਾ ਧੋਇ ਨ ਜਾਤਿਓਨਿ; ਭਾਇ ਕੁਚਜੇ ਫੁਲੁ ਸੜਾਈ।

ਹੋਇ ਅਤੀਤੁ, ਗ੍ਰਿਹਸਤਿ ਤਜਿ (ਕੇ); ਫਿਰਿ ਉਨਹੁ ਕੇ ਘਰਿ (’ਚ) ਮੰਗਣਿ ਜਾਈ।

ਬਿਨੁ ਦਿਤੇ; ਕਛੁ ਹਥਿ (’ਚ) ਨ ਆਈ ॥੪੦॥ (ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੪੦)

ਪਦ ਅਰਥ : ਖੁਣਸਿ= ਈਰਖਾ, ਵਤਿ= ਫਿਰਿ, ਮਾਉ= ਬੁੱਧੀ, ਸੜਾਈ= ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਹੀ ਅੱਗ ਉੱਤੇ ਸਾੜ ਬੈਠੀ ਹੈ।

ਜੋਗੀਆਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਜਦੋਂ ਸੁਮੇਰ ਪਰਬਤ ’ਤੇ ਮਿਲੇ ਸੀ ਤਾਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਹੋਏ ਸਨ, ਪਰ ਹੁਣ ਸੰਸਾਰੀਆਂ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਲਏ ਹਨ। ਐਸਾ ਕਰਕੇ ਮਾਨੋ ਤੁਸੀਂ ਧਰਮ ਰੂਪ ਸਫ਼ੈਦ-ਦੁੱਧ ’ਚ ਮਾਇਆਵੀ ਰੀਤ ਵਾਲ਼ੀ ਕਾਂਜ਼ੀ ਪਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਸਾਰਾ ਕਰਮ ਧਰਮ ਹੀ ਵਿਗਾੜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਧਰਮ ਰੂਪ ਮੱਖਣ (ਗੁਣ) ਤੁਹਾਡੇ ਜੀਵਨ ’ਚ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।ਆਪ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੇ ਜੋਗੀ ਭੰਗਰਨਾਥ ! ਤੇਰੀ ਮਾਂ (ਮੱਤ) ਹੀ ਕੁਚੱਜੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਤੇਰੇ ਹਿਰਦੇ-ਭਾਂਡੇ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਤਾਹੀਓਂ ਤੈਂ ਨਿਰਮਲ ਧਰਮ (ਦੁੱਧ) ਨੂੰ ਈਰਖਾ, ਨਫ਼ਰਤ ਰੂਪ ਅੱਗ ’ਚ ਸਾੜ ਲਿਆ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਗ੍ਰਿਹਸਤੀ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਕੇ ਜੋਗੀ ਬਣੇ ਤੇ ਭੈੜੀ ਮੱਤ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀਆਂ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ’ਚ ਮੰਗਣ ਜਾਂਦੇ ਹੋ। ਤੁਸੀਂ ਗ਼ਲਤ ਹੋ। ਇਹ ਪਹਿਰਾਵਾ; ਅੰਦਰੂਨੀ ਗੁਣ ਹੋਣ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਣਾਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਬੰਦਾ ਦੂਰ ਤੋਂ ਪਹਿਚਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਇਹ ਬਚਨ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਲਈ ਹਨ। ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ, ‘‘ਮੁੰਦਾ ਸੰਤੋਖੁ, ਸਰਮੁ ਪਤੁ ਝੋਲੀ; ਧਿਆਨ ਕੀ ਕਰਹਿ ਬਿਭੂਤਿ ॥ਖਿੰਥਾ ਕਾਲੁ, ਕੁਆਰੀ ਕਾਇਆ ਜੁਗਤਿ; ਡੰਡਾ ਪਰਤੀਤਿ ॥ਆਈ ਪੰਥੀ, ਸਗਲ ਜਮਾਤੀ; ਮਨਿ ਜੀਤੈ ਜਗੁ ਜੀਤੁ ॥ਆਦੇਸੁ; ਤਿਸੈ ਆਦੇਸੁ ॥ਆਦਿ, ਅਨੀਲੁ, ਅਨਾਦਿ, ਅਨਾਹਤਿ; ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਏਕੋ ਵੇਸੁ ॥੨੮॥’’ (ਜਪੁ) ਭਾਵ ਹੇ ਜੋਗੀ ! ਸੰਤੋਖ ਦੀਆਂ ਮੁੰਦਰਾਂ ਬਣਾ ਭਾਵ ਕੁਦਰਤ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੀ ਸ਼ਕਲ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖ। ਮਿਹਨਤ ਨੂੰ ਖੱਪਰ ਬਣਾ ਭਾਵ ਭੀਖ ਨਾ ਮੰਗ, ਖ਼ੁਦ ਹੱਥੀਂ ਕਮਾ ਕੇ ਖਾਹ। ਅਸਲ ਗੋਰਖ-ਨਾਥ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਰੱਖ; ਇਹੀ ਹੈ ਪਿੰਡੇ ’ਤੇ ਸੁਆਹ ਮਲ਼ਨੀ ਭਾਵ ਮੌਤ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੇ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਰੱਖ। ਫਟੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਸਮਝ, ਜੋ ਜਲਦੀ ਆਉਣੀ ਹੈ। ਅਣਵਿਆਹੇ ਸਰੀਰ ਵਾਙ ਨਿਰਮਲ ਰਹਿਣੀ ਰੱਖ। ਕਰਾਮਾਤੀ ਡੰਡੇ ਨਾਲ਼ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਇ ਇਸ ਜਿੰਨਾ ਭਰੋਸਾ ਕਰਤਾਰ ਉੱਤੇ ਰੱਖ। ਸਰਬੋਤਮ ਜਮਾਤ (ਆਈ ਪੰਥੀ) ਉਹ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕੋ ਜਮਾਤ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਙ ਸਭ ਨਾਲ਼ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਗ੍ਰਿਹਸਤੀ ਹੋਵੇ। ਮਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਨਾਲ਼ ਸਭ ਦਾ ਦਿਲ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਖ਼ਾਸ ਲਿਬਾਸ ਨਾਲ਼। ਉਸ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਨੂੰ ਆਦੇਸ ਕਰ, ਨਮਸਕਾਰ ਕਰ, ਜੋ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਮੁੱਢ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਮੁੱਢ ਨਹੀਂ। ਮਾਇਆਵੀ ਕਾਲ਼ਖ਼ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ। ਸਦਾ ਅਬਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ, ਨਾ ਜੰਮਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਮਰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਜੋ‘‘ਆਦਿ ਸਚੁ; ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ ॥ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ; ਨਾਨਕ ! ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ॥੧॥’’ (ਜਪੁ) ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰ।

ਸੋ ! ਜੋਗੀ ਧਰਮ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੇਖ ਬੰਦਾ ਨਹੀਂ ਪਹਿਚਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਬਲਕਿ ਰੱਬੀ ਗੁਣ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਏ। ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਮਨ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਸਬਰ ਸੰਤੋਖ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖ ਕੇ ਕੋਈ ਕਹੇ ਕਿ ਉਹ ਸੰਤੋਖੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂਇਹੀ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤੀ ਹੋਵੇ। ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖ ਕੋਈ ਕਹੇ ਕਿ ਮਿਹਨਤੀ, ਉੱਦਮੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਸਭ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਹੋਵੇ, ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵਿਤਕਰਾ ਨਾ ਕਰੇ; ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਦੇਖ ਕੋਈ ਕਹੇ ਕਿ ਉਹ ਪਿਆਰਾ-ਪ੍ਰੇਮੀ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਸਹਿਜ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ; ਉਸ ਨੂੰ ਦੂਰੋਂ ਆਉਂਦਾ ਵੇਖ ਕੋਈ ਕਹੇ ਕਿ ਉਹ ਸਹਿਜ ਵਾਲ਼ਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸੋਵਸਤਰ ਨਹੀਂ; ਰੱਬੀ ਗੁਣ ਪਹਿਚਾਣ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।ਬਾਬਾ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਬਿਪਲ ਬਸਤ੍ਰ ਕੇਤੇ ਹੈ ਪਹਿਰੇ; ਕਿਆ ਬਨ ਮਧੇ ਬਾਸਾ ॥ਕਹਾ ਭਇਆ ਨਰ ਦੇਵਾ ਧੋਖੇ; ਕਿਆ ਜਲਿ ਬੋਰਿਓ ਗਿਆਤਾ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੮) ਭਾਵ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਲੰਬੇ ਵਸਤਰ ਯਾਨੀ ਲੰਬੇ ਖੁੱਲੇ ਚੋਲੇ ਪਾ ਲਵੇ, ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਇਕਾਂਤ ’ਚ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਜਾਏ, ਭਾਵੇਂ ਧੂਫ ਆਦਿ ਧੁਖਾ ਕੇ ਭਾਵ ਸੁਗੰਧੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਤੀਰਥ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ’ਚ ਗੋਤਾ ਲਗਾ ਲਿਆ ਜਾਏ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਮਨ ਨਿਰਮਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਜੀਵਨ ’ਚ ਬਦਲਾਅ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਆਪ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਗਿਆਨੀ ਧਿਆਨੀ ਬਹੁ ਉਪਦੇਸੀ; ਇਹੁ ਜਗੁ ਸਗਲੋ ਧੰਧਾ ॥ਕਹਿ ਕਬੀਰ  ! ਇਕ ਰਾਮ ਨਾਮ ਬਿਨੁ; ਇਆ ਜਗੁ ਮਾਇਆ ਅੰਧਾ ॥੨॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੮)

ਸੋ ਇਨਸਾਨ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ; ਵਸਤਰਾਂ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ;ਆਤਮਿਕ ਗੁਣਾਂ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੀ ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾਵਤੀ ਨੂੰ ਬੜਾ ਲਾਜਵਾਬ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਓਹੀ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਬਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਨੇ 22-23ਮਾਰਚ 1664 ਨੂੰ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ’ਤੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ। 2 ਦਿਨ ਲਗਾਤਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਬੇ ਤੇ ਪੋਤੇ ਜੀ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਸੀ ਵੀਚਾਰਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਜੋ ‘ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਜਥੇਬੰਦਕ ਹਾਲਾਤ, ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੀ ਅਗਲੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ, ਮੁਗਲ ਹਕੂਮਤ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਨੀਤੀ ਬਾਰੇ ਭੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਇੱਥੋਂ ਹੀ (ਗੁਰੂ) ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲੇ ਆ ਗਏ। ਹੁਣ ਪਿਛਲੇ ਭਾਗਾਂ ’ਚ ਕੀਤੀ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸ ਅੱਗੇ ਚੱਲਦਾ ਹੈ :

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ:- ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ (25 ਮਾਰਚ 1664) ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰਮੁਲਾਕਾਤ ਵਾਸਤੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਬੁਲਾਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਪਾਲਕੀ ’ਚ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਕੰਵਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ (ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦਾ ਪੁੱਤਰ), ਦੀਵਾਨ ਦਰਗਹ ਮੱਲ ਜੀ, ਭਾਈ ਮਨੀ ਰਾਮ (ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ) ਜੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਬਖਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ (ਰਾਮ ਰਾਏ ਦਾ ਮਸੰਦ), ਦੀਵਾਨ ਧਰਮ ਰਾਮ, ਦਾਦੀ ਬਸੀ ਜੀ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ’ਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ’ਚ ਪਹੁੰਚੇ ਗਏ (ਇਹ ਹਵਾਲਾ ਭੱਟ ਤਲਾਉਂਡਾ ’ਚੋਂ ਹੈ)। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ’ਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ’ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਕਢਾਈ ਵਾਲੇ ਉੱਚੇ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਗੱਦਾ ਲਗਾ ਕੇ ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪੂਰਾ-ਪੂਰਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਾਲ-ਚਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਅਪਣੇ ਮਕਸਦ ਵੱਲ ਆਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਰਾਮ ਰਾਇ ਹੈ, ਪਰ ਤੁਹਾਡੇ ਗੁਰੂ ਪਿਤਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ? ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕੋਈ ਨਿੱਜੀ ਜਾਇਦਾਤ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਿ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਹੀ ਮਿਲੇ। ਇਹ ਤਾਂ ਰੂਹਾਨੀ ਸੇਵਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜੋ ਸਹੀ ਲੱਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹੀ ਕੀਤਾ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ ਕਹੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਗੁਰੂ ਹੋ, ਤੁਹਾਡੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਕਰਾਮਾਤ ਹੋਵੇਗੀ; ਉਹ ਦਿਖਾਵੋ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਰਾਮਾਤ ਕਹਿਰ ਹੈ, ਕਿਆਮਤ ਹੈ, ਪਰਲੋ ਹੈ, ਰੱਬ ਨਾਲ ਸ਼ਰੀਕਾ ਬਾਜ਼ੀ ਹੈ।ਸਾਡੇ ਮੱਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਾਮਾਤ ਹੰਕਾਰ ਹੈ। ਕਰਾਮਾਤ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ। ਕਾਦਰ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਸਕਦਾ। ਕਰਾਮਾਤ ਇੱਕ ਧੋਖੇ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ। ਚਮਤਕਾਰ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਰੱਬ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਿਰ ਝੁਕਾਇਆ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਆਰਾਮ ਕਰੋ, ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਵੇਗੀ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਗੱਲ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਵਾਂ ਕਿ ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੋ ਹੋਰ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਇਹ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘ਨਹ ਮਲੇਛ ਕੋ ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਹੈ॥’ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਗਲਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਬਾਬਰ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹਮਾਯੂੰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀਦੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਅਗਾਂਹ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਇੱਛਾ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਂਦੇੜ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਸਤੇ ਚੱਲ ਪਏ ਸਨ। ਇਹ ਗੱਲ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ਕਿ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤ ’ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਿਉਂ ?

ਸੋ 25 ਮਾਰਚ 1664 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨਾਲ਼ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋਈ। ਇਤਿਹਾਸ ਅੱਗੇ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਦਿੱਲੀ ’ਚ ਸਨ ਤਾਂਓਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਓਥੇ ਚੇਚਕ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ;ਪਾਲਕੀ ’ਚ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਕਈ ਫਕੀਰ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਸੰਗਤ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਉਮਡ ਪਈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਕਈ ਚੇਚਕ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਸਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਚੇਚਕ ਦਾ ਹਮਲਾ ਆਪ ਜੀ ’ਤੇ ਭੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ’ਚ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਏ।ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਚੇਚਕ ਫੈਲ ਗਈ। ਆਪ ਨੇ ਜਾਣ ਲਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨੇੜੇ ਹੈ।ਆਪ ਨੇ ਸੰਗਤਾਂ ਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੋਲ ਬੁਲਾਇਆ ਕਿ ਸਾਡੇ ਜਾਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਸੰਗਤਾਂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ! ਸਾਨੂੰ ਕਿਸ ਦੇ ਲੜ ਲਾ ਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹੋ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਚਨ ਕੀਤੇ ‘ਬਾਬਾ ਬਸਹਿ ਗ੍ਰਾਮ ਬਕਾਲੇ। ਬਣ ਗੁਰ ਸੰਗਤਿ, ਸਕਲ ਸਮਾਲ੍ਹੇ।’(ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ)

ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ; ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਬਾਬਾ ਸੂਰਜ ਮੱਲ ਜੀ ਦੇ 2 ਸਪੁੱਤਰ (ਭਾਈ ਦੀਪ ਚੰਦ ਜੀ ਤੇ ਭਾਈ ਨੰਦ ਚੰਦ ਜੀ), ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵੰਸ਼ ’ਚੋਂ ਭਾਈ ਦੁਆਰਕਾ ਦਾਸ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚੱਲਦੇ ਆ ਰਹੇ ਦੋ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ ਭਾਈ ਗੜ੍ਹੀਆ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਦੁਰਗਾ ਮੱਲ ਜੀ ਯਾਨੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਕਾਲਾ ਸਾਹਿਬ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਬਚਨ ਕੀਤੇ ਸਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ-ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਨਾਵੇਂ ਵਾਰਸ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੋਣਗੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਂ ਨੇ ਬਕਾਲਾ ਸਾਹਿਬ ਆ ਕੇ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ; ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭਾਈ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਜੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 3 ਪੁੱਤਰ (ਭਾਈ ਚੰਦੂ ਲਾਲ ਜੀ, ਭਾਈ ਲਾਲ ਚੰਦ ਜੀ, ਭਾਈ ਕੁਸ਼ਾਲ ਜੀ) ਤੇ ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਸੁਪਤਨੀ ਬੀਬੀ ਸੋਲਜਈ ਵੀ ਸਨ।ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ 30 ਮਾਰਚ 1664 ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ’ਚ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ। ਭਾਈ ਮਨੀ ਰਾਮ ਜੀ, ਭਾਈ ਦਰਗਹ ਮੱਲ ਜੀ, ਭਾਈ ਦਰੀਆ ਜੀ, ਮੁਨਸ਼ੀ ਕਲਿਆਣ ਦਾਸ ਜੀ, ਭਾਈ ਦਰੀਆ ਪਰਮਾਰ ਜੀ, ਭਾਈ ਬਹਿਲੋ ਜੀ, ਮਾਤਾ ਸੁਲੱਖਣੀ ਜੀ, ਦਾਦੀ ਬਸੀ ਜੀ ਅਤੇ ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ’ਚ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਭੋਗਲ ਪਿੰਡ ’ਚ ਜਮੁਨਾ ਕਿਨਾਰੇ ਕੀਤਾ। ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾ. ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਲਗੀਰ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੰਗਲਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮਨ ਨੂੰ ਥੰਮੀ ਦੇਣ ਲਈ ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਆਪ ਨੇ 2 ਸਾਲ 5 ਮਹੀਨੇ 24 ਦਿਨ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਰੀਰ ਤੌਰ ’ਤੇ 11ਸਾਲ 8 ਮਹੀਨੇ 10 ਦਿਨ ਸੰਸਾਰ ’ਚ ਰਹੇ। ਹੁਣ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਜੋਤਿ-ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਨਾਵੇਂ ਵਾਰਸ ਹੋ ਗਏ। ਕਥਨ ਹੈ, ‘‘ਹਰੀ ਕ੍ਰਿਸਨਿ ਤਿਨ ਕੇ ਸੁਤ ਵਏ ॥ਤਿਨ ਤੇ ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਭਏ ॥੧੨॥’’ (ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ ਅ. ੫)

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ:- ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਾਮ ਬਾਬਾ ਤੇਗ ਮੱਲ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਤੇਗ ਮੱਲ ਜੀ ਦਾ ਆਗਮਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ ਦੀ ਗੋਦ ’ਚ ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ’ਚ 1 ਅਪ੍ਰੈਲ 1621 (ਡਾਕਟਰ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਲਗੀਰ ਅਨੁਸਾਰ18ਅਕਤੂਬਰ 1621 ਈ.) ਨੂੰ ਹੋਇਆ। ਬਚਪਨ ’ਚ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਗਿਆਨ, ਗੁਰੂ ਇਤਿਹਾਸ, ਗੁਰਮਤਿ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ, ਆਦਿ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਛੋਟੀ ਉਮਰ ’ਚ ਹੀ ਆਪ ਜੀ ਆਲਮ-ਫਾਜ਼ਲ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਸੰਗਤਾਂ ਆਪ ਪਾਸੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕਥਾ ਸੁਣ ਕੇ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦੀਆਂ ਸਨ। ਬਚਪਨ ’ਚ ਹੀ ਆਪ ਨੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿਦਿਆ, ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ ਵੀ ਸਿੱਖ ਲਈ।  12 ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ 14ਫਰਵਰੀ 1633 ਈ. ਨੂੰ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਭਾਈ ਲਾਲ ਚੰਦ ਸੁਭਿਖੀ ਜੀ ਦੀ ਪੁੱਤਰੀ ਮਾਤਾ ਗੂਜਰੀ ਜੀ ਨਾਲ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ।  14 ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ26-28ਅਪ੍ਰੈਲ 1635 ਨੂੰ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ ’ਚ ਬਾਬਾ ਤੇਗ ਮੱਲ ਜੀ ਨੇ ਤੇਗ ਦੇ ਖੂਬ ਜੌਹਰ ਦਿਖਾਏ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕਰਾਰੀ ਹਾਰ ਹੋਈ। ਇੱਥੋਂ ਹੀ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਬਾਬਾ ਤੇਗ ਮਲ’ ਤੋਂ ‘ਬਾਬਾ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ’ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ। ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਵਿਖੇ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਨਾਨਾ ਹਰੀ ਚੰਦ ਲੰਬ ਅਤੇ ਨਾਨੀ ਹਰਦੇਈ ਜੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਕਾਰਨਆਪ ਜੀ ਬਾਬਾ ਬਕਾਲਾ ਸਾਹਿਬ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਬਕਾਲਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ।ਆਪ ਜੀ ਬਕਾਲਾ ਸਾਹਿਬ ’ਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਕਥਾ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅੱਗੇ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਗੁਰ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ

ਭੋਰੇ ਵਿੱਚ ਤਪੱਸਿਆ :- ਕਈ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਬਾਰੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਤਕਰੀਬਨ 26ਸਾਲ ਬਕਾਲੇ ਭੋਰੇ ’ਚ ਤਪ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਜੋ ਕਿ ਸਹੀ ਨਹੀਂ। ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਿਰਫ 12ਕੁ ਸਾਲ ਹੀ ਬਕਾਲਾ ਸਾਹਿਬ ਰਹੇ ਹਨ।ਓਦੋਂ ਭੀ ਰੁਜ਼ਾਨਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਰਹਸਮਈ ਕਥਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।ਐਸਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਆਪਣਾ ਨਿਤਨੇਮ, ਸਿਮਰਨ ਇਕਾਂਤ ’ਚ ਬੈਠ ਕੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹੋਣ; ਜੈਸਾ ਕਿ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ (ਤਲਵੰਡੀ ਸਾਬੋ) ਵਿਖੇ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭੀ ਇੱਕ ਭੋਰੇ ’ਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਉਤਾਰੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੇ 12 ਸਾਲ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿੱਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ, ਫਿਰ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ, ਇਤਿਹਾਸ, ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਘੋੜ ਸਵਾਰੀ, ਤਲਵਾਰ, ਨੇਜ਼ਾ, ਹੋਰ ਸ਼ਸਤਰ ਆਦਿ ਵਿੱਦਿਆ ਲਈ। ਡਾ. ਦਲਗੀਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਢੇ 12 ਕੁਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਵਿਆਹ ਹੋ ਗਿਆ। ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਆਪ ਨੇ ਮੂੰਹ ਨਾ ਮੋੜਿਆ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਨਿਭਾਇਆ। ਅਪ੍ਰੈਲ 1635 ’ਚ ਪੈਂਦੇ ਖਾਂ ਦੀ ਬੇਵਫਾਈ ਕਾਰਨ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਦੀ ਜੰਗ ’ਚ ਆਪ ਨੇ ਭਾਗ ਲਿਆ।ਐਸਾ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ ਜੇਕਰ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਯੋਗਤਾ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਤੇਗ ਦੇ ਜੌਹਰ ਦਿਖਾਉਣ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਪਿਤਾ ਨੇ ਕਿਹਾ ‘ਬੇਟਾ ਤੁਮ ਹੋ ਤੇਗ ਕੇ ਧਨੀ। ਤੁਮ ਹੋ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਬਲੀ।’(ਮਹਿਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼)

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਆਪ; ਆਸਾਮ, ਬਿਹਾਰ, ਬੰਗਾਲ, ਆਦਿਕ ਪੂਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂ ’ਚ ਲਗਾਤਾਰ 8-10 ਸਾਲ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ।  30ਮਾਰਚ 1664 ਨੂੰ 43 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲੀ। 10 ਨਵੰਬਰ 1675 ਨੂੰ 54 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ 54 ਸਾਲ ’ਚੋਂ 36ਸਾਲ ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ, ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ, ਦੁਨਿਆਵੀ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿੱਦਿਆ, ਸ਼ਸਤਰਵਿੱਦਿਆ, ਆਦਿ ਘਟਾ ਦੇਈਏ ਤਾਂ 18 ਸਾਲ ਬਚਦੇ ਹਨ। ਹੁਣ ਦੱਸੋ ਕਿ 26ਸਾਲ ਭੋਰੇ ’ਚ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿ ਗਏ ? ਦਰਅਸਲ ਭੋਰੇ ਦੇ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲੀ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੋਜ ਕਰਨ ਦੀ ਖੇਚਲ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਗੈਪ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ 26 ਸਾਲ ਭੋਰੇ ’ਚ ਤਪੱਸਿਆ ਕੀਤੀ, ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ। ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨ ਦਾ ਗੁਰਮਤਿ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ’ਚ ਕੋਈ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਭੋਰਿਆਂ ’ਚ  ਬੈਠ ਤਪੱਸਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਨਾ ਕੀਤੀ ਸਗੋਂ ਇਸ ਦਾ ਐਸੇ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਹੈ :

ਘੁਘੂ ਸੁਝ ਨ ਸੁਝਈ; ਜਾਇ ਉਜਾੜੀ ਝਥਿ ਵਲਾਏ। (ਵਾਰ ੧੭ ਪਉੜੀ ੬)

ਘੁੱਘੂ ਸੁਝ ਨ ਸੁਝਈ; ਵਸਦੀ ਛਡਿ, ਰਹੈ ਓਜਾੜੀ। (ਵਾਰ ੩੨ ਪਉੜੀ ੪)

ਘੁਘੂ ਸੁਝੁ ਨ ਸੁਝਈ; ਕਰਮਾ ਦਾ ਹੀਣਾ। (ਵਾਰ ੩੬ ਪਉੜੀ ੧)

ਭਾਵ ਘੁੱਗੂ ਯਾਨੀ ਉੱਲੂ ਨੂੰ ਸਵੇਰੇ ਸੂਰਜ ਦਾ ਚਾਨਣਾ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਦਿਨ ਨੂੰ ਉਜਾੜੇ ’ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉੱਲੂ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨੀ (ਰੌਣਕ) ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀ ਮਾਨੋ ਉਹ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਮਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉੱਲੂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀਆਂ (ਚਾਨਣਾ) ਚੰਗੀਆਂ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੀਆਂ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਵਸਦੀ ਰਸਦੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਉਜਾੜ ਦੀਆਂ ਖੁੱਡਾਂ ’ਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਭੋਰਿਆਂ ’ਚ ਰਹਿਣਾ ਧਰਮੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਆਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰੱਬ ਵੱਲੋਂ ਬਖ਼ਸ਼ੇ ਕੀਮਤੀ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਭੋਰੇ ’ਚ ਰਹਿ ਕੇ ਨਹੀਂ ਗਵਾਇਆ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਤਨੁ ਨ ਤਪਾਇ ਤਨੂਰ ਜਿਉ; ਬਾਲਣੁ ਹਡ ਨ ਬਾਲਿ ॥ਸਿਰਿ ਪੈਰੀ ਕਿਆ ਫੇੜਿਆ; ਅੰਦਰਿ ਪਿਰੀ ਸਮ੍ਾਲਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੧੧), ਤਨੁ ਨ ਤਪਾਇ ਤਨੂਰ ਜਿਉ; ਬਾਲਣੁ ਹਡ ਨ ਬਾਲਿ ॥ਸਿਰਿ ਪੈਰੀ ਕਿਆ ਫੇੜਿਆ; ਅੰਦਰਿ ਪਿਰੀ ਨਿਹਾਲਿ ॥੧੨੦॥ (ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ/੧੩੮੪)

ਭਾਵ ਸਰੀਰ ਨੇ ਕੀ ਵਿਗਾੜਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਭੋਰਿਆਂ ’ਚ ਵੜ ਕੇ ਤੈਂ ਇਸ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਰੱਬ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੱਸਦਾ ਹੈ; ਫਿਰ ਭੋਰੇ ’ਚ ਤਪੱਸਿਆ ਸਾਧਣ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ, ‘‘ਗੋਵਿੰਦ ਭਜਨ ਕੀ ਮਤਿ ਹੈ ਹੋਰਾ ॥ਵਰਮੀ ਮਾਰੀ ਸਾਪੁ ਨ ਮਰਈ; ਨਾਮੁ ਨ ਸੁਨਈ ਡੋਰਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੩੮੧)

ਭਾਵ ਸੱਪ ਵਾਲੀ ਖੁੱਡ ’ਤੇ ਡੰਡੇ ਮਾਰੀ ਜਾਓ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁਡ ਵਿਚਲਾ ਸੱਪ ਨਹੀਂ ਮਰਦਾ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡ ਕੀਤਿਆਂ, ਬਾਹਰੋਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਦਿੱਤਿਆਂ ਮਨ ਦੀਆਂ ਵਾਸ਼ਨਾਵਾਂ, ਵਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਮਰਦੇ, ਪਰ ਨਾਸਮਝ ਮਨੁੱਖ; ਗੁਰੂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਸੁਣਦਾ ਨਹੀਂ, ਹੋਰ ਹੋਰ ਕਰਮ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਰੂਪੀ ਸੱਪ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਭਜਨ ਤਾਂ ਨਿਰਮਲ ਮੱਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਕਿਰਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਾਮ ਜਪਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਨਾਮਾ ਕਹੈ ਤਿਲੋਚਨਾ ! ਮੁਖ ਤੇ ਰਾਮੁ ਸੰਮ੍ਾਲਿ ॥ਹਾਥ ਪਾਉ ਕਰਿ ਕਾਮੁ ਸਭੁ; ਚੀਤੁ ਨਿਰੰਜਨ ਨਾਲਿ ॥੨੧੩॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੬), ਫਿਰਿ ਚੜੈ ਦਿਵਸੁ ਗੁਰਬਾਣੀ ਗਾਵੈ; ਬਹਦਿਆ ਉਠਦਿਆ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਧਿਆਵੈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੩੦੬)

ਸੋ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1 ਅਪਰੈਲ 1664 ਨੂੰ ‘ਬਾਬਾ ਬਸਹਿ ਗ੍ਰਾਮ ਬਕਾਲੇ। ਬਣ ਗੁਰ ਸੰਗਤਿ, ਸਕਲ ਸਮਾਲੇ।’ ਬਚਨ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪੰਜ ਸਿੱਖਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਧੀਰਮਲੀਆਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਮੱਖਣ ਸ਼ਾਹ ਲੁਬਾਣਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਧੀਰਮਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੀਹਾ ਮਸੰਦ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਨੂੰ ਅਸਫਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਵਾਂ ਭੀ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਇਤਿਹਾਸ ਅੱਗੇ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਨ 1665 ਨੂੰ ਆਸਾਮ ਦੇ ਰਾਜੇ ਰਤਨ ਰਾਇ ਨੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਆਸਾਮ ਆਉਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ। ਓਥੇ ਮੁਗਲ ਅਤੇ ਅਹੋਮੀ; ਆਮ ਪਰਜਾ ਨੂੰ ਤੰਗ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਮੁਗਲ ਜਬਰੀ ਹਿੰਦੂ ਬਹੂ ਬੇਟੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਚੁੱਕ ਲੈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਬਰੀ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਧਾਰਨ ਕਰਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਪਰਵਾਰ ਸਮੇਤ ਆਸਾਮ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ਚਲਦਿਆਂ ਚਲਦਿਆਂ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪ ਆਸਾਮ ਪਹੁੰਚੇ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅਹੋਮੀਆ, ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਪਰਜਾ ’ਚ ਸੁਲਹ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਹੋਣੋ ਰੁਕ ਗਿਆ। 45 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ 22ਦਸੰਬਰ 1666ਨੂੰ ਭਾਈ ਮਿਹਰ ਚੰਦ ਨੇ ਢਾਕੇ ਆ ਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਖਬਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਪਟਨਾ ਵਿਖੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਦਾ ਆਗਮਨ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਪੁੱਤਰ ਮਿਲਾਪ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਨ, ਪਰ ਪਰਉਪਕਾਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕੀਤਾ ਜਦੋਂ ਆਸਾਮ ’ਚ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਵਾਪਸ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਜੀ 3 ਸਾਲ 6 ਮਹੀਨੇ 10ਦਿਨ ਦੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਰਹੇ। ਤਕਰੀਬਨ 6 ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਬੀਤੇ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਖਰਾਬ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਪਰਵਾਰ ਨੂੰ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪ ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਆ ਗਏ।  ਅਕਤੂਬਰ 1670 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਮਾਖੋਵਾਲ (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ) ਪਹੁੰਚੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਕਤਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ’ਚ ਲਿਆਉਣਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਕਰਨੀ, ਮੰਦਿਰਾਂ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣਾ ਆਦਿ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਜ਼ੁਲਮ ਦੀ ਇੰਤਹਾ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਪੀ. ਐਨ. ਕੌਲ ਬਜਮਈ (ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ ਕਸ਼ਮੀਰ) ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਡਿਤ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ’ਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਡਿਤ ਵਿਦਵਾਨ ਮਾਖੋਵਾਲ (ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ) ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਮਦਦ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪਰਵਾਰ ਭੀ ਪਟਨਾ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਇਕ ਕਵੀ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੈ :

ਦੁਖੀ ਬਿਪਰ ਜੋ ਚਲ ਕੇ, ਆਇ ਪੁਰੀ ਅਨੰਦ।

ਬਾਂਹ ਅਸਾਡੀ ਪਕੜੀਏ, ਗੁਰ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਕੇ ਨੰਦ। (ਸ਼ਹੀਦ ਬਿਲਾਸ)

ਗਜ ਕੇ ਬੰਧਨ ਕਾਟਨਹਾਰੇ। ਤੁਮ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਹੈ ਅਵਤਾਰੇ। (ਗਜ–ਹਾਥੀ)

ਜਿਮ ਦ੍ਰੋਪਤੀ ਰਾਖੀ ਲਾਜ । ਦਿਉ ਸੁਦਾਮੇ ਕਾਜ ਸਵਾਰ ।

ਏਕ ਆਸਰਾ ਆਪ ਗੁਸਾਈਂ। ਗਹੁ ਬਾਂਹ ਡੁਬਤ ਸਭ ਜਾਈਂ।

ਰਾਖੋ ਆਪ ਹਿੰਦਨ ਕੀ ਟੇਕ । ਨਾਹਿ ਤਾਂ ਜਗ ਮਹਿ ਰਹੈ ਨ ਏਕ । (ਗੁਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰੰਥ)

ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਸੁਣੀ। ਉਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ :

ਸੰਤ ਰਿਦਾ ਨਵਨੀਤ ਸਮਾਨਾ । ਕਹਿਓ ਕਵਿ ਨੇ ਪਰ ਕਹਿਆ ਨ ਜਾਨਾ ।

ਨਿਜ ਪ੍ਰਤਾਪੈ ਦ੍ਰਵੈ ਨਵਨੀਤਾ । ਪਰਤਾਪੈ ਦ੍ਰਵੈ, ਰਿਦ ਸੰਤ ਪੁਨੀਤਾ । (ਕਵੀ ਤੁਲਸੀਦਾਸ)

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਪੰਘਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ’ਚੋਂ ਕੌਣ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਸਭ ਪੰਡਿਤ ਨੀਵੀ ਪਾ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਕਿ

“ਭੈ ਕਾਹੂ ਕਉ ਦੇਤ ਨਹਿ; ਨਹਿ ਭੈ ਮਾਨਤ ਆਨ ॥“ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੭) ਕਿਉਂਕਿ “ਨਿਰਭਉ ਜਪੈ; ਸਗਲ ਭਉ ਮਿਟੈ ॥“ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੯੩)

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਦਿਓ ਕਿ ਅਗਰ ਸਾਡਾ ਰਹਿਬਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ; ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਵੇਗਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੀਨ-ਮੁਹੰਮਦ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਾਲ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਨਾਲ ਮਸ਼ਵਰੇ ਕੀਤੇ। ਫਿਰ ਆਪ ਸ਼ਹੀਦੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ। ਬਚਨ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਉਪਰੰਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤ ਦੇ ਵਾਰਸ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਹੋਣਗੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਭ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਪੰਡਿਤ ਕਿਰਪਾ ਰਾਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ’ਚ ਦੁਆਰਕਾ ਤੋਂ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਰਹਿਬਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਨ। ਅਗਰ ਸਾਡੇ ਰਹਿਬਰ; ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲੈਣ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਹਿੰਦੂ; ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ। ਇਸ ਵਕਤ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ ਬਗਾਵਤ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਕਾਬਲ ’ਚ ਸੀ। ਔਰੰਗਜੇਬ ਤਕਰੀਬਨ 1674 ਈਸਵੀ ਤੋਂ 1676 ਈਸਵੀ ਤੱਕ ਕਾਬਲ ਹੀ ਰਿਹਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਸਾਲਾਂ ’ਚ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ‘‘ਨਿਰਭਉ ਜਪੈ ਸਗਲ ਭਉ ਮਿਟੈ॥’’ਦਾ ਪੈਗਾਮ ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਭਰਿਆ। ‘‘ਭੈ ਕਾਹੁ ਕਉ ਦੇਤ ਨਹਿ; ਨਹਿ ਭੈ ਮਾਨਤ ਆਨ ॥’’ਦਾ ਜਜ਼ਬਾ ਲੋਕਾਂ ’ਚ ਉਮਡ ਆਇਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਸਨ। ਚਲਦਿਆਂ ਚਲਦਿਆਂ ਇੱਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਕਹਿ ਦੇਵਾਂ ਕਿ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਿਆਈ ਸਮੇਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ 59ਸ਼ਬਦ 15ਰਾਗਾਂ ’ਚ ਤੇ 57 ਸ਼ਲੋਕ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ। 31ਵੇਂ ਰਾਗ ਜੈ ਜਾਵੰਤੀ ’ਚ ਸਿਰਫ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ।

ਦਿੱਲੀ ਰਵਾਨਾ:- ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਿਰਭਉ ਤੇ ਨਿਰਵੈਰ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ-ਦਿੰਦੇ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਜੀ, ਭਾਈ ਸਤੀਦਾਸ ਜੀ, ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਜੀ, ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਉਦੈ ਜੀ, ਭਾਈ ਨਨੂਆ ਜੀ, ਭਾਈ ਕਨੱਈਆ ਜੀ, ਆਦਿ ਸਨ। ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖ ਆਸ ਪਾਸ ਰਹਿ ਕੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਰ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖ ਪੂਰੀ ਪੂਰੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਰੱਖ ਰਹੇ ਸਨ, ‘‘ਸੋ ਡਰੈ ਜਿ ਪਾਪ ਕਮਾਵਦਾ; ਧਰਮੀ ਵਿਗਸੇਤੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੮੪)ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ’ਚ ਘਰ ਕਰ ਰਿਹਾਸੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਪਲ ਪਲ ਦੀਆਂ ਖਬਰਾਂ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਬਹੁਤ ਘਬਰਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ‘‘ਭੈ ਕਾਹੂ ਕਉ ਦੇਤ ਨਹਿ’’ ਅਤੇ ‘‘ਨਿਰਭਉ ਜਪੈ’’ ਦਾ ਭਾਵ ਕਬੂਲ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਦੀ ਮੁਹਿੰਮ ਠੁਸ ਹੁੰਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀ ਸੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤੇ। ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਇਨਾਮ ਵੀ ਐਲਾਨਿਆ ਗਿਆ। ਕੁਝ ਅਣਜਾਣ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਗਰੇ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤਾਂ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਰਵਾਨਾ ਹੋਏ ਸਨ। ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਅਗਾਂਹ 100 ਕੋਹ ਦੂਰ ਆਗਰਾ ਹੈ। ਡਾਕਟਰ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਲਗੀਰ ਸਿੱਖ ਤਵਾਰੀਖ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ’ਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਰੋਪੜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਿੰਡ ਮਲਿਕ ਪੁਰ ਰੰਗੜਾਂ ’ਚ ਭਾਈ ਨਿਗਾਹੀਆਂ ਜੀ ਦੇ ਘਰੋਂ 11ਜੁਲਾਈ 1675 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਮਿਰਜਾ ਨੂਰ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਨ ਨੇ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਸਰਹੰਦ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਅਬਦੁਲ ਅਜੀਜ ਦਿਲਾਵਰ ਖਾਨ ਹਵਾਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਜੀ, ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ ਜੀ ਤੇ ਭਾਈ ਦਿਆਲਾ ਜੀ ਵੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਸੁਜਾਨ ਰਾਇ ਭੰਡਾਰੀ; ਖੁਲਾਸਤੁਤ ਤਵਾਰੀਖ ’ਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ’ਚ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਦਿੱਲੀ ਲੈ ਗਏ ਸਨ। ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸਾਫੀ ਖਾਨ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਕਾਜ਼ੀ ਅਬਦੁਲ ਵਹਾਬ ਵਹੁਰਾ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਗੱਲਾਂ ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਕਹੀਆਂਤੁਸੀਂ ਕਲਮਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਦੀਨ ਮੁਹੰਮਦ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਵੋ ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਰਾਮਾਤ ਦਿਖਾਓ ਜੇ ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਵੋ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਹੱਕ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ’ਚ ਰਹੇ। ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਬਦਲਾਉਣਾ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਕਰਾਮਾਤ ਕਹਿਰ ਹੈ। ਕਰਾਮਾਤ ਸਿਰਫ ਰੱਬ ਹੀ ਹੈ। ਤੀਸਰੀ ਗੱਲ ਮੌਤ ਦੀ, ਉਹ ਤਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਵੀ ਆਉਣੀ ਹੈ, ਫਿਰ ਅਸੀਂ ਸੱਚ ਧਰਮ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇਣ ਆਪ ਆਏ ਹਾਂ। ਕਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਖਿੱਝ ਗਏ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਦਾ ਦੌਰ :- 10 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਪਿੰਜਰੇ ’ਚ ਬੰਦ ਕਰ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਂਕ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਤੇ ਭਾਈ ਉਦੈ ਜੀ; ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਰੀਰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਭੇਸ ਬਦਲ ਕੇ ਆਏ ਸਨ। ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਵਣਜਾਰਾ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਭਾਈ ਨਗਾਰੀਆ ਜੀ, ਭਾਈ ਹੇਮਾ ਜੀ ਤੇ ਭਾਈ ਹਾੜੀ ਜੀ ਸਮੇਤ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਵਾਸਤੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਗੱਡੇ ਲੈ ਕੇ ਤਿਆਰ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਲੱਕੜ ਦੇ ਫੱਟਿਆਂ ’ਚ ਜਕੜਿਆ। ਸ਼ਾਸਲ ਬੇਗ ਅਤੇ ਬਾਸ਼ਲ ਬੇਗ ਨੇ ਕਾਜ਼ੀ ਦੇ ਫ਼ਤਵੇ ਨਾਲ਼ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਦੋ ਫਾੜ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ ਅਡੋਲ ਚਿੱਤ ਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਰੂਹ ’ਚ ਲਪੇਟਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਭਾਈ ਸਤੀ ਦਾਸ ਵੀ ਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਫਿਰ ਭਾਈ ਦਇਆਲਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਬਲਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਦੇਗ ’ਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਬਾਲ ਉਬਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਅਡੋਲ ਰਹੇ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ’ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਅਸਰ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਕਾਜ਼ੀ ਇਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਸਹਜ ਅਵਸਥਾ ’ਚ ਅਡੋਲ ਰਹੇ। ਆਪ ਨੂੰ ਪਿੰਜਰੇ ’ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਖ਼ਤ ਪਹਿਰੇ ਹੇਠ ਆਪ ਨੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਾ। ਫਿਰ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਂਕ ’ਚ ਇੱਕ ਉੱਚੇ ਥੜੇ ’ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ। ਜਲਾਦ ਜਲਾਲ ਉਦ ਦੀਨ ਤਲਵਾਰ ਲੈ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਅਵਾਮ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਕਰੜੀ ਨਿਗਾਹ ਰੱਖੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਕਰੜੇ ਪਹਿਰੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਫਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਤਿੰਨੇ ਗੱਲਾਂ ਦੁਹਰਾਈਆਂ। ਆਪ ਨੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤੀ। ਕਾਜ਼ੀ ਨੇ ਜਲਾਲ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ। ਜਲਾਦ ਨੇ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਭਰਵਾਂ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਧੜ ਤੋਂ ਸੀਸ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਕਰਿਸ਼ਮਾਕਿ ਤੁਫ਼ਾਨ ਵਾਙ ਹਵਾ ਚੱਲੀ ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤੀ ਭੀੜ ’ਚੋਂ ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਉਦੈ ਜੀ ਨੇ ਫੁਰਤੀ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸੀਸ ਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ। ਕੱਪੜੇ ’ਚ ਲਪੇਟ ਕੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ। ਭਾਈ ਲੱਖੀ ਸ਼ਾਹ ਵਣਜਾਰੇ ਨੇ ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗੱਡੇ ’ਚ ਰੱਖਿਆ ਤੇ ਆਪਣੇ ਘਰ ਸੀਨਾ ਰਾਏ (ਰਕਾਬ ਗੰਜ) ਲਿਆ ਕੇ ਘਰ ’ਚ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਘਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਸਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਭੱਟ ਕੇਸੋ ਲਿਖਦਾ ਹੈ:

ਚਲਾ ਚਲਾਈ ਹੋ ਰਹੀ, ਗਢ ਗਢ ਉਖੜੇ ਮੇਖ ।

ਲਖੀ ਨਗਾਹੀਆ ਲੈ ਗਏ, ਤੂੰ ਖੜਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦੇਖ। (ਭੱਟ ਸ਼੍ਰੀ ਕੇਸੋ ਜੀ)

ਭਾਈ ਨਾਨੂ ਜੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ; ਪਲ ਪਲ ਦੀ ਖਬਰ ਰੱਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਭਾਈ ਜੈਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਉਦੇ ਜੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਨੇੜੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਕੀਰਤਪੁਰ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸੀਸ ਨੂੰ ਪਾਲਕੀ ’ਚ ਰੱਖ ਕੇ ਨਗਰ ਕੀਰਤਨ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਲੈਜਾਇਆ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਏ ਜੀ ਨੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਜੀ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ’ਚ ਆਪ ਸਸਕਾਰ ਕੀਤਾ।ਬਚਿਤਰ ਨਾਟਕ ਦਾ ਕਰਤਾ ਲਿਖਦਾ ਹੈ :

ਤਿਲਕ ਜੰਞੂ ਰਾਖਾ ਪ੍ਰਭ ਤਾ ਕਾ ॥ ਕੀਨੋ ਬਡੋ ਕਲੂ ਮਹਿ ਸਾਕਾ ॥

ਸਾਧਨ ਹੇਤਿ ਇਤੀ ਜਿਨਿ ਕਰੀ ॥ ਸੀਸੁ ਦੀਯਾ ਪਰੁ ਸੀ ਨ ਉਚਰੀ ॥੧੩॥ (ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ ਅ. ੫)

ਠੀਕਰ ਫੋਰਿ ਦਿਲੀਸ ਸਿਰਿ; ਪ੍ਰਭ ਪੁਰਿ ਕੀਯਾ ਪਯਾਨ ॥

ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਸੀ ਕ੍ਰਿਆ; ਕਰੀ ਨ ਕਿਨਹੂੰ ਆਨਿ ॥੧੫॥

ਤੇਗ ਬਹਾਦੁਰ ਕੇ ਚਲਤ; ਭਯੋ ਜਗਤ ਕੋ ਸੋਕ ॥

ਹੈ ਹੈ ਹੈ ਸਭ ਜਗ ਭਯੋ; ਜੈ ਜੈ ਜੈ ਸੁਰ ਲੋਕਿ ॥੧੬॥ (ਅਧਿਆਏ ਪੰਜ, ਬਚਿੱਤਰ ਨਾਟਕ)

ਗੁਰਿਆਈ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕਰੀਬਨ 9 ਕੁ ਸਾਲ ਸੀ। ਭੱਟ ਚਾਂਦ ਜੀ ਨੇ ਸੁੰਦਰ ਬਚਨ ਕਹੇ ਹਨ :

ਚਿਤ ਚਰਨ ਕਮਲ ਕਾ ਆਸਰਾ, ਚਿਤ ਕਰਨ ਕਮਲ ਸੰਗ ਜੋੜੀਐ ।

ਮਨ ਲੋਚੈ ਬੁਰਿਆਈਆਂ, ਗੁਰ ਸਬਦੀ ਇਹ ਮਨ ਹੋੜੀਐ ।

ਬਾਂਹ ਜਿਨਾਂ ਦੀ ਪਕੜੀਐ, ਸਿਰ ਦੀਜੈ ਬਾਂਹ ਨ ਛੋੜੀਐ ।

ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਬੋਲਿਆ, ਧਰ ਪਈਐ, ਧਰਮ ਨ ਛੋੜੀਐ । (ਭੱਟ ਸ਼੍ਰੀ ਚਾਂਦ ਜੀ)

ਇਉਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਆਪਣੇ ਸੱਚ ਧਰਮ ’ਚ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਰਹੇ ਤੇ ਮਜਲੂਮਾਂ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ। ‘‘ਪੋਥੀ ਪਰਮੇਸਰ ਕਾ ਥਾਨੁ’’ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਪਦਵੀ ਦੀ ਕਥਾ ਅਗਲੇ ਭਾਗ ’ਚ ਕਰਾਂਗਾ। ਜੋ ਗੁਰ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਕਿਰਪਾ ਕਰਨ ਤਾਂ ਕਿ ਇਹ ਉਹਦੇਸ਼ ਸਾਡੇ ਮਨ, ਜੀਵਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣਨ। ਸਾਡਾ ਸਭ ਦਾ ‘‘ਇਹ ਲੋਕ ਸੁਖੀਏ ਪਰਲੋਕ ਸੁਹੇਲੇ ॥ ਨਾਨਕ  ! ਹਰਿ ਪ੍ਰਭਿ (ਨੇ) ਆਪਹਿ ਮੇਲੇ ॥’’ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੯੩) ਵਾਕ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਸਫਲ ਹੋਵੇ। ਭੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖਿਮਾ।

ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ (ਭਾਗ 5)

ਗਿਆਨੀ ਰਣਜੋਧ ਸਿੰਘ

ਪੰਜਿ ਪਿਆਲੇ ਪੰਜ ਪੀਰ; ਛਠਮੁ ਪੀਰੁ ਬੈਠਾ ਗੁਰੁ ਭਾਰੀ।

ਅਰਜਨ ਕਾਇਆ ਪਲਟਿ ਕੈ; ਮੂਰਤਿ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਵਾਰੀ।

ਚਲੀ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆ; ਰੂਪੁ ਦਿਖਾਵਣਿ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ।

ਦਲਭੰਜਨ ਗੁਰੁ ਸੂਰਮਾ; ਵਡ ਜੋਧਾ ਬਹੁ ਪਰਉਪਕਾਰੀ।

ਪੁਛਨਿ ਸਿਖ ਅਰਦਾਸਿ ਕਰਿ; ਛਿਅ ਮਹਲਾਂ ਤਕਿ ਦਰਸੁ ਨਿਹਾਰੀ।

ਅਗਮ ਅਗੋਚਰ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਬੋਲੇ ਮੁਖ ਤੇ ਸੁਣਹੁ ਸੰਸਾਰੀ।

ਕਲਿਜੁਗਿ ਪੀੜੀ ਸੋਢੀਆਂ; ਨਿਹਚਲ ਨੀਵ ਉਸਾਰਿ ਖਲਾਰੀ।

ਜੁਗਿ ਜੁਗਿ ਸਤਿਗੁਰ ਧਰੇ ਅਵਤਾਰੀ ॥੪੮॥ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੪੮)

ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਸਾਹਿਬ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ, ਭਾਈ ਪਿਰਾਣਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ, ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ ਤਥਾ ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਚਨਾਂ ‘‘ਮੂਰਖ ਗੰਢੁ ਪਵੈ; ਮੁਹਿ ਮਾਰ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੩), ਜਉ ਤਉ ਪ੍ਰੇਮ ਖੇਲਣ ਕਾ ਚਾਉ ॥  ਸਿਰੁ ਧਰਿ ਤਲੀ; ਗਲੀ ਮੇਰੀ ਆਉ ॥  ਇਤੁ ਮਾਰਗਿ; ਪੈਰੁ ਧਰੀਜੈ ॥  ਸਿਰੁ ਦੀਜੈ; ਕਾਣਿ ਨ ਕੀਜੈ ॥੨੦॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੧੨), ਗਗਨ ਦਮਾਮਾ ਬਾਜਿਓ; ਪਰਿਓ ਨੀਸਾਨੈ ਘਾਉ ॥  ਖੇਤੁ ਜੁ ਮਾਂਡਿਓ ਸੂਰਮਾ; ਅਬ ਜੂਝਨ ਕੋ ਦਾਉ ॥੧॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੫), ਜਉ ਤਨੁ ਚੀਰਹਿ; ਅੰਗੁ ਨ ਮੋਰਉ ॥  ਪਿੰਡੁ ਪਰੈ; ਤਉ ਪ੍ਰੀਤਿ ਨ ਤੋਰਉ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੮੪) ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਵਾਰਸ਼ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਵੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਿੱਤੀਆਂ :

ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਬੱਧੀਆਂ; ਇੱਕ ਮੀਰੀ ਦੀ, ਇੱਕ ਪੀਰੀ ਦੀ।

ਇੱਕ ਅਜ਼ਮਤ ਦੀ, ਇੱਕ ਰਾਜ ਦੀ; ਜੋ ਰਾਖੀ ਕਰੇ ਵਜ਼ੀਰੀ ਦੀ। (ਭਾਈ ਨੱਥਾ ਮੱਲ ਜੀ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦੁੱਲਾ ਜੀ)

ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਨਾ ਸਮਝ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੀਆਂ ਤਲਵਾਰਾਂ ’ਤੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਵੀ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੁਦਗਰਜ਼ਾਂ ਦੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀ ਸਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਹੈ :

ਧਰਮਸਾਲ ਕਰਿ ਬਹੀਦਾ; ਇਕਤ ਥਾਉਂ ਨ ਟਿਕੈ ਟਿਕਾਇਆ।

ਪਾਤਿਸਾਹ ਘਰਿ ਆਵਦੇ; ਗੜਿ ਚੜਿਆ ਪਾਤਿਸਾਹ ਚੜਾਇਆ।

ਉਮਤਿ ਮਹਲੁ ਨ ਪਾਵਦੀ; ਨਠਾ ਫਿਰੈ, ਨ ਡਰੈ ਡਰਾਇਆ।

ਮੰਜੀ ਬਹਿ ਸੰਤੋਖਦਾ; ਕੁਤੇ ਰਖਿ ਸਿਕਾਰੁ ਖਿਲਾਇਆ।

ਬਾਣੀ ਕਰਿ ਸੁਣਿ ਗਾਂਵਦਾ; ਕਥੈ ਨ ਸੁਣੈ ਨ ਗਾਵਿ ਸੁਣਾਇਆ।

ਸੇਵਕ ਪਾਸ ਨ ਰਖੀਅਨਿ; ਦੋਖੀ ਦੁਸਟ ਆਗੂ ਮੁਹਿ ਲਾਇਆ।

ਸਚੁ ਨ ਲੁਕੈ ਲੁਕਾਇਆ; ਚਰਣ ਕਵਲ ਸਿਖ ਭਵਰ ਲੁਭਾਇਆ।

ਅਜਰੁ ਜਰੈ; ਨ ਆਪੁ ਜਣਾਇਆ ॥੨੪॥ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੨੬ ਪਉੜੀ ੨੪)

ਅਧੂਰਾ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਖੁਦਗਰਜ਼ੀ; ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੱਚ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਐਸੇ ਲੋਕ ਹੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਖੜਦੁੰਬ (ਲੜਾਈ) ਮਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸੱਚ ਅਤੇ ਅਸਲ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਅਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ’ਤੇ ਵੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

(1). ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਤਾਂ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਧਰਮਸ਼ਾਲ ਸਥਾਪਤ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਚੱਕ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ), ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਇਹ ‘‘ਇਕਤ ਥਾਉਂ ਨ ਟਿਕੈ ਟਿਕਾਇਆ।’’ ਭਾਵ ਇਹ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਤਾਂ ਇੱਕ ਥਾਂ ਟਿਕਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਧਰਮਸ਼ਾਲ ਨਹੀਂ ਕਾਇਮ ਕਰਦਾ। ਧਰਮਸ਼ਾਲ ਬਣਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਧਰਮਸ਼ਾਲ ਬਣਾ ਗੁਰਮਤਿ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਧੂਰਾ ਗਿਆਨ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਖੁਦਗਰਜ਼ ਹੰਕਾਰੀ ਲੋਕ ਫਿਰ ਵੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰਦੇ ਸਨ।

(2). ਦੂਸਰਾ ਇਤਰਾਜ਼ ਸੀ ਕਿ ਦੇਖੋ ਜੀ! ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਆਉਂਦੇ ਸਨ; ਜਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੇ ਬਾਬਰ ਝੁਕਿਆ ਸੀ, ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਅੱਗੇ ਹਮਾਯੂੰ ਝੁਕਿਆ ਸੀ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ, ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ’ਚ ਅਕਬਰ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਆਇਆ ਸੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਤਾਂ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੀ ਆਇਆ ਸੀ, ਪਰ ‘‘ਗੜਿ ਚੜਿਆ ਪਾਤਿਸਾਹ ਚੜਾਇਆ।’’ ਭਾਵ ਇਹ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਤਾਂ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹਾਂ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਉੱਪਰ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ’ਚ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਐਸੇ ਲੋਕ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਭੀ ਮਿੱਤਰਤਾ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ ਸੀ।

(3). ਤੀਸਰਾ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਕੋਲ ਤਾਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਸੰਗਤਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸਨ, ਸੰਗਤਾਂ ਜੁੜਦੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਤਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਤੋੜ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ, ‘‘ਨਠਾ ਫਿਰੈ, ਨ ਡਰੈ ਡਰਾਇਆ।’’ ਭਾਵ ਇਹ ਗੁਰੂ ਤਾਂ ਦੌੜਿਆ ਭੱਜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਦਾ ਵੀ ਡਰਾਇਆ ਨਹੀਂ ਡਰਦਾ।

(4). ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੁਦਗਰਜ਼ਾਂ ਦਾ ਚੌਥਾ ਇਤਰਾਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤਾਂ ਮੰਜੀ ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ’ਚ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਕਰ ਸਤ-ਸੰਤੋਖ ਤੇ ਪ੍ਰੇਮ ਪਿਆਰ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ‘‘ਕੁਤੇ ਰਖਿ ਸਿਕਾਰੁ ਖਿਲਾਇਆ।’’ ਭਾਵ ਕੁੱਤੇ ਪਾਲ਼ ਲਏ ਹਨ। ਹਰ ਵੇਲੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਖੇਡਣ ’ਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

(5). ਪੰਜਵਾਂ ਇਤਰਾਜ਼ ਸੀ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਤਾਂ ਰੱਬੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚਾਰਦੇ ਸਨ। ਬਾਣੀ ਆਪ ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਕੀਰਤਨ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਰਬਾਬੀ ਕੀਰਤਨੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਬਾਣੀ ਸੁਣਦੇ ਭੀ ਸਨ, ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ‘‘ਕਥੈ ਨ ਸੁਣੈ ਨ ਗਾਵਿ ਸੁਣਾਇਆ।’’ ਭਾਵ ਇਹ ਤਾਂ ਨਾ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਦੇ ਹਨ। ਨਾ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਨਾ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਦੇ ਹਨ। ਨਵੀਂ ਪ੍ਰੀਤ ਪਾ ਲਈ ਹੈ। ਕੀਰਤਨ ਦੀ ਥਾਂ ਢਾਡੀ ਵਾਰਾਂ ਆਰੰਭ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

(6). ਛੇਵਾਂ ਇਤਰਾਜ਼ ਸੀ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਤਾਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਸਿੱਖ ਸੇਵਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ; ਜਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਪੋਪਟ ਜੀ, ਭਾਈ ਭਗੀਰਥ ਜੀ, ਭਾਈ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਦੀ, ਭਾਈ ਮੂਲਾ ਕੀੜ, ਇਤਿਆਦਿਕ। ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਭਾਈ ਕੇਦਾਰੀ ਜੀ, ਭਾਈ ਮਾਲੂ ਸ਼ਾਹੀ, ਭਾਈ ਨਿਹੇਕਾਰੀ ਜੀ, ਭਾਈ ਨਾਰਾਇਣਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਖਾਨੂ ਮਈਆ ਜੀ, ਆਦਿ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਕੋਲ ਭਾਈ ਪਾਰੋ ਜੁਲਦਾ, ਭਾਈ ਅਮਰੂ ਜੀ, ਭਾਈ ਰਾਮੂ ਜੀ, ਭਾਈ ਮਹਿਤਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਪਾਂਧਾ ਜੀ, ਆਦਿਕ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਕੋਲ ਭਾਈ ਸਨਮੁਖ ਜੀ, ਭਾਈ ਮਾਣਕ ਚੰਦ, ਭਾਈ ਬਿਸਨਦਾਸ ਜੀ, ਭਾਈ ਭਾਰੂ ਦਾਸ ਜੀ, ਭਾਈ ਮਹਾਂ ਨੰਦ ਜੀ ਆਦਿਕ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕੋਲ ਭਾਈ ਬਹਿਲੋ ਜੀ, ਭਾਈ ਮੰਝ ਜੀ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ, ਭਾਈ ਝਾਝੂ ਜੀ, ਭਾਈ ਮੁਕੰਦ ਜੀ, ਭਾਈ ਕੇਦਾਰਾ ਜੀ, ਆਦਿਕ ਸਨ, ਪਰ ਇਸ ਨੇ ਤਾਂ ‘‘ਦੋਖੀ ਦੁਸਟ ਆਗੂ ਮੁਹਿ ਲਾਇਆ।’’ ਭਾਵ ਦੁਸ਼ਟ ਬਿਧੀ ਚੰਦ, ਅਬਦੁਲ, ਢਾਡੀ ਨੱਥਾ ਮੱਲ, ਮੁਹਸਨਫਾਨੀ, ਭਾਈ ਬੱਲੂ ਨੂੰ ਕੋਲ ਰੱਖਿਆ ਹੈ ਜਦਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਯੋਧੇ ਸਨ। ਇਹ ਖੁਦਗਰਜ਼, ਹੰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਅਧੂਰੇ ਗਿਆਨੀ ਐਸੇ ਇਤਰਾਜ਼ ਲੋਕਾਂ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਮ ਲਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਆਖਦੇ ਸਨ। ਹੁਣ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਪਹਿਨੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਨਾਲ਼ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਬਦਲਿਆ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਲਮ ਕਿਹਾ ਸੀ, ‘‘ਰਾਜੇ ਸੀਹ ਮੁਕਦਮ ਕੁਤੇ ॥  ਜਾਇ ਜਗਾਇਨਿ੍ ਬੈਠੇ ਸੁਤੇ ॥  ਚਾਕਰ ਨਹਦਾ ਪਾਇਨਿ੍ ਘਾਉ ॥  ਰਤੁ ਪਿਤੁ ਕੁਤਿਹੋ ਚਟਿ ਜਾਹੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੮੮) ਇਸੇ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ’ਤੇ ਚਲਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਵਹਾਅ ਨੂੰ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਸਚਾਈ ਤੋਂ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਦਾ ਗਿਆਨ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਭੁਲੇਖੇ ’ਚ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ, ‘‘ਚਰਣ ਕਵਲ ਸਿਖ ਭਵਰ ਲੁਭਾਇਆ।’’ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪੀ ਚਰਨ; ਕਮਲ ਵਾਂਗ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਭਵਰੇ ਵਾਂਗ ਹਨ, ਜੋ ਹਰ ਵੇਲੇ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਨਾਲ ਲੁਭਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਪਣੀ ਅਖੀਰਲੀ ਪੰਗਤੀ ’ਚ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨਾ ਜਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ (ਚੁਗ਼ਲਖ਼ੋਰਾਂ) ਨੂੰ ਵੀ ਜਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਮਹਾਨ ਸਹਿਨ ਸ਼ੀਲਤਾ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ’ਚ ਨਹੀਂ ਜਣਾਉਂਦੇ। ਸਦਾ ਗੰਭੀਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਨਾ ਸਮਝ, ਖੁਦਗਰਜ਼ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਤਰਾਜ਼ਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪਉੜੀ ’ਚ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਕਿਉਂ ਪਹਿਨੀਆਂ ਹਨ :

ਜਿਉ ਕਰਿ ਖੂਹਹੁ ਨਿਕਲੈ; ਗਲਿ ਬਧੇ ਪਾਣੀ। ਜਿਉ ਮਣਿ ਕਾਲੇ ਸਪ ਸਿਰਿ; ਹਸਿ ਦੇਇ ਨ ਜਾਣੀ।

ਜਾਣ ਕਥੂਰੀ ਮਿਰਗ ਤਨਿ; ਮਰਿ ਮੁਕੈ ਆਣੀ। ਤੇਲ ਤਿਲਹੁ ਕਿਉ ਨਿਕਲੈ; ਵਿਣੁ ਪੀੜੇ ਘਾਣੀ।

ਜਿਉ ਮੁਹੁ ਭੰਨੇ ਗਰੀ ਦੇ; ਨਲੀਏਰੁ ਨਿਸਾਣੀ।

ਬੇਮੁਖ ਲੋਹਾ ਸਾਧੀਐ; ਵਗਦੀ ਵਾਦਾਣੀ ॥੧੩॥ (ਵਾਰ ੩੪ ਪਉੜੀ ੧੩)

‘‘ਜਿਉ ਕਰਿ ਖੂਹਹੁ ਨਿਕਲੈ; ਗਲਿ ਬਧੇ ਪਾਣੀ।’’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਖੂਹ ’ਤੇ ਘੜਾ ਅਤੇ ਰੱਸਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇ। ਤੁਸੀਂ ਕਹੋ ਕਿ ਘੜਾ ਤੁਹਾਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢ ਕੇ ਦੇਵੇਗਾ ਇਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ। ਪਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਾਸਤੇ ਘੜੇ ਦਾ ਗਲਾ ਰੱਸੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਪਵੇਗਾ ਫਿਰ ਰੱਸੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਘੜੇ ਨੂੰ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਵਰ੍ਹਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਫਿਰ ਘੜੇ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਖਿੱਚਣਾ ਪਵੇਗਾ ਤਾਂ ਜਾ ਕੇ ਖੂਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਿਰਫ ਘੜੇ ਜਾਂ ਖੂਹ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਮਿਨਤਾਂ ਤਰਲੇ ਕਰ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਬਸ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਾਸਤੇ ਜਾਲਮ ਦਾ, ਬੇਮੁਖਾਂ ਦਾ ਗਲ਼ ਰੱਸੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਣਾ ਪਵੇਗਾ। ਜਾਲਮਾ ਅੱਗੇ ਲੁਕਣ ਨਾਲ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਸਿਰਫ ਹੱਥ ਜੋੜਨ ਨਾਲ ਅਮਨ ਚੈਨ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਹਿੰਮਤ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝਣਾ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਜੂਝਣ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਚੁੱਕਣੇ ਪੈਣਗੇ, ‘ਸ਼ਸਤਰਨ ਕੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ਰਾਜ। ਜੋ ਨਾ ਪਹਰੈ ਤਿਸ ਵਿਗਰਸ ਕਾਜ।’  (ਸਰਬਲੋਹ)

ਅੱਜ ਵੀ ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਕੋਲ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਰਾਜ ਹੈ। ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਭੇਡਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ :

ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਸਤਰੰ ਕੇਸੰ ਨਰੰ ਭੇਡ ਜਾਨੋ। ਗਹੇ ਕਾਨ ਤਾ ਕੋ ਕਿਤੈ ਲੇ ਸਿਧਾਨੋ।

ਇਹੈ ਮੋਰ ਆਗਿਆ ਸੁਨੋ ਰੇ ਪਿਆਰੇ। ਬਿਨਾ ਤੇਗ ਕੇਸੰ ਦੇਵੋ ਨ ਦੀਦਾਰੇ।  (ਰਹਿਤਨਾਮਾ)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਂਦਿਆਂ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਪਹਿਨੀਆਂ ਹਨ।

‘‘ਜਿਉ ਮਣਿ ਕਾਲੇ ਸਪ ਸਿਰਿ; ਹਸਿ ਦੇਇ ਨ ਜਾਣੀ।’’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸੱਪ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਕੀਮਤੀ ਮਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੱਪ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜੇ, ਆਖੋ ਕਿ ਨਾਗ ਦੇਵਤਾ ਜੀ! ਇਹ ਕੀਮਤੀ ਮਣੀ ਮੈਨੂੰ ਦੇ ਦੇਵੋ। ਸੱਪ ਮਣੀ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗਾ। ਫੂੰਕਾਰੇ ਮਾਰੇਗਾ। ਮਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਾਸਤੇ ਸੱਪ ਦੀ ਸਿਰੀ ਨੂੰ ਫੇਹਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸੱਪ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਮਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੱਪ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਵਾਸਤੇ ਡੰਡਾ ਸੋਟਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਸੱਪ ਨਹੀਂ ਮਰਦਾ। ਡੰਡਾ ਸੋਟਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਸੱਪ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਵੀ ਹੋਵੇ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਾਸਤੇ ਤੇ ਸੁੱਖ-ਆਨੰਦ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਾਸਤੇ ਭੀ ਅੱਜ ਦੇ ਡੰਡੇ-ਸੋਟੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਹੁਕਮ ਜਾਰੀ ਕੀਤੇ ਸਨ ਕਿ ਹੁਣ ਸਿੱਖ ਦਸਵੰਧ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਵਧੀਆ ਸ਼ਸਤਰ, ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ, ਜਵਾਨੀਆਂ ਭੇਟ ਕਰਨ। ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋ! ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਚਾਰ ਜੰਗ ਲੜੇ, ਚਾਰੇ ਹੀ ਜਿੱਤੇ; ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਸਮੇਂ ਅਮਨ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਸੁੱਖ ਚੈਨ ਬਣਿਆ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸ਼ਸਤਰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਨੇ ਹਨ।

 ਤੀਸਰੀ ਦਲੀਲ ਹੈ, ‘‘ਜਾਣ ਕਥੂਰੀ ਮਿਰਗ ਤਨਿ; ਮਰਿ ਮੁਕੈ ਆਣੀ।’’ ਭਾਵ ਹਿਰਨ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ, ਹਿਰਨ ਦੀ ਨਾਭੀ ’ਚ ਕਸਤੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜੋ ਬੜੀ ਖੂਸ਼ਬੂਦਾਰ ਤੇ ਕੀਮਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਿਰਨ ਕੋਲੋਂ ਕਸਤੂਰੀ ਐਵੇਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ। ਹਿਰਨ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਹਿਰਨ ਤੋਂ ਕਸਤੂਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਹਿਰਨ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵਾਸਤੇ ਕੁੱਤੇ ਵਗੈਰਾ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਹਿਰਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੌੜ ਸਕਣ। ਬਸ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ‘‘ਕੁਤੇ ਰਖਿ ਸਿਕਾਰੁ ਖਿਲਾਇਆ।’’ ਗਿਆ। ਕਸਤੂਰੀ ਦੀ ਮਹਿਕ ਵਾਸਤੇ, ਆਨੰਦ ਸੁੱਖ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਵਧੀਆ ਸ਼ਸਤਰ, ਵਧੀਆ ਘੋੜੇ, ਸੂਰਬੀਰ ਰੱਖੇ ਹਨ।

 ਚੌਥੀ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ‘‘ਤੇਲ ਤਿਲਹੁ ਕਿਉ ਨਿਕਲੈ; ਵਿਣੁ ਪੀੜੇ ਘਾਣੀ।’’ ਭਾਵ ਤਿਲਾਂ ’ਚੋਂ ਤੇਲ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਾਸਤੇ ਤਿਲਾਂ ਨੂੰ ਕੋਹਲੂ ਅੰਦਰ ਪੀੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਹਲੂ ਵਿੱਚ ਪੀੜਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਤੇਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਜਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੁਲਮ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਪੀੜਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਸੁੱਖ ਅਨੰਦ ਰੂਪ ਤੇਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਹੀ ਰਾਜ ਭਾਗ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਪੰਜਵੀਂ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ‘‘ਜਿਉ ਮੁਹੁ ਭੰਨੇ ਗਰੀ ਦੇ; ਨਲੀਏਰੁ ਨਿਸਾਣੀ।’’ ਨਾਰੀਅਲ ਖੋਪੇ ਅੰਦਰ ਗਿਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਨਾਰੀਅਲ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ (ਕਠੋਰ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਚਾਹੇ ਕਿ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਰੀਅਲ ਨੂੰ ਭੰਨ ਕੇ ਗਿਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਇਹ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਉਸ ਨੂੰ ਹਥੋੜੇ ਨਾਲ ਭੰਨਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਮੂੰਹ ਭੰਨਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਗਿਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਲਮਾਂ ਦਾ ਮੂੰਹ ਭੰਨਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਸੁੱਖ-ਅਨੰਦ ਤੇ ਅਮਨ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਰੂਪ ਗਿਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਮੂੰਹ ਭੰਨਣ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਸਤਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਸਤਰ ਰੱਖੇ ਹਨ।

ਅਖੀਰ ’ਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ, ‘‘ਬੇਮੁਖ ਲੋਹਾ ਸਾਧੀਐ; ਵਗਦੀ ਵਾਦਾਣੀ ॥੧੩॥’’ ਭਾਵ ਜਾਲਮ ਅਤੇ ਬੇਮੁਖ ਲੋਕ; ਲੋਹੇ ਵਾਂਗ ਕਠੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕਠੋਰ ਨਿਰਦਈ ਲੋਕ ਹੀ ਜੁਲਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਲਮਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਵਾਸਤੇ ਹਥੌੜਿਆਂ (ਵਾਦਾਣੀ) ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਸਾਧਣ ਵਾਸਤੇ ਹਥੌੜੇ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਬਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਗਲ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਪਹਿਨੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸੁੱਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ, ਅਮਨ-ਚੈਨ ਬਣਿਆ ਰਹੇ ਅਤੇ ਬਣਿਆ ਵੀ ਸੀ।

ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਚਲਾਏ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਹੀ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਬਖਸ਼ਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜੂਨ 1608 ਈ. ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਨਮੁੱਖ ਸ਼੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ (ਹੁਣ ਅਕਾਲ ਤਖਤ ਸਾਹਿਬ) ਜੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ। ਕਿਸੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੂੰ ਨਾ ਲਾਇਆ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ, ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਪਿਰਾਣਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਬਿਧੀ ਚੰਦ ਜੀ, ਭਾਈ ਪਰਾਗਾ ਜੀ, ਭਾਈ ਲੰਗਾਹ ਜੀ, ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ, ਆਦਿ ਨੇ ਆਪ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਬੁੰਗੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ। ਜੋ ਇੱਕ ਥੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਇਸ ਥੜਾ ਸਾਹਿਬ ’ਤੇ ਬਿਰਾਜ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ; ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮੁਖ਼ਾਤਬ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦਾ ਸੰਕਲਪ; ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਬਿਆਨਿਆ ਹੈ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਭੀ ਰਾਗ ਮਾਰੂ ’ਚ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਇਉਂ ਬਚਨ ਕੀਤੇ ਹਨ :

ਗਗਨ ਦਮਾਮਾ ਬਾਜਿਓ; ਪਰਿਓ ਨੀਸਾਨੈ ਘਾਉ ॥  ਖੇਤੁ ਜੁ ਮਾਂਡਿਓ ਸੂਰਮਾ; ਅਬ ਜੂਝਨ ਕੋ ਦਾਉ ॥੧॥ ਸੂਰਾ ਸੋ ਪਹਿਚਾਨੀਐ; ਜੁ ਲਰੈ ਦੀਨ ਕੇ ਹੇਤ ॥ ਪੁਰਜਾ ਪੁਰਜਾ ਕਟਿ ਮਰੈ; ਕਬਹੂ ਨ ਛਾਡੈ ਖੇਤੁ ॥੨॥੨॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੫)

ਇਹ ਸ਼ਬਦ; ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ, ਭਗਤੀ-ਅਨੰਦ ਤੇ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 38 ਸਾਲ ਨਾਨਕ-ਜੋਤਿ (ਗੁਰਿਆਈ) ’ਤੇ ਰਹਿ ਕੇ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਿਆ। ਇੱਕ ਰਤੀ ਭਰ ਵੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾ ਬਦਲਿਆ। ਆਪ ਜਨਵਰੀ 1613 ਈ. ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 26 ਅਕਤੂਬਰ 1618 ਈ. ਤੱਕ 6 ਸਾਲ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਰਹੇ। ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚੋਂ 52 ਪਹਾੜੀ ਰਾਜੇ ਰਿਹਾਅ ਵੀ ਕਰਵਾਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਭੀ ਬਾਬਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਰਹੇ ਅਤੇ ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਿਆਸੀ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਕਰਵਾਈ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚੱਲਦੇ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨਿਭਾਏ; ਜਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੱਗੇ ਬਾਬਰ ਝੁਕਿਆ ਸੀ; ਓਵੇਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੱਗੇ ਜਹਾਂਗੀਰ ਝੁਕਿਆ ਸੀ, ਸਿਧਾਂਤ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਆਪ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ 7ਵੇਂ ਵਾਰਸ਼ ਆਪਣੇ ਸਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਪੂਤ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਕੇ ਆਪ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਈ. ਨੂੰ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ। ਇਹ ਜ਼ਿਕਰ ਬਚਿੱਤਰ ਨਾਟਕ ’ਚ ਭੀ ਆਇਆ ਹੈ :

ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਪ੍ਰਭ ਲੋਕਿ ਸਿਧਾਰੇ ॥

ਹਰੀ ਰਾਇ ਤਿਹ ਠਾਂ ਬੈਠਾਰੇ ..॥੧੨॥ (ਬਚਿਤ੍ਰ ਨਾਟਕ)

ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ :- ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਆਗਮਨ ਸੰਨ 16 ਜਨਵਰੀ 1630 ਈ. ਨੂੰ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਪਿਤਾ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ (ਅਨੰਤੀ) ਕਿਸ਼ਨ ਕੌਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਹੋਇਆ। 8 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਸੀ ਕਿ ਪਿਤਾ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਗਏ। ਇਸ ਲਈ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ; ਦਾਦਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਬੀਤਿਆ।  13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਫਾਰਸੀ ਤੇ ਸ਼ਸਤਰ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਬਚਪਨ ’ਚ ਹੀ ਆਪ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਵਾਲੇ ਜਰਨੈਲ, ਮਿਠ-ਬੋਲੜੇ, ਨਿਮਰਤਾ-ਸਹਜ, ਕੋਮਲ-ਜੀਵਨ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਪ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਟਹਿਲ ਰਹੇ ਸਨ। ਆਪ ਦੇ ਚੋਲੇ ਨਾਲ ਲੱਕ ਕੇ ਕੁੱਝ ਕਲੀਆਂ ਟੁੱਟ ਗਈਆਂ ਸਨ। ਕੋਮਲ ਹਿਰਦੇ ਵਾਲੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਲੀਆਂ ਟੁੱਟੀਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਏ। ਦਾਦਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਚਨ ਕੀਤੇ ਕਿ ਟੁੱਟੀਆਂ ਕਲੀਆਂ ਤਾਂ ਮੁੜ ਬੂਟੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਜੁੜਨਗੀਆਂ। ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਸੰਭਲ਼ ਕੇ ਚੱਲਣਾ, ਜਿੰਨਾ ਵੱਡਾ ਚੋਲਾ ਪਾਈਏ ਉਨੀ ਵੱਡੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਸੰਭਾਲਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਦਾਦਾ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਨਿਭਾਈ। ਅੱਜ ਹਾਲਾਤ ਉਲ਼ਟ ਹਨ। ਕਲੀਆਂ ਟੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰਹੀਆਂ, ਚੋਲਿਆਂ ਵਾਲੇ, ਧਾਰਮਿਕ ਲਿਬਾਸ ਵਾਲੇ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਟੁੱਟਣ ਦੀ ਵੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਇਹ ਕੱਟੜ ਪੰਥੀ; ਗੁਰਮਤਿ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦੀ ਬੇਇੱਜ਼ਤੀ ਕਰਨ ’ਚ ਫ਼ਕਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਾਮਾ ਵਿੱਚ ਬਚਨ ਬੜੇ ਕੀਮਤੀ ਹਨ :

ਸ਼ਰਮ ਕੁਨ, ਹਾਣ ਸ਼ਰਮ ਕੁਨ; ਹਾਣ ਸ਼ਰਮ ਕੁਨ।

ਈਣ ਦਿਲਿ ਚੂੰ ਸੰਗਿ, ਖ਼ੁਦ ਰਾ ਨਰਮ ਕੁਨ ।੪੯। (ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਗੋਇਆ)

ਸ਼ਰਮ ਕਰ ਤੂੰ ਸ਼ਰਮ ਕਰ ਤੂੰ ਸ਼ਰਮ ਕਰ।

ਆਪਣੇ ਪੱਥਰ ਦਿਲ ਨੂੰ ਤੂੰ ਵੀ ਨਰਮ ਕਰ। (ਡਾਕਟਰ ਗੁਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਪੰਕੋ )

ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਏ ਸਾਹਿਬ; ਅਕਸਰ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਬਚਨ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਿੰਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਅਤੇ ਮਹਿਕ ’ਚ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ; ਅਕਸਰ ਹੀ ਕਬੀਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਗਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ, ‘‘ਪਾਤੀ ਤੋਰੈ ਮਾਲਿਨੀ; ਪਾਤੀ ਪਾਤੀ ਜੀਉ ॥  ਜਿਸੁ ਪਾਹਨ ਕਉ ਪਾਤੀ ਤੋਰੈ; ਸੋ ਪਾਹਨ ਨਿਰਜੀਉ ॥੧॥  ਭੂਲੀ ਮਾਲਨੀ ਹੈ ਏਉ ॥  ਸਤਿਗੁਰੁ ਜਾਗਤਾ ਹੈ ਦੇਉ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥  ਬ੍ਰਹਮੁ ਪਾਤੀ; ਬਿਸਨੁ ਡਾਰੀ; ਫੂਲ ਸੰਕਰਦੇਉ ॥  ਤੀਨਿ ਦੇਵ ਪ੍ਰਤਖਿ ਤੋਰਹਿ; ਕਰਹਿ ਕਿਸ ਕੀ ਸੇਉ ॥੨॥  ਪਾਖਾਨ ਗਢਿ ਕੈ ਮੂਰਤਿ ਕੀਨ੍ਹੀ; ਦੇ ਕੈ ਛਾਤੀ ਪਾਉ ॥  ਜੇ ਏਹ ਮੂਰਤਿ ਸਾਚੀ ਹੈ; ਤਉ ਗੜ੍ਹਣਹਾਰੇ ਖਾਉ ॥੩॥  ਭਾਤੁ ਪਹਿਤਿ ਅਰੁ ਲਾਪਸੀ; ਕਰਕਰਾ ਕਾਸਾਰੁ ॥  ਭੋਗਨਹਾਰੇ ਭੋਗਿਆ; ਇਸੁ ਮੂਰਤਿ ਕੇ ਮੁਖ ਛਾਰੁ ॥੪॥  ਮਾਲਿਨਿ ਭੂਲੀ; ਜਗੁ ਭੁਲਾਨਾ; ਹਮ ਭੁਲਾਨੇ ਨਾਹਿ ॥  ਕਹੁ ਕਬੀਰ ! ਹਮ ਰਾਮ ਰਾਖੇ; ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰਿ ਹਰਿਰਾਇ !॥੫॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੭੯) ਭਾਵ ਲੋਕ; ਮੂਰਤੀਆਂ ਅੱਗੇ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਲਈ ਫੁੱਲ ਪੱਤੀਆਂ ਤੋੜਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਨਾਸਮਝ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਕਿ ਹਰੇਕ ਫੁੱਲ ਪੱਤੀ ’ਚ ਜਿੰਦ ਹੈ ਜਦਕਿ ਜਿਸ ਪੱਥਰ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਵਾਸਤੇ ਫੁੱਲ ਪੱਤੀਆਂ ਤੋੜਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਪੱਥਰ-ਮੂਰਤੀਆਂ ਤਾਂ ਨਿਰਜਿੰਦ ਹਨ। ਇਸ ਅਗਿਆਨਤਾ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਕੁਰਾਹੇ ਪਏ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਸਤਿਗੁਰ ਤਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰੂਪ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਨਿਰਜਿੰਦ ਪੱਥਰ।  ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਹ ਕਥਾ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਲਈ ਚਾਨਣ ਮੁਨਾਰਾ ਹੈ।

6 ਅਕਤੂਬਰ 1661 ਈ. ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ। ਆਪ ਤਕਰੀਬਨ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ’ਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ਼ ਬਣੇ। ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਇਆ। ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਬਾਗ ਲਗਾਇਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਫਲ-ਫੁੱਲ, ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਲਗਾਈਆਂ। ਜੋ ਦਵਾਈਆਂ ’ਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ’ਚ ਸਿਆਣੇ ਵੈਦ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਸ਼ਾਹਜਹਾਨ ਦੇ ਵੱਡੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾਰਾ ਸਿਕੋਹ ਨੂੰ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਮੁੱਛ ਦਾ ਵਾਲ ਖਾਣੇ ’ਚ ਪਾ ਕੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਦਾਰਾ ਸਿਕੋਹ ਕਿੱਧਰੋਂ ਵੀ ਤੰਦਰੁਸਤ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਦਾਰਾ ਸਿਕੋਹ ਕੀਰਤਪੁਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਖੁਲਾਸਾ ਕੀਤਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਐਸਾ ਦਾਰੂ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਦਸਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਹ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਮੁੱਛ ਦਾ ਵਾਲ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਦਾਰਾ ਸਿਕੋਹ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਮਸੰਦਾਂ ਤੇ ਮੰਜੀਦਾਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਅਕਸਰ ਕਿਹਾ ਕਰਦੇ ਸਨ, ‘‘ਹਰਿ ਦਰਸਨ ਕਉ ਮੇਰਾ ਮਨੁ ਬਹੁ ਤਪਤੈ; ਜਿਉ ਤ੍ਰਿਖਾਵੰਤੁ ਬਿਨੁ ਨੀਰ ॥੧॥  ਮੇਰੈ ਮਨਿ; ਪ੍ਰੇਮੁ ਲਗੋ ਹਰਿ ਤੀਰ ॥  ਹਮਰੀ ਬੇਦਨ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭੁ ਜਾਨੈ; ਮੇਰੇ ਮਨ ਅੰਤਰ ਕੀ ਪੀਰ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥  ਮੇਰੇ ਹਰਿ ਪ੍ਰੀਤਮ ਕੀ ਕੋਈ ਬਾਤ ਸੁਨਾਵੈ; ਸੋ ਭਾਈ, ਸੋ ਮੇਰਾ ਬੀਰ ॥੨॥  ਮਿਲੁ ਮਿਲੁ ਸਖੀ, ਗੁਣ ਕਹੁ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਭ ਕੇ; ਲੇ ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਮਤਿ ਧੀਰ ॥੩॥  ਜਨ ਨਾਨਕ ਕੀ ਹਰਿ ਆਸ ਪੁਜਾਵਹੁ; ਹਰਿ ਦਰਸਨਿ, ਸਾਂਤਿ ਸਰੀਰ ॥੪॥ (ਮਹਲਾ ੪/੮੬੨), ਕੋਈ ਆਣਿ ਮਿਲਾਵੈ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰੀਤਮੁ ਪਿਆਰਾ; ਹਉ ਤਿਸੁ ਪਹਿ ਆਪੁ ਵੇਚਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੭੫੭), ਕੋਈ ਜਨੁ ਹਰਿ ਸਿਉ ਦੇਵੈ ਜੋਰਿ ॥  ਚਰਨ ਗਹਉ ਬਕਉ ਸੁਭ ਰਸਨਾ; ਦੀਜਹਿ ਪ੍ਰਾਨ ਅਕੋਰਿ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੭੦੧)

ਅੱਜ ਤਾਂ ਸੰਤ; ਸੰਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ, ਜੱਥੇਦਾਰ; ਜਥੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀਆਂ; ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ, ਪ੍ਰਚਾਰਕ; ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਫੜਾਸ ਕੱਢ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਾਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਤੋਂ ਸੇਧ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ 14 ਜਨਵਰੀ 1640 ਈ. ਨੂੰ ਭਾਈ ਦਇਆ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਬੇਟੀ ਸੁਲੱਖਣੀ ਜੀ ਨਾਲ 10 ਸਾਲ 1 ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 14 ਸਾਲ 2 ਮਹੀਨੇ 13 ਦਿਨ ਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ 3 ਮਾਰਚ 1644 ਈ. ਨੂੰ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਖ਼ਸ਼ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ 2200 ਘੋੜ ਸਵਾਰ, ਪੈਦਲ ਫ਼ੌਜ ਵੀ ਸੰਭਾਲ ਗਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕੋਲ ਇੰਨ੍ਹੀ ਵੱਡੀ ਫ਼ੌਜ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀ, ਪਰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪ ਨੇ ਦਿਖਾਵਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ। ਧਰਮ ਦੀ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਕਤੀ-ਬਲ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਸਹਿਜ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਮਤਿ ਹੋਦੀ ਹੋਇ ਇਆਣਾ ॥  ਤਾਣ ਹੋਦੇ; ਹੋਇ ਨਿਤਾਣਾ ॥  ਅਣਹੋਦੇ ਆਪੁ ਵੰਡਾਏ ॥  ਕੋ ਐਸਾ ਭਗਤੁ ਸਦਾਏ ॥੧੨੮॥’’ (ਭਗਤ ਫਰੀਦ/੧੩੮੪) ਭਾਵ ਮੱਤ ਉੱਚੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਮਨ ਨੀਵਾਂ ਰਹੇ। ਤਾਣ, ਬਲ-ਸ਼ਕਤੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਨਾਲ ਨਿਮਰਤਾ ਰਹੇ। ਵੰਡ ਛਕਣ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਹੀ ਅਸਲ ’ਚ ਇਨਸਾਨ ਧਰਮੀ ਕਮਾਈਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਬਾਬਾ ਰਾਮਰਾਇ ਜੀ, ਬੀਬੀ ਰੂਪ ਕੌਰ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਸੰਤਾਨ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਔਰੰਗਜੇਬ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਨੇ ਭਰਾ ਦਾਰਾ ਸਿਕੋਹ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ’ਚ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਡੇ ਸਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਰਾਮਰਾਇ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜਿਆ। ਬਾਬਾ ਰਾਮਰਾਇ ਬਹੁਤ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ 72 ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਬੜੇ ਕਰਾਮਾਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਿੱਤੇ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਰਾਮਰਾਇ ਨੂੰ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਰਾਮਰਾਇ ਡੋਲ ਗਿਆ, ‘‘ਡੋਲਿ ਡੋਲਿ ਮਹਾ ਦੁਖੁ ਪਾਇਆ; ਬਿਨਾ ਸਾਧੂ ਸੰਗ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੪੦੫)

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ’ਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪੰਗਤੀ ’ਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਦੀ ਥਾਂ ਬੇਈਮਾਨ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਾਮਰਾਇ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ਨਾ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਨੇ ਘੋਰ ਪਾਪ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਰੱਬੀ ਬਾਣੀ ’ਚ ਬਦਲ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਅੱਜ ਤਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪੰਗਤੀਆਂ ਬਹੁਤ ਬਦਲੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਿਆਸੀ ਆਗੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪੰਗਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜਿਆ-ਮਰੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਦੇ ਸਾਧ ਬਾਬਿਆਂ ਜਾਂ ਕੀਰਤਨੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਮਨਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਪੰਗਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪਿੱਛੇ ਕਰਕੇ ਗਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਿਰਮੌਰ ਸੰਸਥਾਂਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਰਾਮਰਾਇ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਾਇਆ ਭਾਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੀ ਪੁੱਤਰ ਸੀ। ਅੱਜ ਪੁੱਤਰ ਮੋਹ ’ਚ ਸਭ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਖ਼ਿਰ ਰਾਮ ਰਾਇ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਮਸੰਦਾਂ ਨੇ ਹੀ ਸਾੜ ਕੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜੋ ਡੋਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਖ਼ਿਰ ਦੁਖੀ ਹੀ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਵਿਦਾਅ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਖ਼ਿਰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 6 ਅਕਤੂਬਰ 1661 ਈ. ਨੂੰ ਜੋਤੀ-ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ਼ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ। ਆਪ 17 ਸਾਲ 7 ਮਹੀਨੇ 3 ਦਿਨ ਗੁਰਿਆਈ ’ਤੇ ਰਹੇ। ਸਾਢੇ 31 ਸਾਲ ਸਰੀਰਕ ਜਾਮੇ ਵਿੱਚ ਰਹੇ। ਇਸ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ’ਚ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਨੂੰ ਮਹਾਨ ਮਹਾਨ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇ ਗਏ। ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ ਵਾਰਸ਼ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।

ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ:- ਅੱਗੇ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਿਛਲਾ ਇਤਿਹਾਸ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਦੁਹਰਾ ਦੇਵਾਂ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਧੁਰੋਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੋਂ ਵਰਸੋਏ ਹੋਏ ਜਗਤ ਗੁਰੂ; ਸੰਸਾਰ ’ਚ ਸੱਚ ਦਾ ਪੈਗਾਮ ਲੈ ਕੇ ਆਏ। ਅੱਗੋਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਕੁੜਮ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਜਵਾਈ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸਪੁੱਤਰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਗੁਰੂ ਹਰਿ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ, ਬਾਬਾ ਗੁਰਦਿੱਤਾ ਜੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਸਪੁੱਤਰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੁਗਤਿ ਦੇ 8ਵੇਂ ਵਾਰਸ਼ ਬਣੇ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਆਗਮਨ ਕੀਰਤਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ 7 ਜੁਲਾਈ 1656 ਈ. ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਸੁਲੱਖਣੀ ਜੀ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿੱਚ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਏ ਤਾਂ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ 6 ਅਕਤੂਬਰ ਸੰਨ 1661 ਈ. ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ; ਗੁਰੂ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਗਏ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ 5 ਸਾਲ 3 ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਸੀ।

ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ:- ਧਰਮ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ’ਚ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸੁਰਤਿ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੇਖ ਸਾਅਦੀ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾਇ ਬਚਨ ਹਨ :

ਬਜੁਰਗੀ ਬ–ਅਕਲ ਅਸਤ ਨ ਕਿ ਬ–ਸਾਲ।

ਤਾਵੰਗਹੀ ਬਾ–ਦਿਲ ਅਸਤ ਨ ਕਿ ਬਾ–ਮਾਲ। (ਸ਼ੇਖ ਸਾਅਦੀ)

ਭਾਵ ਬਜ਼ੁਰਗੀ; ਸਿਆਣਪ, ਉਚੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸੁਰਤਿ ਕਰਕੇ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਕਰਕੇ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਈ ਵਾਰ ਦੇਖਣ ’ਚ ਆਇਆ ਹੈ ਕਿ ਉਮਰ 80-90 ਸਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਗੱਲਾਂ 10-12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਬਲਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਘਟੀਆਂ। ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ’ਚ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਘਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਮੈਂ ਆਪ ਸੁਣੇ ਹਨ। ਬਹੁਤ ਘਟੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੈਨੂੰ ਖਿਮਾ ਕਰ ਦੇਣਾ ਇਹ ਜੋ ਬਜ਼ੁਰਗ ਬਹੂ-ਬੇਟੀਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘਟੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ-ਕਮੈਂਟਸ ਦੱਸਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ 6 ਤੇ 8 ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਐਸੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰ ਗਏ, ਐਸੇ ਮਹਾਨ ਕਾਰਨਾਮੇ ਕਰ ਗਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ 6 ਤੇ 8 ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਵੋ, ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਨ ਬਖਸ਼ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਅੱਗੋਂ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਂ! ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਕੀ ਮੌਤ ਨਹੀ ਆਵੇਗੀ ? ਜੇ ਮੌਤ ਆਉਂਦੀ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ੋਹਰਤ ਨਾਲੋਂ ਸੱਚ ਧਰਮ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਅਤੇ ਜਾਲਮ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਿਆਰੀ ਹੈ। ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੀਵਾਰ ਵਿੱਚ ਚਿਣ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਅੱਜ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਹਾਨ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਅੱਗੇ ਸਿਰ ਝੁਕਦਾ ਹੈ। ਉਮਰ ਭਾਵੇਂ ਛੋਟੀ ਸੀ, ਪਰ ਕਾਰਨਾਮੇ ਮਹਾਨ ਸਨ। ਫਿਰ ਦੇਖੋ ਕੱਥੂ ਨੰਗਲ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਬੂੜਾ ਜੀ, ਉਮਰ 12 ਸਾਲ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨਾਲ ਐਸੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨਾਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਆਖਿਆ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਅਸਲ ਬੁੱਢੇ ਹੋ। ਇਹੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹੈਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਹੋਏ ਸਨ। ਸੋ ਧਰਮ ਦੀ ਦੁਨੀਆ ਅੰਦਰ ਉਮਰ ਦਾ ਤਕਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੀ ਦੁਨੀਆਂ ’ਚ ਉੱਚੀ ਸੁਰਤਿ ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਸੋਚ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੈ।

ਗਾਥਾ ਸ਼ੇਖ ਸਾਅਦੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਦੀ:- ਇੱਕ ਵਾਰ ਸ਼ੇਖ ਸਾਅਦੀ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਸੀ। ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਦਿਨ ਸਨ। ਚਲਦਿਆਂ-ਚਲਦਿਆਂ ਥੱਕ ਗਏ ਸਨ। ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਦਰੱਖਤ ਥੱਲੇ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਬੈਠ ਗਏ ਸਨ। ਸ਼ੇਖ ਸਾਅਦੀ ਉਦਾਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸੀ। ਇੱਕ 8-10 ਸਾਲ ਦਾ ਬੱਚਾ ਆ ਗਿਆ। ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਬਾਬਾ ਤੂੰ ਉਦਾਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ਸ਼ੇਖ ਸਾਅਦੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਬੱਚਾ ਮੈਂ ਭੁੱਖਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇਹ ਖੋਤਾ ਤੇ ਮੁਰਗਾ ਹੈ, ਇਹ ਵੀ ਭੁੱਖੇ ਹਨ। ਅਸੀਂ ਤਿੰਨ ਜਣੇ ਭੁੱਖੇ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਹੀ ਆਨਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਕੀ ਕਰਾਂ ? ਇੱਕ ਆਨੇ ’ਚ ਤਿੰਨ ਕਿਵੇਂ ਰੱਜਣਗੇ ? ਬੱਚੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਬਾਬਾ! ਤੂੰ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੇਖ ਸਾਅਦੀ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਬੱਚਾ ਮੈਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਂਗ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸ਼ੇਖ ਨੇ ਕਿਹਾ ਬੱਚਾ! ਮੈਨੂੰ ਦੱਸ ਕਿ ਮੈਂ ਬੱਚਿਆਂ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ? ਬੱਚੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਆਨੇ ਦੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਹਦਵਾਣੇ ਲੈ। ਹਦਵਾਣੇ (ਤਰਬੂਜ) ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਦਾ ਤੂੰ ਆਪ ਖਾ, ਹਦਵਾਣੇ ਦੇ ਬੀਜ ਮੁਰਗੇ ਨੂੰ ਪਾ ਤੇ ਪੱਖੜ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਪਾ ਦੇਹ; ਤੁਸੀਂ ਤਿੰਨੋ ਰੱਜ ਜਾਵੋਗੇ। ਸ਼ੇਖ ਸਾਅਦੀ ਨੇ ਉਸ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕੀਤੀ। ਬੱਚਾ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਛੋਟਾ ਸੀ, ਪਰ ਸਿਆਣਪ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਵਾਲੀ ਸੀ। ਐਸਾ ਕਈ ਵਾਰ ਸੁਭਾਵਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਮਰ ਛੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਗੱਲਾਂ ਮਹਾਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਉਮਰ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਗੱਲਾਂ ਨੀਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕਈ ਵਾਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਛੋਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਕੀਮਤ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ :

ਜੈਸੇ ਹੀਰਾ ਹਾਥ ਮੈ ਤਨਕ ਸੋ ਦਿਖਾਈ ਦੇਤ; ਮੋਲ ਕੀਏ ਦਮਕਨ ਭਰਤ ਭੰਡਾਰ ਜੀ।

ਜੈਸੇ ਬਰ ਬਾਧੇ ਹੁੰਡੀ ਲਾਗਤ ਨ ਭਾਰ ਕਛੁ; ਆਗੈ ਜਾਇ ਪਾਈਅਤ ਲਛਮੀ ਅਪਾਰ ਜੀ।

ਜੈਸੇ ਬਟਿ ਬੀਜ ਅਤਿ ਸੂਖਮ ਸਰੂਪ ਹੋਤ; ਬੋਏ ਸੈ ਬਿਬਿਧਿ ਕਰੈ ਬਿਰਖਾ ਬਿਸਥਾਰ ਜੀ।

ਤੈਸੇ ਗੁਰ ਬਚਨ ਸਚਨ ਗੁਰਸਿਖਨ ਮੈ; ਜਾਨੀਐ ਮਹਾਤਮ ਗਏ ਹੀ ਹਰਿਦੁਆਰ ਜੀ ॥੩੭੩॥

(ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਕਬਿੱਤ ੩੭੩)

ਸੋ ਉਮਰ ਨਹੀਂ, ਅਹਿਮੀਅਤ ਬਚਨਾ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਉਮਰ ਭਾਵੇਂ ਛੋਟੀ ਹੈ, ਪਰ ਆਪ ਦੇ ਬਚਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮੇ ਮਹਾਨ ਹਨ।  ਦੋ ਸਲੋਕ ਬੜੇ ਕੀਮਤੀ ਹਨ।

ਗੁਰਮੁਖਿ ਬੁਢੇ ਕਦੇ ਨਾਹੀ; ਜਿਨ੍ਹਾ ਅੰਤਰਿ ਸੁਰਤਿ ਗਿਆਨੁ ॥  ਸਦਾ ਸਦਾ ਹਰਿ ਗੁਣ ਰਵਹਿ; ਅੰਤਰਿ ਸਹਜ ਧਿਆਨੁ ॥  ਓਇ ਸਦਾ ਅਨੰਦਿ ਬਿਬੇਕ ਰਹਹਿ; ਦੁਖਿ ਸੁਖਿ ਏਕ ਸਮਾਨਿ ॥  ਤਿਨਾ ਨਦਰੀ ਇਕੋ ਆਇਆ; ਸਭੁ ਆਤਮ ਰਾਮੁ ਪਛਾਨੁ ॥੪੪॥ ਮਨਮੁਖੁ ਬਾਲਕੁ ਬਿਰਧਿ ਸਮਾਨਿ ਹੈ; ਜਿਨ੍ਹਾ ਅੰਤਰਿ ਹਰਿ ਸੁਰਤਿ ਨਾਹੀ ॥  ਵਿਚਿ ਹਉਮੈ ਕਰਮ ਕਮਾਵਦੇ; ਸਭ ਧਰਮਰਾਇ ਕੈ ਜਾਂਹੀ ॥  ਗੁਰਮੁਖਿ ਹਛੇ ਨਿਰਮਲੇ; ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦਿ ਸੁਭਾਇ ॥  ਓਨਾ ਮੈਲੁ ਪਤੰਗੁ ਨ ਲਗਈ; ਜਿ ਚਲਨਿ ਸਤਿਗੁਰ ਭਾਇ ॥  ਮਨਮੁਖ ਜੂਠਿ ਨ ਉਤਰੈ; ਜੇ ਸਉ ਧੋਵਣ ਪਾਇ ॥  ਨਾਨਕ ! ਗੁਰਮੁਖਿ ਮੇਲਿਅਨੁ; ਗੁਰ ਕੈ ਅੰਕਿ ਸਮਾਇ ॥੪੫॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੧੪੧੮)

ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਦੇ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਸੁਰਤ ਅਤੇ ਸੋਚ ਕਰਕੇ ਕਮਜ਼ੋਰ (ਬੁੱਢੇ) ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਭਟਕੇ ਹੋਏ ਜਵਾਨ ਹੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸੁਰਤਿ ਤੋਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਕਹਾਂਗਾ ਰਾਮਰਾਇ ਦੇ ਕਹਿਣ ਉੱਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਬੁਲਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਲਿਆਉਣ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜਾਂ ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਲਾਈ ਗਈ। ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਜ਼ੀਰ ਦੀਵਾਨ ਪਰਸਰਾਮ ਨੂੰ ਕੀਰਤਪੁਰ ਭੇਜਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਦਾਦੀ ਬਸੀ ਜੀ, ਮਾਤਾ ਸੁਲੱਖਣੀ ਜੀ, ਦੀਵਾਨ ਦਰਗਾਹ ਮੱਲ ਜੀ, ਭਾਈ ਦਰੀਆ ਪਰਮਾਰ ਜੀ, ਭਾਈ ਮਨੀ ਰਾਮ (ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਹਿਰਦ ਸਿੱਖ; ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ। ਅੰਬਾਲਾ ਤੋਂ ਪਿੰਡ ਪੰਜੋਖਰਾ ਪੜਾਅ ਕੀਤਾ। ਇੱਥੇ ਗੁਰੂ ਕੀ ਸੰਗਤ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕਾਇਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਗਵਾਲੀਅਰ ਗਏ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਹੀ ਧਰਮਸ਼ਾਲ ’ਤੇ ਪੜਾਅ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸੰਗਤਾਂ ਜੁੜਦੀਆਂ ਸਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪੁਜਾਰੀ ਔਖੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਗਤਾਂ ਉਮੜ ਆਈਆਂ। ਪੰਡਿਤ ਲਾਲ ਚੰਦ ਵੀ ਪਹੁੰਚਿਆ, ਇਸ ਨੇ ਬੜੀ ਈਰਖਾ ਖਾਧੀ ਤੇ ਆਖੇ ਕਿ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਬਾਲ ਉਮਰ 8 ਕੁ ਸਾਲ, ਪਰ ਨਾਮ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇ ਵਾਰਸ਼। ਇਹ ਗੀਤਾ ਦੀ ਪੋਥੀ ਲੈ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ। ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕੁਝ ਸਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਕਰੋ। ਗੁਰੂ ਜੀ; ਪੰਡਿਤ ਲਾਲ ਚੰਦ ਦੀ ਚਾਲ ਨੂੰ ਸਮਝ ਗਏ ਕਿ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਦੀ ਹੇਠੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਾਡਾ ਹਰ ਸਿੱਖ ਸੰਤ-ਸਿਪਾਹੀ, ਗਿਆਨੀ ਹੈ। ਸਾਡੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੀਤਾਂ ਸਮੇਤ ਕਈ ਗ੍ਰੰਥ ਪੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਜਿਸ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਕਹੋਗੇ ਉਹੀ ਗੀਤਾ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ। ਪੰਡਿਤ ਲਾਲ ਚੰਦ ਦੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ’ਚ ਭਾਈ ਛੱਜੂ ਜੀ ਝਿਊਰ, ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਨ ਜਿਹਾ ਸਿੱਖ ਆਇਆ। ਉਸ ਨੇ ਭਾਈ ਛੱਜੂ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਦਿੱਤਾ। ਭਾਈ ਛੱਜੂ ਜੀ ਨੇ ਗੀਤਾ ਦੇ ਸ਼ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨਿਵੇਕਲੇ ਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤੇ। ਲਾਲ ਚੰਦ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਟੁੱਟ ਗਿਆ। ਲਾਲ ਚੰਦ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਮੱਥਾ ਟੇਕਿਆ। ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਦੀ ਮਾਫ਼ੀ ਵੀ ਮੰਗੀ। ਸਿੱਖੀ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਇਸ ਨੇ ਖੰਡੇ ਦੀ ਪਾਹੁਲ ਛਕੀ ਤੇ ਜੰਗ ’ਚ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾਈ।

ਗੁਰੂ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਦੇ:- ਪੰਜੋਖੜਾ ਤੋਂ ਕੁਰਕਸ਼ੇਤਰ ਅਤੇ ਪਾਣੀਪਤ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ। ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ’ਚ ਉਤਾਰਾ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੱਖਣ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਸੀ। ਬੰਗਲੇ ’ਚ ਰਾਜੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾ ਵਤੀ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਕੰਵਰ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਸਨ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਕਹੇ ’ਤੇ ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾ ਵਤੀ ਨੇ ਨੌਕਰਾਣੀਆਂ ਵਾਲੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਏ ਸਨ। ਨੌਕਰਾਣੀ ਨੂੰ ਰਾਣੀ ਦੇ ਬਸਤਰ ਪਹਿਨਾਏ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਪਰਖ ਹੋ ਸਕੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾ ਵਤੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਾਣੀ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਨੌਕਰਾਣੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ, ਸੰਜੀਦਗੀ-ਸਲੀਕਾ, ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦੇ। ਪਹਿਰਾਵੇ ਨਾਲ ਅੰਦਰੂਨੀ ਖੂਬੀਆਂ ’ਚ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ। ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾਵਤੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ’ਤੇ ਡਿੱਗ ਪਈ। ਮਾਫੀ ਵੀ ਮੰਗੀ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ।

ਪੁਤੁ ਜਣੈ ਵੜਿ ਕੋਠੜੀ; ਬਾਹਰਿ ਜਗੁ ਜਾਣੈ।

ਧਨੁ ਧਰਤੀ ਵਿਚਿ ਦਬੀਐ; ਮਸਤਕੁ ਪਰਵਾਣੈ। (ਵਾਰ ੩੬ ਪਉੜੀ ੨੦)

ਭਾਵ ਧੰਨ ਹੋਵੇ, ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ ਦੱਸ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਰਾਵਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ। ਸਾਧ ਭਾਵੇਂ ਪਹਿਰਾਵਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾ ਲੈਣ, ਪਰ ਮਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਛੁਪੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ ਖੈਰ…….

ਬਿਪਲ ਬਸਤ੍ਰ ਕੇਤੇ ਹੈ ਪਹਿਰੇ; ਕਿਆ ਬਨ ਮਧੇ ਬਾਸਾ ॥  ਕਹਾ ਭਇਆ ਨਰ ਦੇਵਾ ਧੋਖੇ; ਕਿਆ ਜਲਿ ਬੋਰਿਓ ਗਿਆਤਾ ॥੧॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੮) ਭਾਵ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਚੋਲੇ ਭਾਵੇਂ ਜਿੰਨੇ ਮਰਜ਼ੀ ਪਾ ਲਵੋ, ਭਾਵੇਂ ਇਕਾਂਤ ਵਾਸਾ ਵੀ ਕਰ ਲਵੋ, ਭਾਵੇਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਸਿਰ ਸਮੇਤ ਸਰੀਰ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਏ, ਫਿਰ ਭੀ ਕੀ ਹੋਇਆ ? ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਦੇਵਤਿਆਂ ਲਈ ਧੂਪ ਬਗੈਰਾ ਧੁਖਾ ਲਏ। ਇਸ ਨਾਲ ਭੀ ਮਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਸੁਧਰਦੀ। ਮਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਬਸਤਰਾਂ ਨਾਲ, ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਨਾਲ ਉੱਚੇ ਸੁੱਚੇ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਮਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਸੱਚ ਧਰਮ ਕਮਾਉਣ ਨਾਲ, ਰੱਬੀ ਗੁਣ ਨਾਲ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਮਾਉਣ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਰਾਣੀ ਪੁਸ਼ਪਾਵਤੀ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨੌਕਰਾਨੀ ਨੇ ਬਸਤ੍ਰ ਭਾਵੇਂ ਰਾਣੀਆਂ ਵਾਲੇ ਪਾ ਲਏ, ਪਰ ਮਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਰਾਣੀਆਂ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ ਬਣੀ। ਰਾਣੀਆਂ ਵਾਲੇ ਬਸਤਰ ਪਾ ਕੇ ਮਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੌਕਰਾਣੀਆਂ ਵਾਲੀ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਭਾਵੇਂ ਬਸਤਰ ਨੌਕਰਾਣੀ ਵਾਲੇ ਪਾਏ ਹਨ, ਪਰ ਮਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤਾਂ ਰਾਣੀ ਵਾਲੀ ਹੀ ਹੈ। ਧਨ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਛੁਪਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਹਾਵ-ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਛੁਪਾਏ ਜਾਂਦੇ। ਨਾਮ ਧਨ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਕਮਾਈ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਛੁਪਦੀ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਕਮਾਈ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬਸਤਰ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅੰਦਰ ਕਮਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਅੱਗੇ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ (ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ) ਨਾਲ ਵੀ ਮਿਲਾਪ ਹੋਇਆ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਵੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਸਿੰਘ ਮਿਰਜ਼ਾ ਦੇ ਬੰਗਲੇ ’ਤੇ ਹੀ ਹੋਈ। ਇਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਅਗਲੀ ਵਿਚਾਰ ਰਾਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ। ਜੋ ਅਸੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣੇ ਤਾਂ ਕਿ ਸਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ‘‘ਇਹ ਲੋਕ ਸੁਖੀਏ ਪਰਲੋਕ ਸੁਹੇਲੇ ॥  ਨਾਨਕ ! ਹਰਿ ਪ੍ਰਭਿ ਆਪਹਿ ਮੇਲੇ ॥’’ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੯੩) ਰੂਪ ਦਾਤਾਂ, ਬਰਕਤਾਂ ਮਿਲਣ। ਭੁੱਲਾਂ ਦੀ ਖਿਮਾ ।