ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਅਰਦਾਸ ਦਾ ਮੰਤਵ

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਅਰਦਾਸ ਦਾ ਮੰਤਵ

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੂਚਨਾ : ਇਸ ਲੇਖ ਰਾਹੀਂ ਜਿੱਥੇ ਉੱਚੀ-ਨੀਵੀਂ ਅਵਸਥਾ ’ਚੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਅਰਦਾਸ/ਬੇਨਤੀ ਦਾ ਅੰਤਰ ਜਾਣਨਾ ਹੈ; ਓਥੇ ਹਰ ਵਾਕ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਦਿੱਤੀ ਅੰਕ ਸੰਖਿਆ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਲਈ ‘ਅਰਦਾਸ, ਬੇਨਤੀ ਅਤੇ ਅੰਕ ਸੰਖਿਆ’ ਨੂੰ ਬੋਲਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਨਿਰੰਤਰ ਧਿਆਨ ਜਾਂਦਾ ਰਹੇ।

ਅਰਦਾਸ, ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ, ਦੁਆ ਜਾਂ ਬੇਨਤੀ; ਹਰ ਧਾਰਮਿਕ ਕਬੀਲੇ ਅੰਦਰ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਕੂਲਾਂ ’ਚ ਵੀ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮੰਦਿਰਾਂ ’ਚ ਆਰਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ’ਚ ਆਰਤੀ ਨੂੰ ਪੂਜਾ-ਪਾਠ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਸਲ ’ਚ ਇਹ ਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਅੱਗੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਬੇਨਤੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਮਰਿਆਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਜ ਦੀ ਅਰੰਭਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਪਤੀ ’ਚ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਕੀਤਾ ਲੋੜੀਐ ਕੰਮੁ; ਸੁ ਹਰਿ ਪਹਿ ਆਖੀਐ ॥ ਕਾਰਜੁ ਦੇਇ ਸਵਾਰਿ; ਸਤਿਗੁਰ ਸਚੁ ਸਾਖੀਐ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੯੧) ਅਰਥ : ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸ਼ੁੱਭ ਕੰਮ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ (ਸਫਲਤਾ ਲਈ) ਮਾਲਕ ਕੋਲ਼ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਆਸ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਥਿਰ-ਪ੍ਰਭੂ; ਉਸ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸਫਲਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਇੱਥੇ ‘ਸਤਿਗੁਰ ਸਾਖੀਐ’ ਬਚਨ ਹਨ ਯਾਨੀ ਅਰਦਾਸ; ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਆਸ਼ੇ/ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਆਸ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਯਾਦਾ ’ਚ ‘ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਦਾਨ, ਕੇਸ ਦਾਨ, ਰਹਿਤ ਦਾਨ, ਬਿਬੇਕ ਦਾਨ, ਵਿਸਾਹ ਦਾਨ, ਭਰੋਸਾ ਦਾਨ ਅਤੇ ਦਾਨਾਂ ਸਿਰ ਦਾਨ ਨਾਮ ਦਾਨ (ਭਾਵ ਸਰਬ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਦਾਨ ਨਾਮ ਦਾਨ)’ ਮੰਗਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਚਲਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਸ਼ੁੱਭ ਕਾਰਜ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਣ ’ਤੇ ਧੰਨਵਾਦ ਵਜੋਂ ਮੁੜ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਜਦ ਬਾਲਕ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਬਚ ਗਏ ਸਨ, ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਮਾਲਕ ਦੁਆਰਾ ਸੁਣੀ ਬੇਨਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਜਨ ਨਾਨਕ ਕੀ; ਪਰਮੇਸਰਿ (ਨੇ) ਸੁਣੀ ਅਰਦਾਸਿ ॥ ਮਲੇਛੁ ਪਾਪੀ ਪਚਿਆ; ਭਇਆ ਨਿਰਾਸੁ ॥੪॥੯॥’’ (ਭੈਰਉ/ਮਹਲਾ ੫/੧੧੩੭)

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਅਰਦਾਸ’ ਅਤੇ ‘ਬੇਨਤੀ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਅਰਥ ਹਨ, ਜੋ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ‘ਰਹਾਉ’ ਵਾਲ਼ੇ ਬੰਦ ’ਚ ਹਨ (ਜਿੱਥੇ ਪੂਰੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ) ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਤਮ ਬੰਦ (ਪਹਿਰੇ) ’ਚ ਜਾਂ ਇੱਕ ਰਾਗ ’ਚ ਇੱਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਨਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ‘ਬੇਨਤੀ’ ਸ਼ਬਦ (8 ਰੂਪਾਂ ’ਚ) 131 ਵਾਰ ਹੈ, ‘ਅਰਦਾਸ’ (4 ਰੂਪਾਂ ’ਚ) 109 ਵਾਰ ਅਤੇ ‘ਅਰਜ਼’ (ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ) 2 ਵਾਰ (ਕੁੱਲ 242) ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 52 ਵਾਰ, ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 2 ਵਾਰ, ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ 20 ਵਾਰ, ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ 19 ਵਾਰ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 132 ਵਾਰ (ਕੁੱਲ 225) ਵਰਤੇ ਹਨ। ਤਿੰਨ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ, ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ) ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਤਰਤੀਬਵਾਰ 4+2+1= 7 ਵਾਰ ਵਰਤੇ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ ਜੀ ਨੇ ‘ਸਦੁ’ ਬਾਣੀ ’ਚ 6 ਵਾਰ (ਅਰਦਾਸ 3 ਵਾਰ, ਬੇਨਤੀ 3 ਵਾਰ), ਭੱਟ ਕੀਰਤ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ 2 ਵਾਰ ‘ਅਰਦਾਸ’ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਭੱਟ ਨਲ੍ਹ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ 2 ਵਾਰ ‘ਬੇਨਤਿ’ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ‘ਅਰਜ਼’ ਸ਼ਬਦ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹੈ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਸਭਾ ’ਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਬੁਲਾਰੇ ਨੂੰ ਅੰਤ ’ਚ ਬੋਲਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਵੈਸੇ ਹੀ ‘ਅਰਦਾਸ’ ਤੇ ‘ਬੇਨਤੀ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਲੰਬੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਦਰਜ ਕਰਨਾ, ਇਸ ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਾਕ ਅੰਦਰ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਅਹਿਮੀਅਤ ਵਾਙ ਸਮਾਂ (ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਸ ਲੇਖ ’ਚ ਉੱਚੀ-ਨੀਵੀਂ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਹੈ) ਵੀ ਬੜਾ ਮਾਅਨਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਪੋਹ-ਮਾਘ ’ਚ ਕਹੇ ਕਿ ਬੜੀ ਠੰਢ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਕਿਆ ਈ ਠੰਢ ਹੈ, ਪਰ ਜੇ ਕੋਈ ਜੇਠ-ਹਾੜ ’ਚ ਚੱਲਦੀ ਪੱਛਮ ਦੀ ਲੋਅ ਸਮੇਂ ਮਜ਼ਾਕੀਆ ਅੰਦਾਜ਼ ’ਚ ਕਹੇ ਕਿ ਬੜੀ ਠੰਢ ਹੈ ਤਾਂ ਵੱਧ ਗਰਮੀ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਵਾਰ ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਕਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਨੋਟ : ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਅੰਕ ਸੰਖਿਆ; ਜਦ 2 ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਅੰਕਾਂ ’ਚ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇੱਕ ਰਾਗ ’ਚ ਇੱਕ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜਾਂ ਇੱਕ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਤਮ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਹੇਠਲੇ 2 ਵਾਕ, ਜੋ ਕਿ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਰਾਗਾਂ ’ਚ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੰਤਮ ਤੁਕ ’ਚ ‘ਬੇਨਤੀ/ਅਰਦਾਸ’ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹਨ :

(1). ਚਰਨ ਕਮਲ ਸਿਉ ਲਾਗਉ ਨੇਹੁ ॥ ਨਾਨਕ ਕੀ ਬੇਨੰਤੀ ਏਹ ॥੨॥੪॥੫੮॥ (ਧਨਾਸਰੀ/ਮਹਲਾ ੫/੬੮੪)

ਅਰਥ : ਮੇਰੀ ਇਹ ਅਰਦਾਸ ਹੈ ਕਿ (ਮਿਹਰ ਕਰ ਮੇਰਾ) ਤੇਰੇ ਸੁੰਦਰ-ਚਰਨਾਂ/ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ਼ ਪਿਆਰ ਬਣੇ।

ਨੋਟ : ਅੰਤਮ ਤੁਕ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਸ ਪੂਰੇ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਹਰੀ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬੰਦ ਹੈ ‘‘ਹਉਮੈ ਬੰਧੁ ਹਰਿ ਦੇਵਣਹਾਰਾ ॥੧॥’’ ਭਾਵ ਅਹੰਕਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ/ਮਾਰਨ ਲਈ (ਭਗਤ ਅੰਦਰ) ਤਾਕਤ; ਮਾਲਕ ਹੀ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ।

ਉਕਤ ਤੁਕ ’ਚ ਅੰਤਲੇ ‘ਅੰਕ ੨’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਦੋ ਬੰਦਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ। ‘ਅੰਕ ੪’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਧਨਾਸਰੀ ਰਾਗ ’ਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ‘ਘਰੁ ੧੨’ ’ਚ ਚੌਥਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਤੇ ‘ਅੰਕ ੫੮’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ‘ਘਰੁ ੧’ ਤੋਂ ‘ਘਰੁ ੧੨’ ਤੱਕ ਕੁੱਲ 58 ਸ਼ਬਦ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਨਾਸਰੀ ਰਾਗ ’ਚ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬਾਣੀ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਇਹ ਤੁਕ; ਧਨਾਸਰੀ ਰਾਗ ’ਚ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਬਾਣੀ ਦੀ ਅੰਤਮ ਪੰਕਤੀ ਹੈ।

(2). ਜਿਨੀ ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਮੁ ਸਲਾਹਿਆ; ਤਿਨਾ ਸਭੁ ਕੋ ਕਹੈ ਸਾਬਾਸਿ ॥ ਤਿਨ ਕੀ ਸੰਗਤਿ ਦੇਹਿ ਪ੍ਰਭ  ! ਮੈ ਜਾਚਿਕ ਕੀ ਅਰਦਾਸਿ ॥ ਨਾਨਕ ! ਭਾਗ ਵਡੇ ਤਿਨਾ ਗੁਰਮੁਖਾ; ਜਿਨ ਅੰਤਰਿ ਨਾਮੁ ਪਰਗਾਸਿ ॥੪॥੩੩॥੩੧॥੬॥੭੦॥ (ਸਿਰੀਰਾਗੁ/ਮਹਲਾ ੪/੪੨)

ਅਰਥ : ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ! ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰਮੁਖਾਂ ਨੇ ਤੇਰਾ ਨਾਮ ਜਪਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਕੋਈ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਮੰਗਤੇ ਦੀ ਵੀ ਇਹੀ ਅਰਦਾਸ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਬਖ਼ਸ਼। ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰਮੁਖਾਂ ਦੇ ਚੰਗੇ ਭਾਗ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਨਾਮ ਰੂਪ ਚਾਨਣ/ਚੇਤਨਾ ਆ ਗਈ।

ਇਸ ਵਾਕ ’ਚ ਅੰਤਲੇ ‘ਅੰਕ ੪’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰੀਰਾਗ ’ਚ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਸ਼ਬਦ; 4 ਬੰਦ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ। ‘ਅੰਕ ੩੩’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇਸੇ ਰਾਗ ’ਚ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 33 ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਹਨ। ‘ਅੰਕ ੩੧’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਰਾਗ ’ਚ 31 ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ‘ਅੰਕ ੬’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ‘ਘਰੁ ੧’ ’ਚ ਚਾਰ-ਚਾਰ ਬੰਦਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਕੁੱਲ 6 ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਤਮ ‘ਅੰਕ ੭੦’; 33+31+6=70 ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ।

ਸਮੁੱਚੀ ਭਗਤ ਬਾਣੀ ’ਚੋਂ ਕੇਵਲ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਹੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ‘ਅਰਦਾਸ’ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ‘‘ਕਰਉ ਅਰਦਾਸਿ; ਗਾਵ ਕਿਛੁ ਬਾਕੀ ॥ ਲੇਉ ਨਿਬੇਰਿ; ਆਜੁ ਕੀ ਰਾਤੀ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੭੯੨) ਅਰਥ : (ਹੇ ਜਮਦੂਤੋ !) ਮੈਂ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ (ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਮੌਤ ਦੇਣਾ ਕਿਉਂਕਿ) ਮੇਰਾ ਅਜੇ ਪਿੰਡ ’ਚ ਕੁੱਝ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੀ ਰਾਤ ਉਹ ਮੁਕਾ ਲਵਾਂਗਾ।

ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਜਮਦੂਤਾਂ ਅੱਗੇ ਕੀਤੀ ਇਹ ਪੁਕਾਰ; ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲ ਦੀ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪ ਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਨੋ ਬਿਰਤੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨ, ਮੌਨ ਬਰਤ ਆਦਿ ਵਾਲ਼ੀ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਮਨੋ ਬਿਰਤੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ’ਚ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ, ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ  ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ  ? ॥’’ (ਜਪੁ) ਭਾਵ (ਜੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਰਮ ਕੀਤਿਆਂ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮਨ) ਕਿਵੇਂ ਨਿਰਮਲ ਹੋਵੇ, ਕਿਵੇਂ ਮਨ ਅੰਦਰਲੀ ਕਾਲ਼ਖ਼ ਭਰੀ ਦੀਵਾਰ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋਵੇ ?

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਇਹ ਦੁਬਿਧਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਕਿਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਲਕ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਨਾਨਕ  ! ਹੁਕਮੁ ਨ ਚਲਈ; ਨਾਲਿ ਖਸਮ ਚਲੈ ਅਰਦਾਸਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੪) ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਜਗ੍ਹਾ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਜਾਣਨਹਾਰ ਹੈ, ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਵਿਣੁ ਬੋਲਿਆ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਜਾਣਦਾ; ਕਿਸੁ ਆਗੈ ਕੀਚੈ ਅਰਦਾਸਿ  ?॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੧੪੨੦), ਜਦ ਕਿ ਅਸਲ ’ਚ ਇਹ ਭਿੰਨਤਾ; ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਂਤ ’ਚ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੀ ਉੱਚੀ-ਨੀਵੀਂ ਮਨੋ ਬਿਰਤੀ ’ਚ ਹੈ। ਧਰਮ ਦੇ ਮਾਰਗ ’ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲ਼ਾ ਭਗਤ; ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਬੱਚੇ ਵਾਙ ਜ਼ਿੱਦ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਭੂ ਪਾਸੋਂ ਸਭ ਕੁੱਝ ਮੰਗਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਬਾਰਿਕ ਵਾਂਗੀ; ਹਉ ਸਭ ਕਿਛੁ ਮੰਗਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੯੯), ਪਰ ਗੁਰਮਤਿ ’ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਦਾ-ਕਰਦਾ ਕੁੱਝ ਪੈਂਡਾ ਤਹਿ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਭਗਤ; ਸਮਾਜਿਕ ਮੰਗਾਂ ਮੰਗਣ ਤੋਂ ਸੰਕੋਚ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਪਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰਿਕ ਵਸਤੂਆਂ ਸਦੀਵੀ ਸਾਥ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਨਹੀਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਕਿਆ ਮਾਗਉ  ? ਕਿਛੁ ਥਿਰੁ ਨ ਰਹਾਈ ॥ ਦੇਖਤ ਨੈਨ; ਚਲਿਓ ਜਗੁ ਜਾਈ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੮੧) ਅਰਥ : ਮੈਂ ਮਾਲਕ ਦੇ ਦਰ ਤੋਂ ਕਿਹੜੀ ਸੰਸਾਰਿਕ ਵਸਤੂ ਮੰਗਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁੱਝ ਵੀ ਸਦੀਵੀ ਸਾਥ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਨਹੀਂ। ਮੇਰੇ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ਼ ਵੇਖਦਿਆਂ ਜਗਤ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਭਾਵ ਜਿਵੇਂ ਜਗਤ ਮਰ ਰਿਹਾ ਹੈ; ਓਵੇਂ ਹੀ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ।

ਪਹਿਲੇ ਪੜਾਅ ਵਾਲ਼ੀ ਮਨੋ ਬਿਰਤੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ, ‘‘ਮਾਨੁ ਮਾਂਗਉ, ਤਾਨੁ ਮਾਂਗਉ; ਧਨੁ ਲਖਮੀ ਸੁਤ (ਪੁੱਤਰ) ਦੇਹ ॥੧॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੦੮), ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 3 ਬੰਦਾਂ ’ਚ ਇਹ ਮੰਗਿਆ, ‘‘ਦੁਇ ਸੇਰ ਮਾਂਗਉ ਚੂਨਾ (ਆਟਾ)॥ ਪਾਉ ਘੀਉ ਸੰਗਿ ਲੂਨਾ ॥ ਅਧ ਸੇਰੁ ਮਾਂਗਉ ਦਾਲੇ ॥ ਮੋ ਕਉ ਦੋਨਉ ਵਖਤ ਜਿਵਾਲੇ ॥੨॥ ਖਾਟ (ਮੰਜਾ) ਮਾਂਗਉ ਚਉਪਾਈ ॥ ਸਿਰਹਾਨਾ ਅਵਰ ਤੁਲਾਈ (ਤਕੀਆ ਤੇ ਗਦੇਲਾ) ॥ ਊਪਰ ਕਉ ਮਾਂਗਉ ਖੀਂਧਾ (ਰਜ਼ਾਈ)॥ ਤੇਰੀ ਭਗਤਿ ਕਰੈ; ਜਨੁ ਥਂੀਧਾ (ਪ੍ਰੇਮ ’ਚ ਭਿੱਜ ਕੇ)॥੩॥’’, ਪਰ ਅੰਤਮ ਚੌਥੇ ਬੰਦ ’ਚ ਕਿਹਾ, ‘‘ਮੈ ਨਾਹੀ ਕੀਤਾ ਲਬੋ ॥ ਇਕੁ ਨਾਉ ਤੇਰਾ ਮੈ ਫਬੋ …॥ ੪॥੧੧॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੫੬) ਭਾਵ ਮੈ ਉਕਤ ਮੰਗ ’ਚ ਬਹੁਤਾ ਲੋਭ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਯਾਨੀ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮੰਗੀਆਂ ਹਨ। ਉਂਝ ਮੈਨੂੰ ਤੇਰਾ ਨਾਮ ਹੀ ਫਬਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਮੇਰੀ ਦਿਲੀ ਇੱਛਾ ਤੇਰਾ ਨਾਮ ਮੰਗਣ ’ਚ ਹੀ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਉੱਚੀ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲ਼ਾ ਭਗਤ; ਐਸੀ ਮੰਗ ਮੰਗਣ ਤੋਂ ਸੰਗਦਾ ਹੈ, ਘਬਰਾਉਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਬੋਲ ਹਨ, ‘‘ਚਾਰਿ ਪਦਾਰਥ ਆਖੀਅਨਿ; ਸਤਿਗੁਰ ਦੇਇ, ਨ ਗੁਰਸਿਖੁ ਮੰਗੈ। ਅਠ ਸਿਧੀ ਨਿਧੀ ਨਵੈ ਰਿਧਿ; ਨ ਗੁਰੁ ਸਿਖੁ ਢਾਕੈ ਟੰਗੈ…। ਗੁਰ ਸਿਖੁ; ਦੂਜੇ ਭਾਵਹੁ ਸੰਗੈ ॥੨॥’’ (ਵਾਰ ੨੮ ਪਉੜੀ ੨) ਭਾਵ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਚਾਰ ਪਦਾਰਥ (ਧਰਮ, ਅਰਥ, ਕਾਮ, ਮੋਖ/ਮੁਕਤੀ), 8 ਸਿੱਧੀਆਂ, 9 ਰਿਧੀਆਂ ਆਦਿਕ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਗੁਰਸਿਖ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਢੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਲਗਾਅ ਵਧਦਾ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਗੁਰਸਿੱਖ; ਇਹ ਸਭ ਮੰਗਣ ਤੋਂ ਸੰਗਦਾ ਹੈ। ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬਾ ਸ਼ੇਖ਼ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ (ਬੀਬੀ ਮਰੀਅਮ); ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਬਦਲੇ ਗੁੜ ਦਿੰਦੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਭੁੱਲ ਗਈ। ਜਦ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਕੋਲ਼ ਜਲਦੀ ’ਚ ਆ ਕੇ ਗੁੜ ਦੇਣਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੁੜ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਰਸ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਐਸੀ ਦੁਬਿਧਾ ਨਾ ਪਨਪੇ, ਇਸ ਲਈ ਹੇਠਲੇ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ :

(1). ‘‘ਜੀਉ ਪਿੰਡੁ ਸਭੁ ਤਿਸ ਕਾ; ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਤਿਸ ਕੈ ਪਾਸਿ ॥ ਵਿਣੁ ਬੋਲਿਆ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਜਾਣਦਾ; ਕਿਸੁ ਆਗੈ ਕੀਚੈ ਅਰਦਾਸਿ ॥ ਨਾਨਕ  ! ਘਟਿ ਘਟਿ (’ਚ) ਏਕੋ ਵਰਤਦਾ; ਸਬਦਿ (ਨਾਲ਼) ਕਰੇ ਪਰਗਾਸ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੪੨੦) ਅਰਥ : ਹੇ ਨਾਨਕ ! (ਆਖ ਕਿ ਭਾਵੇਂ) ਜਗਤ-ਪਿਤਾ ਹੀ ਹਰ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਚਾਨਣ (ਗਿਆਨ) ਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। (ਜਿਸ ਨੂੰ ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆ) ਉਹ ਆਪਣੇ ਜਿੰਦ, ਸਰੀਰ ਆਦਿ ਸਭ ਕੁੱਝ; ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਉਹ ਭਗਤ; ਅਗਾਂਹ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਆਸਰੇ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਬੋਲਿਆਂ ਸਭ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਜਾਣਨਹਾਰ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਿਸ ਲਈ ਉਸ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰੀਏ ?

ਨੋਟ : ਜੇਕਰ ਇਸ ਵਾਕ ਦਾ ਅਰਥ ਕਰੀਏ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਬੋਲਿਆਂ ਪ੍ਰਭੂ ਸਭ ਕੁੱਝ ਜਾਣਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੋਲ਼ ਕਿਉਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰੀਏ ? ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਜੋ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਹੈ। ਇਹ ਅਰਥ; ਨਵਾਂ ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਕੇ ਦੱਸਣਾ ਅਜੇ ਵੀ ਬਾਕੀ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਕਾਹਦਾ ? ਸੋ ਇਹ ਅਰਥ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦੇ।

ਐਸੀ ਅਵਸਥਾ ਬਣਨ ’ਤੇ ਰੱਬ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨ ’ਚ ਰਹੀ ਕੋਈ ਕੁਤਾਹੀ ਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ਾਉਣ ਲਈ ਤਾਂ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਹੋਰ ਮੰਗ ਲਈ ਨਹੀਂ। ਮੰਗਤਾ ਬਣਨ ਦੀ ਥਾਂ ਭਗਤ; ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ਼ ਸੰਵਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਸਾਸਿ ਸਾਸਿ (ਨਾਲ਼) ਨਾਨਕੁ ਆਰਾਧੇ; ਆਠ ਪਹਰ ਗੁਣ ਗਾਵਾ ॥੪॥੯॥੫੬॥ (ਸੂਹੀ/ਮਹਲਾ ੫/੭੪੯), ਏਕ ਨਿਮਖ ਜੇ ਬਿਸਰੈ ਸੁਆਮੀ ! ਜਾਨਉ ਕੋਟਿ ਦਿਨਸ ਲਖ ਬਰੀਆ (ਵਰ੍ਹੇ/ਸਾਲ) ..॥੨॥੧॥੨੪॥’’ (ਸਾਰੰਗ/ਮਹਲਾ ੫/੧੨੦੯), ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ਼ ਗੂੜ੍ਹੀ ਜਾਣ-ਪਹਿਚਾਣ ਬਣੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਐਸਾ ਹੀ ਸੰਵਾਦ; ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਤੂ ਕੁਨੁ ਰੇ ॥ ਮੈ ਜੀ ॥ ਨਾਮਾ …॥੩॥੪॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੬੯੪) ਅਰਥ : ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ; ਆਪਣੇ ਬੂਹੇ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹੇ ਭਗਤ ਨੂੰ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੂੰ ਕੌਣ ਹੈ ? ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੀ ! ਮੈਂ ਨਾਮਦੇਵ ਹਾਂ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਵਾਕ; ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਹਨ।

(2). ਜਤ ਕਤ ਦੇਖਉ, ਤਤ ਤਤ ਤੁਮ ਹੀ; ਮੋਹਿ ਇਹੁ ਬਿਸੁਆਸੁ ਹੋਇ ਆਇਓ ॥ ਕੈ ਪਹਿ ਕਰਉ ਅਰਦਾਸਿ ਬੇਨਤੀ ? ਜਉ ਸੁਨਤੋ ਹੈ ਰਘੁਰਾਇਓ ॥੧॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੦੫)

ਅਰਥ : ਹੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ! ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਤੂੰ ਹਰ ਥਾਂ ਵਿਆਪਕ ਹੈਂ। ਮੈ ਜਿਧਰ ਵੀ ਤੱਕਦਾ ਹਾਂ, ਓਧਰ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋ। ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਦਿਲੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸੁਣ ਰਹੇ ਹੋ, ਸਮਝ ਰਹੇ ਹੋ ਭਾਵ ਜਦੋਂ ਆਪ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਹੋ ਤਾਂ ਮੈਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ ਤੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂ ਭਾਵ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਕੋਲ਼ ਕਿਸ ਮੰਗ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਜਾਂ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂ ?

(3). ਅਵਰ ਓਟ ਮੈ ਕੋਇ ਨ ਸੂਝੈ; ਇਕ ਹਰਿ ਕੀ ਓਟ, ਮੈ ਆਸ ॥ ਕਿਆ ਦੀਨੁ ਕਰੇ ਅਰਦਾਸਿ ॥ ਜਉ ਸਭ ਘਟਿ (’ਚ); ਪ੍ਰਭੂ ਨਿਵਾਸ.. ॥ (ਕਾਨੜਾ/ਮਹਲਾ ੫/੧੩੦੪)

ਅਰਥ : ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ  ! ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਹਰ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਨਿਵਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਨਿਮਾਣਾ ਕੀ ਅਰਦਾਸ ਕਰਾਂ ਭਾਵ ਕਿਹੜੀ ਬੇਨਤੀ ਕਰਾਂ ? ਮੈਨੂੰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਆਸਰਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੁਝਦਾ। ਕੇਵਲ ਤੇਰੀ ਹੀ ਟੇਕ ਰੱਖੀ ਹੈ (ਕਿ ਮੇਰੀ ਦਿਲੀ ਉਮੰਗ/ਭਾਵਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤੈਂ ਫਲ਼ ਦੇਈ ਜਾਣਾ ਹੈ)।

ਉਕਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਅੰਤਰਜਾਮੀ, ਬਹੁਤ ਅੰਗ-ਸੰਗ, ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ, ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਦਿਲੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਸੁਣਦਾ, ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਕੋਈ ਮੰਗ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਭਗਤ ਜਨ; ਉਸ ਨਾਲ਼ ਸੰਵਾਦ (ਵਾਰਤਾਲਾਪ/ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਲੈਣ-ਦੇਣ) ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਹਰ ਪੱਖ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਹ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਜਾਣਨੇ ਬੜੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ :

(1). ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ‘ੴ’ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ। ਇਹ ਅਲੌਕਿਕ ਗਿਆਨ ਹੈ ਭਾਵ ‘ਜੋ ਇਸ ਲੋਕ (ਸੰਸਾਰ) ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ, ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਗਿਆਨ, ਪਰਾਲੌਕਿਕ ਗਿਆਨ, ਅਦ੍ਰਿਸ਼-ਨਿਰਾਕਾਰ ਬਾਰੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਅਨੁਭਵੀ ਗਿਆਨ’। ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਅਨੁਭਵੀ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ਼ ਵੇਖਣ ਲਈ ਇਸ ਗੁਰੂ ਸਿੱਖਿਆ ’ਤੇ ਪੂਰਨ ਭਰੋਸਾ ਹੋਣਾ; ਅਰੰਭਕ ਕਦਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ, ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਵਾਲ਼ਾ ਸਮਾਜਿਕ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ’ਚੋਂ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ, ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਤਰਕ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਏ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਇਕਲੌਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ‘ੴ’ ਨੂੰ 442 ਵਾਰ ‘ਅਗੰਮ, ਅਗੋਚਰ’ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ’। ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਇਹੀ ਅਲੌਕਿਕ ਗਿਆਨ ਸਿੱਖ ਦਾ ਨਿਤਨੇਮ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਅੰਤ ’ਚ ਸੁਬ੍ਹਾ-ਸ਼ਾਮ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ, ਸੁਣਨ, ਸਮਝਣ ਤੇ ਧਿਆਨ ਜੋੜਨ ’ਚ ਰਹੀ ਕੁਤਾਹੀ ਬਾਰੇ ਭੁੱਲ ਬਖ਼ਸ਼ਾਈ ਜਾਵੇ।

(2). ਕੁਦਰਤ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਾਰੇ, ਬਨਸਪਤੀ, ਜੀਵਨ ਆਦਿ ਹਨ) ਦਾ ਤੱਥਾਂ ਆਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਇਹ ਗਿਆਨ; ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਇਸ ਸਚਾਈ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਇਸ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਇਹ ਅਚੂਕ ਸਚਾਈ; ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਸਿੱਖ ਅੰਦਰ ਅਲੌਕਿਕ ਗਿਆਨ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਸਾਧਨ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਇਸ ਗਿਆਨ ’ਤੇ ਕੋਈ ਆਧੁਨਿਕ ਖੋਜ; ਕਿੰਤੂ-ਪਰੰਤੂ ਕਰਦੀ ਤਾਂ ਅਲੌਕਿਕ ਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸੰਦੇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਉਪਜਦਾ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਅਸਲ ਗੁਰਮਤਿ-ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਝਣ ਦੀ ਭੁਲ ਕਰ ਬੈਠਦੇ ਹਨ।

(3). ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਧਰਮ ਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅੱਧ-ਅਧੂਰੀ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਵਿਆਖਿਆ ਨੂੰ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਰੱਦ ਕਰਨਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਇਹ ਭਾਗ; ਨਿਤਨੇਮ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਕਿ ਸਿੱਖ, ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸ ਵੇਖਦੇ ਵੇਖਦੇ ਆਪਣਾ ਕੀਮਤੀ ਜਨਮ ਅਜਾਈਂ ਨਾ ਗਵਾ ਲੈਣ।

ਸੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ‘ਅਰਦਾਸ’ ਤੇ ‘ਬੇਨਤੀ’ ਸ਼ਬਦ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਅਲੌਕਿਕ ਗਿਆਨ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਹੇਠਾਂ ‘ਰਹਾਉ’ ਤੁਕਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ/ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਮਿਹਰ ਕਰਕੇ ਗੁਣ ਗਾਉਣ ਦੀ, ਨਾਮ-ਦਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ, ਸਿਫ਼ਤ-ਸਲਾਹ ਸੁਣਨ ਦੀ ਸਾਡੇ ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ ਤਾਂਘ ਪੈਦਾ ਕਰਨ :

ਸੇਵਕ ਕੀ ਅਰਦਾਸਿ ਪਿਆਰੇ  ! ॥ ਜਪਿ (ਕੇ) ਜੀਵਾ ਪ੍ਰਭ ! ਚਰਣ ਤੁਮਾਰੇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੬੨)

ਇਹ ਬੇਨੰਤੀ ਸੁਣਿ ਪ੍ਰਭ ਮੇਰੇ  ! ॥ ਦੇਹਿ ਨਾਮੁ; ਕਰਿ ਅਪਣੇ ਚੇਰੇ (ਚੇਲੇ)॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੪੨)

ਮੇਰੇ ਸਾਹਿਬ  ! ਤੂੰ, ਮੈ ਮਾਣੁ ਨਿਮਾਣੀ ॥ ਅਰਦਾਸਿ ਕਰੀ (ਕਰਾਂ) ਪ੍ਰਭ ਅਪਨੇ ਆਗੈ; ਸੁਣਿ ਸੁਣਿ ਜੀਵਾ ਤੇਰੀ ਬਾਣੀ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੪੯), ਚੰਗੇ ਭਾਗਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਚਰਨੀਂ ਲੱਗਾਂ, ਉਸ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਲਈ ਮਨ ’ਚ ਚਾਹ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ, ‘‘ਪ੍ਰਭ ਮਿਲਬੇ ਕਉ; ਪ੍ਰੀਤਿ ਮਨਿ (’ਚ) ਲਾਗੀ ॥ ਪਾਇ ਲਗਉ, ਮੋਹਿ ਕਰਉ ਬੇਨਤੀ; ਕੋਊ ਸੰਤੁ ਮਿਲੈ ਬਡਭਾਗੀ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੨੦੪), ਜਦ ਗੁਰੂ; ਅਰਦਾਸ ਸੁਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹਿਰਦੇ ’ਚ ਪੱਕਾ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਹਰੀ ਪ੍ਰਤੀ ਲਗਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਕਹੁ ਨਾਨਕ  ! ਮੇਰੀ ਸੁਣੀ ਅਰਦਾਸਿ ॥ ਸੰਤ ਪ੍ਰਸਾਦਿ (ਨਾਲ਼); ਮੋ ਕਉ ਨਾਮ ਨਿਵਾਸਿ ॥੪॥੨੧॥੯੦॥’’ (ਗਉੜੀ/ਮਹਲਾ ੫/੧੮੩)

‘ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਸੰਯੁਕਤ ਸ਼ਬਦ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਕਾਢ ਹਨ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ‘ਸੰਤ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਸ਼ਬਦ; 41 ਵਾਰ ਵਰਤੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਬਾਕੀ ਕਿਸੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਨਹੀਂ ਵਰਤੇ। ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਇੱਕੋ ਹੈ ‘ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ (ੴ ਮਿਲਦਾ ਹੈ)’। ਉਕਤ ਵਾਕ ‘‘ਸੰਤ ਪ੍ਰਸਾਦਿ; ਮੋ ਕਉ ਨਾਮ ਨਿਵਾਸਿ ॥’’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਨਾਮ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ‘ਸੰਤ’ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ‘ਗੁਰੂ’ ਸਮਾਨ ਲੈਣ ਕਾਰਨ ਆਪ ਨੇ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ 13ਵੀਂ ਅਸਟਪਦੀ ‘‘ਸੰਤ ਕੀ ਨਿੰਦਾ ਨਾਨਕਾ ! ਬਹੁਰਿ ਬਹੁਰਿ ਅਵਤਾਰ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੨੭੯) ’ਚ 62 ਵਾਰ ‘ਸੰਤ’ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ’ਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੀ ਸੋਹਿਲਾ ਬਾਣੀ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਵੀ ਆਪ ਨੇ ਇਹ ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ ਕਿ ਹੇ ਮਿਤਰੋ ! ਸੰਤ-ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੇਵਾ-ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹੀ ਮੌਕਾ ਹੈ ‘‘ਕਰਉ ਬੇਨੰਤੀ, ਸੁਣਹੁ ਮੇਰੇ ਮੀਤਾ ! ਸੰਤ ਟਹਲ ਕੀ ਬੇਲਾ ॥’’ (ਸੋਹਿਲਾ/ਮਹਲਾ ੫/੧੩) ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ (ਸੰਤ); ਕੇਵਲ ਉਸ ਮਾਲਕ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਹੈ, ‘‘ਸੰਤਾ ਏਕੁ ਧਿਆਵਨਾ; ਦੂਸਰ ਕੋ ਨਾਹਿ ॥ ਏਕਸੁ ਆਗੈ ਬੇਨਤੀ; ਰਵਿਆ ਸ੍ਰਬ ਥਾਇ ॥੨॥’’ (ਬਿਲਾਵਲੁ/ਮਹਲਾ ੫/੮੧੫), ‘ਬੇਨਤੀ’ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਦੂਹਰਾ ਅੰਕ ਨਹੀਂ ਭਾਵ ਇਹ ਤੁਕਾਂ; ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਨਹੀਂ, ਸਿੱਖਿਆ ਦਾਇਕ ਹਨ ਵਰਨਾ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ! ਤੂੰ ‘‘ਬਿਸਰੁ ਨਾਹੀ ਨਿਮਖ ਮਨ ਤੇ; ਨਾਨਕ ਕੀ ਅਰਦਾਸਿ ॥੮॥੨॥’’ (ਮਾਰੂ/ਮਹਲਾ ੫/੧੦੧੭), ਇੱਥੇ ਦੂਹਰਾ ਅੰਕ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਅੰਤਮ ਤੁਕ ’ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਇਕ ਨਾਨਕ ਕੀ ਅਰਦਾਸਿ; ਜੇ ਤੁਧੁ ਭਾਵਸੀ (ਪਸੰਦ) ॥ ਮੈ ਦੀਜੈ ਨਾਮ ਨਿਵਾਸੁ; ਹਰਿ ਗੁਣ ਗਾਵਸੀ (ਗਾਉਂਦਾ ਰਹਾਂ)॥੮॥੧॥੩॥’’ (ਸੂਹੀ/ਮਹਲਾ ੧/੭੫੨), ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ‘‘ਕਹੁ ਕਬੀਰ  ! ਇਕ ਬੇਨਤੀ ਬੈਰਾਗੀਅੜੇ ॥ ਮੋ ਕਉ, ਭਉਜਲੁ ਪਾਰਿ ਉਤਾਰਿ; ਵਣਾਹੰਬੈ ॥੮॥੧॥੮॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੪)

ਗੁਰਬਾਣੀ; ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀ (ਮਨੁੱਖ, ਜਮਦੂਤ ਆਦਿ) ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਰਜਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ਼ ਭੋਗ ਰਹੇ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਪੀੜਾ ਨਾਲ਼ ਭਰੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਕੀ ਬਾਂਹ ਫੜਨਗੇ, ‘‘ਜਿਸੁ ਮਾਨੁਖ ਪਹਿ ਕਰਉ ਬੇਨਤੀ; ਸੋ ਅਪਨੈ+ਦੁਖਿ (ਨਾਲ਼) ਭਰਿਆ ॥ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ ਜਿਨਿ ਰਿਦੈ (ਤੋਂ) ਅਰਾਧਿਆ; ਤਿਨਿ ਭਉ ਸਾਗਰੁ ਤਰਿਆ ॥੧॥ (ਗੂਜਰੀ/ਮਹਲਾ ੫/੪੯੭), ਇੱਥੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਨਹੀਂ ਤਾਹੀਓਂ ਇਹ ਤੁਕ; ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਨਹੀਂ।

ਉਕਤ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਅਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਹੀਓਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਮੰਗ ਮਨ ਅੰਦਰ ਉਠਦੀ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲ਼ਾ; ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ ਨਾਲ਼ ਸਮਝ ਤਾਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਹੀ ਮਾਰਗ ਅਤੇ ਅਸਲ ਮੰਜ਼ਲ ਕੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ’ਚ ਦੁਨਿਆਵੀ ਲੋੜਾਂ ਵੀ ਅਜੇ ਤੀਬਰ/ਪ੍ਰਬਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਐਸਾ ਭਗਤ; ਵੱਧ ਵਿਆਕੁਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੰਜ਼ਲ ਦੂਰ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੇਠਲੇ ਵਾਕ ਹਨ :

(ੳ). ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਭ  ! ਰਾਖਿ ਲੇਹੁ; ਹੋਰੁ ਨਾਹੀ ਕਰਣ ਕਰੇਣ ॥ ਹਰਿ ! ਤੁਧੁ ਵਿਣੁ, ਖਾਕੂ ਰੂਲਣਾ; ਕਹੀਐ ਕਿਥੈ ਵੈਣ ॥ ਨਾਨਕ ਕੀ ਬੇਨੰਤੀਆ; ਹਰਿ ਸੁਰਜਨੁ ਦੇਖਾ ਨੈਣ ॥੧॥’’ (ਮਾਝ ਦਿਨ ਰੈਣਿ/ਮਹਲਾ ੫/੧੩੬)

ਅਰਥ : ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਹੇ ਹਰੀ ! ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਮੈਨੂੰ ਬਚਾ ਲੈ। ਕੋਈ ਹੋਰ ਐਸਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਅਤੇ ਕਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮਿੱਟੀ ’ਚ ਰੁਲ ਜਾਣਾ ਹੈ ਭਾਵ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅੱਧ ਕੌਡੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ। ਤੈਥੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸ ਕੋਲ਼ ਆਪਣੀ ਪੀੜਾ ਦੱਸਾਂ। ਮੇਰੀ ਅਰਦਾਸ ਹੈ ਕਿ ਮਿਹਰ ਕਰ ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਪਹੁੰਚੇ ਹੋਏ (ਯਾਨੀ ਉੱਚੀ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲ਼ੇ) ਹਰੀ ਦੇ ਭਗਤਾਂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਾਂ ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਙ ਨਿਰਮੋਹ ਹੋ ਸਹੀ ਮਾਰਗ ’ਤੇ ਚੱਲਾਂ।

(ਅ). ਸੁਣਿ ਨਾਹ ਪਿਆਰੇ  ! ਇਕ ਬੇਨੰਤੀ ਮੇਰੀ ॥ ਤੂ ਨਿਜ ਘਰਿ (’ਚ) ਵਸਿਅੜਾ; ਹਉ ਰੁਲਿ ਭਸਮੈ ਢੇਰੀ …॥੨॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੧੧੧)

ਅਰਥ : ਹੇ ਪਿਆਰੇ ਪਤੀ ! ਮੇਰੀ ਇੱਕ ਬੇਨਤੀ ਸੁਣ। ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਘਰ ’ਚ ਵੱਸਦਾ ਹੈਂ ਭਾਵ ਜੰਮਦਾ ਮਰਦਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਮੈਂ (ਔਗੁਣਾਂ ਨਾਲ਼ ਭਰੀ ਜੂਨਾਂ ’ਚ) ਰੁਲ-ਰੁਲ ਕੇ ਸੁਆਹ ਦੀ ਢੇਰੀ ਹੁੰਦੀ ਆਈ ਹਾਂ ਭਾਵ ਆਵਾਗਮਣ ’ਚ ਪਈ ਹਾਂ (ਕਿਉਂਕਿ ਤੇਰਾ ਨਾਮ ਜਪ-ਜਪ ਕੇ ਤੇਰੇ ਵਾਙ ਸਥਿਰ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ ਭਾਵ ਤੇਰੇ ’ਚ ਲੀਨ ਨਾ ਹੋਈ)।

(ੲ). ਤੁਧੁ ਗੁਣ, ਮੈ ਸਭਿ ਅਵਗਣਾ; ਇਕ ਨਾਨਕ ਕੀ ਅਰਦਾਸਿ ਜੀਉ ॥ ਸਭਿ ਰਾਤੀ ਸੋਹਾਗਣੀ; ਮੈ ਡੋਹਾਗਣਿ ਕਾਈ ਰਾਤਿ ਜੀਉ  ?॥੧॥ (ਸੂਹੀ/ਕੁਚਜੀ/ਮਹਲਾ ੧/੭੬੨)

ਅਰਥ : ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ! ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਤੇਰੇ ’ਚ ਗੁਣ ਹੀ ਗੁਣ ਹਨ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਔਗੁਣ ਹੀ ਔਗੁਣ। ਅਨੰਦ ਮਾਣਨ ਲਈ ਤੈਂ ਸਾਰੀਆਂ ਰਾਤਾਂ; ਸੁਹਾਗਣਾਂ (ਉੱਚੀ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲ਼ੀਆਂ/ਜੋ ਤੇਰੇ ਨਾਲ਼ ਇਕ ਮਿਕ ਹਨ) ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਕਰ ਲਈਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਅਭਾਗਣ ਲਈ ਕੋਈ ਇੱਕ ਰਾਤ ਵੀ ਬਚਾ ਕੇ ਨਾ ਰੱਖੀ।

ਨੋਟ : ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਉਕਤ ਤਿੰਨੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਦੂਹਰਾ/ਤੀਹਰਾ ਅੰਕ ਨਹੀਂ ਭਾਵ ਇਹ ਪੰਕਤੀਆਂ; ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉੱਚੀ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲ਼ੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਸਫ਼ਰ ਕਾਫ਼ੀ ਤਹਿ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਯਾਨੀ ਮੰਜ਼ਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਬੇਨਤੀ; ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ‘‘ਅੰਤਰਗਤਿ ਬੁਝੈ ਹਾਂ ॥ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਤਿਸੁ ਸੁਝੈ ਹਾਂ ॥ ਪਤਿਤ ਉਧਾਰਿ ਲੇਹੁ ਹਾਂ ॥ ਨਾਨਕ  ! ਅਰਦਾਸਿ ਏਹੁ ਮੇਰੇ ਮਨਾ  ! ॥੩॥੬॥੧੬੨॥ (ਆਸਾ/ਮਹਲਾ ੫/੪੧੦) ਅਰਥ : ਹੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ! (ਬਹੁਤਾ ਬੇਚੈਨ ਨਾ ਹੋ) ਇਹ ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਕਿ ਮਾਲਕ; ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਸਮਝ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕੀ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਉਹ ਵਿਕਾਰਾਂ ’ਚ ਡਿੱਗਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਚਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਬੇਨਤੀ ’ਚ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਭਾਵਨਾ ਵੱਧ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਚ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਮਿਲਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਹੋਰ ਹੋਰ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਮਾਨੋ ਬੂਹੇ ’ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਇਹ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ; ਅਰਦਾਸਿ ਸੁਣੀਜੈ ॥ ਅਪਣੇ ਸੇਵਕ ਕਉ; ਦਰਸਨੁ ਦੀਜੈ ॥੪॥੩੨॥੪੩॥ (ਰਾਮਕਲੀ/ਮਹਲਾ ੫/੮੯੬), ਪ੍ਰਭ ਜੀਉ ! ਦੇਵਹੁ ਦਰਸਨੁ ਆਪਣਾ; ਜਿਤੁ ਢਾਢੀ ਤ੍ਰਿਪਤਾਵੈ ॥ ਅਰਦਾਸਿ ਸੁਣੀ ਦਾਤਾਰਿ+ਪ੍ਰਭਿ (ਨੇ); ਢਾਢੀ ਕਉ ਮਹਲਿ (’ਚ) ਬੁਲਾਵੈ ॥ ਪ੍ਰਭ ਦੇਖਦਿਆ (ਦੇਖਦਿਆਂ) ਦੁਖ ਭੁਖ ਗਈ; ਢਾਢੀ ਕਉ ਮੰਗਣੁ ਚਿਤਿ (’ਚ) ਨ ਆਵੈ ॥ ਸਭੇ ਇਛਾ ਪੂਰੀਆ; ਲਗਿ (ਕੇ) ਪ੍ਰਭ ਕੈ ਪਾਵੈ (ਪਾਵੈਂ/ਚਰਨੀਂ)॥ ਹਉ ਨਿਰਗੁਣੁ ਢਾਢੀ ਬਖਸਿਓਨੁ; ਪ੍ਰਭਿ+ਪੁਰਖਿ (ਨੇ) ਵੇਦਾਵੈ (ਨੂੰ)॥੯॥ (ਮਾਰੂ ਵਾਰ/ਮਹਲਾ ੫/੧੦੯੭) ਅਰਥ : ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ! (ਮੈਂ ਬੂਹੇ ’ਤੇ ਹਾਂ) ਆਪਣਾ ਦੀਦਾਰ ਬਖ਼ਸ਼ੋ। ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਢਾਢੀ ਰੱਜ ਜਾਵੇ (ਭਾਵ ਤੇਰੇ ਵਾਙ) ਸ਼ਾਂਤ/ਸਥਿਰ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਦਾਤਾਰ-ਪਿਤਾ ਨੇ ਮੇਰੀ ਪੁਕਾਰ ਸੁਣੀ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਹਿਲ ’ਚ ਬੁਲਾ ਲਿਆ (ਮਾਲਕ ਨਾਲ਼ ਐਸਾ ਸੰਵਾਦ ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ ਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ‘‘ਤੂ ਕੁਨੁ ਰੇ ॥ ਮੈ ਜੀ ॥ ਨਾਮਾ …॥੩॥੪॥’’), ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰਾ (ਵਿਛੋੜੇ ਵਾਲ਼ਾ) ਦੁੱਖ ਤੇ ਭੁੱਖ ਮਰ ਗਈ। ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਮੰਗਣ ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਚਿਤ ’ਚੋਂ ਕੋਈ ਫੁਰਨਾ ਨਾ ਉੱਠਿਆ। ਦਾਤਾਰ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੱਗ ਕੇ ਮਾਨੋ ਮੇਰੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਮੈਨੂੰ ਗੁਣਹੀਣ, ਨਿਮਾਣੇ (ਵੇਦਾਵੈ) ਨੂੰ ਉਸ ਪ੍ਰਭੂ ਪਿਤਾ ਨੇ ਬਖ਼ਸ਼ ਲਿਆ। ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਇਸ ਤੁਕ ਦਾ ‘ਅੰਕ ੯’; ਮਾਰੂ ਵਾਰ ਦੀ 9ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਇਸ ਪੜਾਅ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਭਗਤ; ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਸਦੀਵੀ ਸਾਥੀ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਧਨ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ। ਇਹੀ ਬਚਨ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਹਨ, ‘‘ਤੂ ਪ੍ਰਭ ਦਾਤਾ  ! ਦਾਨਿ ਮਤਿ ਪੂਰਾ; ਹਮ ਥਾਰੇ (ਤੇਰੇ ਦਰ ਦੇ) ਭੇਖਾਰੀ ਜੀਉ ॥ ਮੈ ਕਿਆ ਮਾਗਉ ? ਕਿਛੁ ਥਿਰੁ ਨ ਰਹਾਈ; ਹਰਿ ਦੀਜੈ ਨਾਮੁ ਪਿਆਰੀ ਜੀਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੫੯੮), ਜਦ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲ਼ਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਇਉਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਪ੍ਰਭ  ! ਆਪਣੀ; ਤੇਰੇ ਦਰਸਨ ਹੋਇ ਪਿਆਸ ॥ ਪ੍ਰਭ  ! ਤੁਧੁ ਬਿਨੁ ਦੂਜਾ ਕੋ ਨਹੀ; ਨਾਨਕ ਕੀ ਅਰਦਾਸਿ ॥’’ (ਮਾਝ ਬਾਰਹਮਾਹਾ/ਮਹਲਾ ੫/੧੩੪) ਅਰਥ : ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ! ਮੇਰੀ ਅਰਦਾਸ ਹੈ ਕਿ ਮਿਹਰ ਕਰ ਤਾਂ ਜੋ ਮੇਰੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਵੀ ਤੇਰੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਤਾਂਘ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਕਿਉਂਕਿ ਤੈਥੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮੇਰਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ।

ਸੋ ਗੁਰੂ ਆਸ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀ ਅਰਦਾਸ; ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਵਾਲ਼ਾ ਬੂਹਾ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਇਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਹੇ ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ! ਗੁਣਾਂ ਭਰਪੂਰ ਪ੍ਰਭੂ ! ਤੇਰਾ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਬਲ; ਅਸਲੀਅਤ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸੇਵਕ ਦੀ ਅਰਦਾਸ; ਕਦੇ ਅਜਾਈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ, ‘‘ਬਿਰਥੀ ਕਦੇ ਨ ਹੋਵਈ; ਜਨ ਕੀ ਅਰਦਾਸਿ ॥ ਨਾਨਕ  ! ਜੋਰੁ ਗੋਵਿੰਦ ਕਾ; ਪੂਰਨ ਗੁਣਤਾਸਿ ॥੨॥੧੩॥੭੭॥’’ (ਬਿਲਾਵਲੁ/ਮਹਲਾ ੫/੮੧੯), ਜੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦਾ ਮਨੋਰਥ; ਗੁਰੂ ਆਸ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦਿਲੋਂ ਪੁਕਾਰ ਨਿਕਲੇ ਤਾਂ ਮਹਿਲਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ; ਅਰਦਾਸ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸੱਚੇ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਬਿਠਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਮਾਣ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ, ‘‘ਸਚਾ ਅਰਜੁ (ਮਨੋਰਥ) ਸਚੀ ਅਰਦਾਸਿ ॥ ਮਹਲੀ ਖਸਮੁ ਸੁਣੇ ਸਾਬਾਸਿ ॥ ਸਚੈ+ਤਖਤਿ (’ਤੇ) ਬੁਲਾਵੈ ਸੋਇ ॥ ਦੇ ਵਡਿਆਈ; ਕਰੇ, ਸੁ ਹੋਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੩੫੫) ਅਰਥ : ਸੱਚਾ ਮਨੋਰਥ ਭਰਪੂਰ ਗੁਰੂ ਆਸ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਰਦਾਸ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਹਿਲਾਂ ਦਾ ਮਾਲਕ (ਉਸ ਨੂੰ) ਸੁਣਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਦਾ ਸਥਿਰ ਤਖ਼ਤ ਉੱਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਉਸ ਅੰਦਰ ਅਨੰਦ, ਅਡੋਲਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ‘ਦੇ ਵਡਿਆਈ; ਕਰੇ, ਸੁ ਹੋਇ ॥’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਮਾਣ ਬਖ਼ਸ਼ ਕੇ (ਦੇ ਕੇ) ਜੋ ਉਪਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਨਿਰੰਤਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਘਨ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ। 

ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਅੰਤਮ ਬਚਨ; ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ ਜੀ ਨੇ ‘ਸਦੁ’ (ਭਾਵ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਵੱਲੋਂ ਆਇਆ ਸੱਦਾ) ਬਾਣੀ ’ਚ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਹਰੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ’ਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸੰਸਾਰ ’ਚ ਸਫਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭੋਗੀ ਹੈ, ‘‘ਸਤਿਗੁਰੂ ਕੀ ਬੇਨਤੀ ਪਾਈ; ਹਰਿ ਪ੍ਰਭਿ (ਨੇ) ਸੁਣੀ ਅਰਦਾਸਿ ਜੀਉ ॥ ਹਰਿ ਧਾਰਿ ਕਿਰਪਾ ਸਤਿਗੁਰੁ (ਨੂੰ ਆਪਣੇ ’ਚ) ਮਿਲਾਇਆ; ਧਨੁ ਧਨੁ ਕਹੈ ਸਾਬਾਸਿ ਜੀਉ ॥੨॥’’ (ਸਦ/ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ/੯੨੩), ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ ਕਿ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਿਆਂ ਸੰਤੋਖ ਅਤੇ ਉੱਚਾ ਆਚਰਨ ਵੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ; ਅਰਦਾਸ ਸੁਣਦਾ ਹੈ ਤੇ ਬੁਲਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਕੋਲ਼ ਬੈਠਾਉਂਦਾ ਹੈ ‘‘ਸਤੁ ਸੰਤੋਖੁ ਹੋਵੈ ਅਰਦਾਸਿ ॥ ਤਾ ਸੁਣਿ (ਕੇ) ਸਦਿ ਬਹਾਲੇ ਪਾਸਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੮੭੮), ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ‘ਸਤੁ, ਸੰਤੋਖੁ’; ਧਿਆਨ ਇਕਾਗਰ/ਸਥਿਰ ਕਰਨ ’ਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ‘ਵਿਕਾਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ’ ਤੇ ‘ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਖਿੱਚ’; ਮਨ ਨੂੰ ਕਦੇ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਦਿੰਦੇ। ਐਸੇ ਤਪਦੇ ਹਿਰਦੇ ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀ ਅਰਦਾਸ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ, ‘‘ਕਿਆ ਮੁਹੁ ਲੈ (ਕੇ); ਕੀਚੈ ਅਰਦਾਸਿ  ?॥ ਪਾਪੁ ਪੁੰਨੁ ਦੁਇ; ਸਾਖੀ ਪਾਸਿ ॥੨॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੩੫੧) ਭਾਵ ਜਦ ਪਾਪ ਤੇ ਪੁੰਨ ਦੋਵੇਂ; ਅਰਦਾਸ ਸਮੇਂ ਗਵਾਹੀ ਭਰਨ ਲਈ ਨਾਲ਼ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕਿਹੜੀ ਜ਼ਬਾਨ ਨਾਲ਼ (ਇਕਾਗਰ ਚਿਤ ਹੋ) ਅਰਦਾਸ ਕਰੀਏ। ਕੇਵਲ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਮਨ ’ਚ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹੀ ਅਰਦਾਸ ਨੂੰ ਦਿਲੀ ਭਾਵਨਾ ਸਮਝ ਕੇ ਸੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ‘‘ਪਤਿਤ ਉਧਾਰਣੁ ਸਤਿਗੁਰੁ ਮੇਰਾ; ਮੋਹਿ ਤਿਸ ਕਾ ਭਰਵਾਸਾ (ਆਸਰਾ)॥ ਬਖਸਿ ਲਏ ਸਭਿ ਸਚੈ+ਸਾਹਿਬਿ (ਨੇ); ਸੁਣਿ ਨਾਨਕ ਕੀ ਅਰਦਾਸਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੬੨੦), ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਇਹ ਬੋਲ; ਸੰਬੋਧਨ ਰੂਪ ’ਚ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਵਿਕਾਰਾਂ ’ਚ ਸੜ ਰਹੀ ਲੁਕਾਈ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਭੂ ਅੱਗੇ ਇਹ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ, ‘‘ਸਭਨਾ ਤੇਰੀ ਆਸ ਪ੍ਰਭ ! ਸਭਿ ਜੀਅ ਤੇਰੇ, ਤੂੰ ਰਾਸਿ (ਪੂੰਜੀ)॥ ਪ੍ਰਭ  ! ਤੁਧਹੁ ਖਾਲੀ ਕੋ ਨਹੀ; ਦਰਿ (’ਤੇ) ਗੁਰਮੁਖਾ ਨੋ ਸਾਬਾਸਿ ॥ ਬਿਖੁ ਭਉਜਲ ਡੁਬਦੇ ਕਢਿ ਲੈ; ਜਨ ਨਾਨਕ ਕੀ ਅਰਦਾਸਿ ॥੪॥੧॥੬੫॥’’ (ਸਿਰੀਰਾਗੁ/ਮਹਲਾ ੪/੪੦), ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ, ‘‘ਨਾਨਕ ਕੀ ਅਰਦਾਸਿ ਸੁਣੀਜੈ ॥ ਡੂਬਤ ਪਾਹਨ, ਪ੍ਰਭ ਮੇਰੇ ! ਲੀਜੈ ॥੫॥੧੪॥੨੦॥’’ (ਸੂਹੀ/ਮਹਲਾ ੫/੭੪੧) ਭਾਵ ਹੇ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਸਾਨੂੰ ਪੱਥਰ ਵਾਙ ਮਾਇਆ ’ਚ ਡੁਬਦਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲੈ। ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਐਸੇ ਵਾਕ; ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਮਾਲਕ ਅੱਗੇ ਆਪ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ, ਵੈਸੇ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਨੌਕਰ; ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ਅੱਗੇ ਹੁਕਮ ਚਲਾਉਂਦਾ ਸ਼ੋਭਦਾ ਨਹੀਂ, ‘‘ਨਾਨਕ  ! ਹੁਕਮੁ ਨ ਚਲਈ; ਨਾਲਿ ਖਸਮ ਚਲੈ ਅਰਦਾਸਿ ॥੨੨॥’’ (ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ/ਮਹਲਾ ੧/੪੭੪) ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਹੋਰ ਖੋਲ੍ਹਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਰਦਾਸ ਉਪਰੰਤ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਮਿਹਰ ਉਸੇ ਭਾਂਡੇ ’ਚ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਅੰਦਰੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰੱਖੀ ਵਸਤੂ (ਅਹੰਕਾਰ) ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ ਜਾਵੇ, ‘‘ਵਸਤੂ ਅੰਦਰਿ ਵਸਤੁ ਸਮਾਵੈ; ਦੂਜੀ ਹੋਵੈ ਪਾਸਿ ॥ ਸਾਹਿਬ ਸੇਤੀ ਹੁਕਮੁ ਨ ਚਲੈ; ਕਹੀ ਬਣੈ ਅਰਦਾਸਿ ..॥੩॥’’ (ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ/ਮਹਲਾ ੨/੪੭੪), ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਦੌਰਾਨ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ‘‘ਤਿਸੈ ਅਗੈ ਨਾਨਕਾ ! ਖਲਿਇ ਕੀਚੈ ਅਰਦਾਸਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੨/੧੦੯੩), ਸੋ ਮੈਂ ਤਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੜ੍ਹ ਕੇ, ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ‘‘ਦੁਇ ਕਰ ਜੋੜਿ (ਕੇ); ਕਰੀ ਅਰਦਾਸਿ ॥ ਸਦਾ ਜਪੇ; ਨਾਨਕੁ ਗੁਣਤਾਸੁ ॥੪॥੯॥ (ਪ੍ਰਭਾਤੀ/ਮਹਲਾ ੫/੧੩੪੦), ਦੁਇ ਕਰ ਜੋੜਿ; ਕਰੀ (ਕਰੀਂ) ਅਰਦਾਸਿ ॥ ਚਰਨ ਪਖਾਰਿ (ਧੋ ਕੇ); ਕਹਾਂ ਗੁਣਤਾਸ ॥ ਪ੍ਰਭ ਦਇਆਲ ਕਿਰਪਾਲ ! ਹਜੂਰਿ ॥ ਨਾਨਕੁ ਜੀਵੈ; ਸੰਤਾ ਧੂਰਿ ॥੪॥੨॥੨੩॥’’ (ਧਨਾਸਰੀ/ਮਹਲਾ ੫/੬੭੬) ਅਰਥ : ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਹੇ ਦਇਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਾਲ਼ੇ ! ਹੇ ਕਿਰਪਾ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ! ਹੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ! ਤੂੰ ਮੇਰੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਹੈਂ। ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਚਰਨਾਂ ਨੂੰ ਧੋ ਕੇ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਨਿਰਮਲ ਮਨ ਨਾਲ਼ ਜਪ ਕੇ, ਤੇਰੇ ਸੰਤ-ਜਨਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਬਣ ਕੇ, ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਤੇਰੇ ਗੁਣ ਗਾਉਂਦਾ ਹਾਂ। (ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ) ਅਰਦਾਸ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤੇ ਆਤਮਕ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦਾ ਹਾਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਕਰੀ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਬਿੰਦੀ ਸਹਿਤ ‘ਕਰੀਂ ’ ਹੈ ਤੇ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਮੈਂ ਕਰਦਾ ਹਾਂ’ (ਉਤਮ ਪੁਰਖ ਇੱਕ ਵਚਨ ਕਿਰਿਆ)।

ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ; ਆਪਣਾ ਅਨੁਭਵ ਸਾਂਝਾ ਕਰਦਿਆਂ ਸਮਝਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਜਿਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਕੋਈ ਆਕੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਮਨ ’ਚ ਵਸਾਉਣਾ ਹੈ। ਨਿਮਾਣਾ ਬਣ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਰਦਾਸ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ‘‘ਜਿਸੁ ਨਾਲਿ ਜੋਰੁ ਨ ਚਲਈ; ਖਲੇ ਕੀਚੈ ਅਰਦਾਸਿ ॥ ਨਾਨਕ  ! ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਮੁ ਮਨਿ (’ਚ) ਵਸੈ; ਤਾ ਸੁਣਿ, ਕਰੇ ਸਾਬਾਸਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੯੯੪), ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹੀ ਢੰਗ ਸਫਲਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਦ ਅੰਤ ਸਮੇਂ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਲਕ ਤੋਂ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਮਿਲੀ, ‘‘ਹਰਿ ਧਾਰਿ ਕਿਰਪਾ ਸਤਿਗੁਰੁ (ਨੂੰ ਆਪਣੇ ’ਚ) ਮਿਲਾਇਆ; ਧਨੁ ਧਨੁ ਕਹੈ ਸਾਬਾਸਿ ਜੀਉ ॥੨॥’’ (ਸਦ/ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ/੯੨੩), ਪਰ ਅਰਦਾਸ ਉਸੇ ਅੱਗੇ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਪ ਹੀ ਆਤਮਕ ਮੌਤ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪ ਹੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ/ਰੌਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਆਪਿ ਬਿਨਾਹੇ; ਆਪਿ ਕਰੇ ਰਾਸਿ ॥ ਨਾਨਕ  ! ਪ੍ਰਭ ਆਗੈ ਅਰਦਾਸਿ ॥੪॥੧੧॥੮੦॥’’ (ਗਉੜੀ/ਮਹਲਾ ੫/੧੭੯)

ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੀਤੀ ਉਕਤ ਸਾਰੀ ਵਿਚਾਰ; ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ/ਬੇਨਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਉਹ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ, ਨਿਰਾਕਾਰ ਹੈ, ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ। ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਸਮਝ ਹੋਣੀ ਨਾਮੁਮਕਿਨ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਲ਼ਾ ਰਾਹ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਕਰ (ਹੱਥ) ਜੋੜਿ ਗੁਰ ਪਹਿ ਕਰਿ ਬਿਨੰਤੀ; ਰਾਹੁ ਪਾਧਰੁ ਗੁਰੁ ਦਸੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੬੭), ਪਾਇ (ਚਰਨੀਂ) ਲਗਹ, ਨਿਤ ਕਰਹ ਬਿਨੰਤੀ; ਗੁਰਿ+ਸਤਿਗੁਰਿ (ਨੇ) ਪੰਥੁ (ਰਾਹ) ਬਤਾਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੫੭੪), ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਵੀ ਬੋਲ ਹਨ ਕਿ ਜੋ ਰਸਤਾ ਗੁਰੂ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਉੱਤੇ ਚੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਚੱਲਣਾ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ,‘‘ਜੋ ਗੁਰੁ ਦਸੈ ਵਾਟ; ਮੁਰੀਦਾ ਜੋਲੀਐ ॥’’ (ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ/੪੮੮), ਸਤਿਗੁਰੂ; ਸਰੀਰ ਅੰਦਰਲੀ ਜਿੰਦ (ਰੂਹ) ਨੂੰ ਖਿੜਨ ਵਾਲ਼ੀ ਸੂਝ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੇ ਜੰਮਣ ਮਰਨ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰ ਅਗਿਆਨਤਾ ਹੈ, ਕੂੜ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਹੈ, ਜਨਮ ਜਨਮ ਦੀ ਮੈਲ਼ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਇਸ ਮੈਲ਼ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਜਨਮ ਮਰਨ ’ਚ ਵੀ ਨਹੀਂ, ‘‘ਜਨਮ ਮਰਣ ਦੁਹਹੂ ਮਹਿ ਨਾਹੀ; ਜਨ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਆਏ ॥ ਜੀਅ ਦਾਨੁ ਦੇ ਭਗਤੀ ਲਾਇਨਿ; ਹਰਿ ਸਿਉ ਲੈਨਿ ਮਿਲਾਏ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੭੪੯) ‘ਜੀਅ ਦਾਨੁ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਹ ਦਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਜਿੰਦ ਲਈ ਹੈ, ਸਰੀਰ ਲਈ ਨਹੀਂ ਯਾਨੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਹਰਾ ਭਰਾ ਕਰ ਤਰਕਵਾਦੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਗਿਆਨ। ਇਹ ਗਿਆਨ; ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਨੂੰ ਹਰੀ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਅਭੇਦ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅਭੇਦ ਹਨ। ਇਹ ਗਿਆਨ; ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਤਮ ਮੰਥਨ ਕੀਤਿਆਂ ਹੀ ਬਾਣੀਕਾਰਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਹਰੀ ਦੀ ਜੋਤਿ (ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼); ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪ ’ਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਤਾ-ਬਲਵੰਡ ਜੀ ਦੇ ਬੋਲ ਹਨ, ‘‘ਜਿਨਿ ਸਮੁੰਦੁ ਵਿਰੋਲਿਆ; ਕਰਿ ਮੇਰੁ ਮਧਾਣੁ ॥ ਚਉਦਹ ਰਤਨ ਨਿਕਾਲਿਅਨੁ; ਕੀਤੋਨੁ ਚਾਨਾਣੁ ॥’’ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੮) ਅਰਥ : ਜਿਸ (ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ) ਨੇ (ਉੱਚੀ ਸੁਰਤ ਰੂਪ) ਸੁਮੇਰ ਪਰਬਤ ਨੂੰ ਮਧਾਣੀ ਬਣਾ ਕੇ ਸਰੀਰ-ਸਮੁੰਦਰ ਨੂੰ ਰਿੜਕਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ 14 ਕੀਮਤੀ ਰਤਨ (ਰੱਬੀ ਨੂਰ/ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼) ਕੱਢ ਲਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹਿਰਦਿਆਂ ਅੰਦਰ ਚਾਨਣ ਕੀਤਾ।

ਦਰਅਸਲ ਸਫਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਹ ਹੈ, ਜਿਸ ਅੰਦਰ ਇਹ ਤਿੰਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਇੱਕ-ਮਿੱਕ ਹੋ ਜਾਣ (1). ਰੂਹ ਜਾਂ ਆਤਮਾ; ਜੋ ਕਿ ਰੱਬ ਦੀ ਜੋਤਿ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (2). ਦਿਮਾਗ਼। (3). ਮਲ਼ੀਨ ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ’ਤੇ ਕਈ ਜਨਮਾਂ ਦੀ ਮੈਲ਼/ਪਰਤ ਚੜ੍ਹੀ ਹੈ, ਜੋ ‘ਕੂੜ ਦੀ ਪਾਲਿ’ ਹੈ। ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਦੀ ਇਹ ਮੈਲ਼; ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼/ਇਲਾਹੀ ਨੂਰ ਦਾ ਹੂ-ਬਹੂ ਪ੍ਰਭਾਵ; ਦਿਮਾਗ਼ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦਿੰਦੀ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ ਸਮੇਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਇਆ ਚੰਦ; ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਪੈਣ ਦਿੰਦਾ; ਤਾਂ ਤੇ ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਕਰਨਾ ਹੀ ਸਫਲ ਜੀਵਨ ਹੈ ਭਾਵ ਚਾਰ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ‘ਸੁਰਤਿ, ਮਤਿ, ਮਨਿ, ਬੁਧਿ’ ਨੂੰ ਘੜਨਾ ਹੈ।

ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ/ਰੌਸ਼ਨੀ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼ ਵਿਕਾਰ-ਵਾਸ਼ਨਾ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਨਾਲ਼ ਰੂਹ ਖਿੜਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਹੋਏ ਅੰਤਹਿਕਰਣ ’ਚੋਂ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪੂਰਨ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਕਿੰਤੂ-ਪਰੰਤੂ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਸ਼ਾਂਤ/ਸਥਿਰ ਹੋ ਬੈਠਦਾ ਹੈ। ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਇਹ ਅਹਿਸਾਸ ਹੀ ਸਰੀਰ-ਸਮੁੰਦਰ ਰਿੜਕ ਕੇ 14 ਰਤਨ ਕੱਢਣਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ-ਮਿੱਕ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਹੈ। ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ 6ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਤਿ ਅੰਦਰ/ਹੇਠਾਂ ਛੁਪੇ ਇਹ (14 ਰਤਨ, ਜਵਾਹਰ, ਮੋਤੀ); ਗੁਰੂ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ਼ ਲੱਭ ਪੈਂਦੇ ਹਨ, ‘‘ਮਤਿ ਵਿਚਿ ਰਤਨ ਜਵਾਹਰ ਮਾਣਿਕ; ਜੇ ਇਕ ਗੁਰ ਕੀ ਸਿਖ ਸੁਣੀ ..॥੬॥’’, ਇਹੀ ਨੁਕਤਾ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇਉਂ ਸਮਝਾਇਆ, ‘‘ਹਰਿ ਕੇ ਨਾਮ ਕੀ ਗਤਿ ਠਾਂਢੀ ॥ ਬੇਦ, ਪੁਰਾਨ, ਸਿਮ੍ਰਿਤਿ, ਸਾਧੂ ਜਨ; ਖੋਜਤ ਖੋਜਤ ਕਾਢੀ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨੧੯) ਭਾਵ ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ (ਰੱਬੀ ਜੋਤਿ/ਇਲਾਹੀ ਨੂਰ); ਮਨ ਨੂੰ ਠੰਢ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ, ਇਹ ਗੱਲ; ਸੰਤ ਜਨਾਂ ਨੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇ ਜਿੰਦ ਦੀ ਹਰ ਪੀੜਾ ਲਈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਹੈ, ‘‘ਜੀਅ ਕੀ ਬਿਰਥਾ ਹੋਇ; ਸੁ ਗੁਰ ਪਹਿ ਅਰਦਾਸਿ ਕਰਿ ॥ ਛੋਡਿ ਸਿਆਣਪ ਸਗਲ; ਮਨੁ ਤਨੁ ਅਰਪਿ ਧਰਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੫੧੯) ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਮੁਰਝਾਉਣ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਆਪਣੀ ਸਿਆਣਪ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਸਿਆਣਪ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਕੁੱਝ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ 24ਵੀਂ (ਭਾਵ ਅੰਤਮ) ਅਸ਼ਟਪਦੀ ’ਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਆਪੁ ਛੋਡਿ, ਬੇਨਤੀ ਕਰਹੁ ॥ ਸਾਧਸੰਗਿ; ਅਗਨਿ ਸਾਗਰੁ ਤਰਹੁ ॥ ਹਰਿ ਧਨ ਕੇ ਭਰਿ ਲੇਹੁ ਭੰਡਾਰ ॥ ਨਾਨਕ  ! ਗੁਰ ਪੂਰੇ ਨਮਸਕਾਰ ॥੧॥…. ॥੮॥੨੪॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੯੫) ‘ਆਪੁ ਛੋਡਿ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਭਾਵ ਸਿਆਣਪ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ’, ਪਰ ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅਜੇ ਤੱਕ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਆਪ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਜਾਚ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਈ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕੁੱਝ ਮਾਇਆ ਦੇ ਕੇ ਸੇਵਾਦਾਰਾਂ ਪਾਸੋਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਾ ਆਪਣੀ ਸਿਆਣਪ ਨੂੰ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਜੀਵਤ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਸਤਿਗੁਰੂ; ਰੱਬੀ ਨਾਮ ਰੂਪ ਅਨੋਖੀ ਦਾਤ/ਬਲ ਬਖ਼ਸ਼ਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਿਆਂ ਵਿਕਾਰਾਂ ਅੱਗੇ ਹਾਰਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਕੋਲ਼ ਨਾਮ ਰੂਪ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਅਪਾਰ ਹੈ, ‘‘ਤਿਸੁ ਆਗੈ ਅਰਦਾਸਿ ਕਰਿ; ਜੋ ਮੇਲੇ ਕਰਤਾਰੁ (ਨੂੰ)॥ ਸਤਿਗੁਰੁ ਦਾਤਾ ਨਾਮ ਕਾ; ਪੂਰਾ ਜਿਸੁ ਭੰਡਾਰੁ ॥੩॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੪੯), ਸੋ ਮੈਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿ ਅਸਲ ਨਾਮ-ਧਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ, ‘‘ਕਰਉ ਅਰਦਾਸਿ; ਅਪਨੇ ਸਤਿਗੁਰ ਪਾਸਿ ॥ ਨਾਨਕ  ! ਨਾਮੁ ਮਿਲੈ ਸਚੁ ਰਾਸਿ (ਪੂੰਜੀ) ॥੪॥੬੪॥੧੩੩॥’’ (ਗਉੜੀ/ਮਹਲਾ ੫/੧੯੨), ਐਸੀ ਦਾਤ; ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਸਿਓਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਉਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰੋ ਕਿ ਹੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ! ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਤੇਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (ਬਲ) ਹੈ, ‘‘ਜੀਅਨ ਕਾ ਦਾਤਾ ਏਕੁ ਹੈ; ਬੀਆ (ਦੂਜਾ) ਨਹੀ ਹੋਰੁ ॥ ਨਾਨਕ ਕੀ ਬੇਨੰਤੀਆ; ਮੈ ਤੇਰਾ ਜੋਰੁ ॥੨॥੯॥੭੩॥ (ਬਿਲਾਵਲੁ/ਮਹਲਾ ੫/੮੧੮)

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅੱਗੇ ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਵੀ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਹਮ ਅਵਗੁਣਿ (ਨਾਲ਼) ਭਰੇ, ਏਕੁ ਗੁਣੁ ਨਾਹੀ; ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਛਾਡਿ ਬਿਖੈ ਬਿਖੁ ਖਾਈ ॥ ਮਾਯਾ ਮੋਹ ਭਰਮ ਪੈ (ਕੇ) ਭੂਲੇ; ਸੁਤ ਦਾਰਾ (ਪੁੱਤਰ, ਪਤਨੀ) ਸਿਉ ਪ੍ਰੀਤਿ ਲਗਾਈ ॥ ਇਕੁ ਉਤਮ ਪੰਥੁ, ਸੁਨਿਓ ਗੁਰ ਸੰਗਤਿ; ਤਿਹ ਮਿਲੰਤ, ਜਮ ਤ੍ਰਾਸ ਮਿਟਾਈ ॥ ਇਕ ਅਰਦਾਸਿ ਭਾਟ ਕੀਰਤਿ ਕੀ; ਗੁਰ ਰਾਮਦਾਸ  ! ਰਾਖਹੁ ਸਰਣਾਈ ॥੪॥੫੮॥ (ਭਟ ਕੀਰਤ/੧੪੦੬) ਅਰਥ : ਹੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ! ਮੈਂ ਔਗੁਣ ਨਾਲ਼ ਭਰਿਆ ਹਾਂ। ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਵੀ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਤੇਰਾ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਨਾਮ ਭੁਲਾ ਕੇ ਰੂਹ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਨਿਰੀ ਜ਼ਹਰ ਖਾਧੀ ਹੈ। ਮਾਇਆ ਮੋਹ ਰੂਪ ਭਰਮਾਂ ’ਚ ਪੈ ਕੇ ਕੁਰਾਹੇ ਪਏ ਪੁੱਤਰ, ਪਤਨੀ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ’ਚ ਮਸਤ ਹਾਂ। ਜਦ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰ ਰੱਬੀ ਮਿਲਾਪ ਵਾਲ਼ਾ ਅਨੋਖਾ ਰਾਹ ਪਕੜਿਆ ਹੈ (ਤਦ ਤੋਂ ਮਾਇਆ ਜ਼ਹਰ ਨਾਲ਼ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ੀ) ਆਤਮਕ ਮੌਤ ਦਾ ਡਰ ਨਹੀਂ ਸਤਾਉਂਦਾ। ਭੱਟ ਕੀਰਤ ਇੱਕ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਇਉਂ ਹੀ ਸਦਾ ਆਪਣੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਓ।

ਨੋਟ : ਇਸ ਵਾਕ ’ਚ ਭੱਟ ਕੀਰਤ ਜੀ ਨੇ ਪੁੱਤਰ-ਪਤਨੀ (ਸੁਤ ਦਾਰਾ) ਦੇ ਪਿਆਰ ਨੂੰ ਜ਼ਹਰ ਕਿਹਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਮਾਇਆ (ਲੱਛਮੀ) ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦੀ ਮੰਗ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਮਾਨੁ ਮਾਂਗਉ, ਤਾਨੁ ਮਾਂਗਉ; ਧਨੁ ਲਖਮੀ ਸੁਤ ਦੇਹ ॥੧॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੦੮), ਹੋਰ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਪਤਨੀ ਨੂੰ ਪਾਉਣ ਲਈ ਭਗਤ ਧੰਨਾ ਜੀ ਵੀ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਘਰ ਕੀ ਗੀਹਨਿ (ਔਰਤ) ਚੰਗੀ ॥ ਜਨੁ ਧੰਨਾ ਲੇਵੈ ਮੰਗੀ ॥੨॥੪॥’’ (ਧਨਾਸਰੀ/ਭਗਤ ਧੰਨਾ/੬੯੫) ਹੁਣ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸਿੱਖ; ਭਗਤ-ਭਗਤ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਅਰਦਾਸ ਦਾ ਆਧਾਰ/ਪਿਛੋਕੜ ਜਾਣਨ ਦੀ ਥਾਂ ਗੁਰਮਤਿ-ਸਿਧਾਂਤ ’ਚ ਆਪਾ ਵਿਰੋਧ ਸਮਝ ਬੈਠੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕੀ ਇਲਾਜ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ?

ਸੋ ਗੁਰੂ ਪਾਸੋਂ ਹੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਹਰਾ ਭਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਰੱਬੀ ਨਾਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਭੱਟ ਨਲ੍ਹ ਜੀ; ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਰੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਜੋ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਅਹਿਨਿਸਿ ਜਪੈ; ਦਾਸੁ ਭਟੁ ਬੇਨਤਿ ਕਹੈ ॥ ਜੋ ਗੁਰੂ ਨਾਮੁ ਰਿਦ ਮਹਿ ਧਰੈ; ਸੋ ਜਨਮ ਮਰਣ ਦੁਹ ਥੇ (ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ) ਰਹੈ ॥੩॥੭॥ (ਭਟ ਨਲੵ/੧੩੯੯), ਦਾਸੁ ਬੇਨਤਿ ਕਹੈ; ਨਾਮੁ ਗੁਰਮੁਖਿ ਲਹੈ; ਗੁਰੂ ਗੁਰੁ, ਗੁਰੂ ਗੁਰੁ, ਗੁਰੂ ਜਪੁ ਮੰਨ ਰੇ  !॥੪॥੧੬॥੨੯॥’’ (ਭਟ ਨਲੵ/੧੪੦੧)

ਅੰਤ ’ਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ/ਰਿਵਾਇਤੀ ਆਰਤੀ ’ਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ਾ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚਾਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ‘‘ਗੋਪਾਲ  ! ਤੇਰਾ ਆਰਤਾ ॥ ਜੋ ਜਨ, ਤੁਮਰੀ ਭਗਤਿ ਕਰੰਤੇ; ਤਿਨ ਕੇ ਕਾਜ ਸਵਾਰਤਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਦਾਲਿ ਸੀਧਾ ਮਾਗਉ ਘੀਉ ॥ ਹਮਰਾ ਖੁਸੀ ਕਰੈ; ਨਿਤ ਜੀਉ ॥ ਪਨ੍ਹੀਆ ਛਾਦਨੁ ਨੀਕਾ ॥ ਅਨਾਜੁ ਮਗਉ; ਸਤ ਸੀ ਕਾ ॥੧॥ ਗਊ ਭੈਸ ਮਗਉ ਲਾਵੇਰੀ ॥ ਇਕ ਤਾਜਨਿ ਤੁਰੀ ਚੰਗੇਰੀ ॥ ਘਰ ਕੀ ਗੀਹਨਿ ਚੰਗੀ ॥ ਜਨੁ ਧੰਨਾ ਲੇਵੈ ਮੰਗੀ ॥੨॥੪॥ (ਧਨਾਸਰੀ/ਭਗਤ ਧੰਨਾ/੬੯੫) ਅਰਥ : ਹੇ ਜੀਵ-ਜੰਤਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣਹਾਰ ਪ੍ਰਭੂ ! ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਦਰ ਦਾ ਮੰਗਤਾ ਹਾਂ ਭਾਵ ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਦਰ ’ਤੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ (ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ) ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਭਗਤ-ਜਨ ਤੇਰੀ ਬੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਸਫਲ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈਂ (ਮੇਰੇ ’ਤੇ ਵੀ ਕਿਰਪਾ ਕਰ)। ਰਹਾਉ। ਤੇਰਾ ਦਾਸ ਧੰਨਾ (ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਮ ਬੰਦਾ) ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਦਾਲ, ਆਟਾ, ਘਿਉ, ਜੁੱਤੀ, ਸੋਹਣਾ ਕੱਪੜਾ, ਚੰਗਾ ਅਨਾਜ, ਦੁੱਧ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੀ ਗਾਂ-ਮੱਝ, ਇੱਕ ਚੰਗੀ ਅਰਬੀ ਘੋੜੀ, ਘਰੇਲੂ ਚੰਗੀ ਇਸਤਰੀ ਆਦਿ ਦੇਹ ਤਾਂ ਜੋ ਮਨ ਸਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ ਰਹੇ (ਹਮਰਾ ਖੁਸੀ ਕਰੈ; ਨਿਤ ਜੀਉ)।

ਨੋਟ : ਭਗਤ ਜੀ ਨੇ ਇੱਥੇ ਜਗਤ ਪਿਤਾ ਲਈ ਸ਼ਬਦ ‘ਗੋਪਾਲ’ ਵਰਤਿਆ ਹੈ। ‘ਗੋਪਾਲ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਜਗਤ ਨੂੰ ਪਾਲਣਹਾਰ, ਜੀਵ-ਜੰਤਾਂ ਨੂੰ ਰਿਜ਼ਕ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ’। ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਓਹੀ ਪਾਲ਼ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਜੀਵ-ਜੰਤਾਂ ਦੀ ਪੀੜਾ, ਦੁੱਖ, ਲੋੜ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਹੋਵੇ ਭਾਵ ਜੋ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਹੈ। ਜਦ ਮਨ ’ਚ ਪੂਰਨ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ‘ਗੋਪਾਲ’ (ਪਾਲਣਹਾਰ) ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਹੜੀ ਵਸਤੂ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ? ਉਕਤ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਓਥੇ ਬੇਨਤੀ ਰਾਹੀਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਤਦ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਪ ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਸੰਗਤ ਨਾਲ਼ ਜੁੜਨ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਾਤਾਰ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ‘ਅੰਤਰਜਾਮੀ’ ਸ਼ਬਦ ਵਜੋਂ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਇਹ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ ਹੈ, ‘‘ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਪੁਰਖ ਬਿਧਾਤੇ ! ਸਰਧਾ ਮਨ ਕੀ ਪੂਰੇ ॥ ਨਾਨਕ ਦਾਸੁ ਇਹੈ ਸੁਖੁ ਮਾਗੈ; ਮੋ ਕਉ ਕਰਿ ਸੰਤਨ ਕੀ ਧੂਰੇ ॥੪॥੫॥’’ (ਸੋਹਿਲਾ/ਗਉੜੀ/ਮਹਲਾ ੫/੧੩) ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਇਹ ਪੰਕਤੀ; ਸੋਹਿਲਾ ਬਾਣੀ ਦੇ ਪੰਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਹੈ।

ਸੋ ਭਗਤ ਧੰਨਾ ਜੀ ਵੀ ਇੱਥੇ ਆਮ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਦੀ ਮਨੋ ਕਾਮਨਾ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਜਮਰਾਜ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਿਆਂ ਆਮ ਮੰਗ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਕਰਉ ਅਰਦਾਸਿ; ਗਾਵ ਕਿਛੁ ਬਾਕੀ ॥ ਲੇਉ ਨਿਬੇਰਿ; ਆਜੁ ਕੀ ਰਾਤੀ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੭੯੨) ਅਗਰ ਜਮਰਾਜ ਅੱਗੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਮੰਗ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪ ਨੇ ਅੰਤਮ ਸਮੇਂ ਜਨਮ ਭੂਮੀ (ਬਨਾਰਸ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸਰਾਪੀ ਹੋਈ ਭੂਮੀ (ਮਗਹਰ) ਵਿਖੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤਿਆਗੇ ਸਨ। ਐਸਾ ਕੰਮ, ਜਮਰਾਜ ਤੋਂ ਡਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ; ਤਾਂ ਫਿਰ ਭਗਤ ਧੰਨਾ ਜੀ ਵੀ ਇੱਥੇ ਦਾਤਾਰ-ਪਿਤਾ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨਿਰੰਤਰ ਦਾਤਾਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ ‘‘ਦੇਦਾ ਦੇ; ਲੈਦੇ ਥਕਿ ਪਾਹਿ ॥’’ (ਜਪੁ) ਅਰਥ : ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਦਾਤਾਰ-ਪਿਤਾ; ਦਾਤਾਂ ਦਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਲੈਣ ਵਾਲ਼ੇ ਜੀਵ; ਦਾਤਾਂ ਭੋਗਦੇ-ਭੋਗਦੇ ਹਾਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਧੰਨਾ ਜੀ ਆਪਣਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਜਤਾ ਰਹੇ। ਇਹੀ ਗੁਰਮਤਿ-ਸਿਧਾਂਤ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਵਿਣੁ ਤੁਧੁ, ਹੋਰੁ ਜਿ ਮੰਗਣਾ; ਸਿਰਿ ਦੁਖਾ ਕੈ ਦੁਖ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੯੫੮), ਮਾਗਨਾ ਮਾਗਨੁ ਨੀਕਾ; ਹਰਿ ਜਸੁ ਗੁਰ ਤੇ ਮਾਗਨਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੧੮) ਅਰਥ : (ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਫਲ ਕਰਨ ਲਈ) ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਕੇਵਲ ‘ੴ’ ਦਾ ਨਾਮ ਮੰਗਣਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹੀ ਮੰਗ; ਬਾਕੀ ਮੰਗਾਂ ’ਚੋਂ ਉੱਤਮ ਹੈ। ਭਗਤ ਧੰਨਾ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ‘ਰਹਾਉ’ ਬੰਦ ’ਚ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਭੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਰਜ ਸਫਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ‘‘ਜੋ ਜਨ, ਤੁਮਰੀ ਭਗਤਿ ਕਰੰਤੇ; ਤਿਨ ਕੇ ਕਾਜ ਸਵਾਰਤਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’, ਕੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਸਤੂਆਂ ਮੰਗਣੀਆਂ ਭਗਤੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਸਫਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ?

ਨਾਸਮਝੀ ਹੀ ਕਹੀਏ ਕਿ ਸਿੱਖ; ਕੁਦਰਤ ’ਚ ਨਿਰੰਤਰ ਹੁੰਦੀ ਆਰਤੀ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਗਗਨ ਮੈ ਥਾਲੁ, ਰਵਿ ਚੰਦੁ ਦੀਪਕ ਬਨੇ; ਤਾਰਿਕਾ ਮੰਡਲ, ਜਨਕ (ਜਾਣੋ) ਮੋਤੀ ॥’’ (ਸੋਹਿਲਾ/ਮਹਲਾ ੧/੧੩) ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਆਰਤੀ ਵਜੋਂ ਨਿੱਤ ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ; ਓਥੇ ਦਾਤਾਰ-ਪਿਤਾ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨਿਰੰਤਰ ਅਣਮੰਗੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ‘‘ਦਾਲਿ ਸੀਧਾ ਮਾਗਉ ਘੀਉ ॥ ਹਮਰਾ ਖੁਸੀ ਕਰੈ; ਨਿਤ ਜੀਉ ॥’’ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਪੜ੍ਹ ਰਿਹਾ ਹੈ ! !, ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਦੁਬਿਧਾ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ ਜਾਂ ਨਾ ਕਰਨਾ ਵਿਧਾਨ ਹੈ।

ਐਸੀ ਹੀ ਦੁਬਿਧਾ; ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਮੰਨਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਪੰਜਵੀਂ ਨਾਨਕ ਜੋਤਿ; ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ, ‘‘ਤੇਰਾ ਕੀਆ ਮੀਠਾ ਲਾਗੈ ॥ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਪਦਾਰਥੁ; ਨਾਨਕੁ ਮਾਂਗੈ ॥੨॥੪੨॥੯੩॥’’ (ਆਸਾ/ਮਹਲਾ ੫/੩੯੪) ਜੋ ਕਿ ਸੱਚ ਵੀ ਹੈ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ (ਦਿੱਲੀ) ਵਿਖੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੌਰਾਨ 9ਵੀਂ ਨਾਨਕ ਜੋਤਿ; ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਨਿਰਾਸ਼ਾਵਾਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਤਾਈ, ‘‘ਬਲੁ ਹੋਆ ਬੰਧਨ ਛੁਟੇ; ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਹੋਤ ਉਪਾਇ ॥ ਨਾਨਕ ! ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਤੁਮਰੈ ਹਾਥ ਮੈ; ਤੁਮ ਹੀ ਹੋਤ ਸਹਾਇ ॥੫੪॥ ਸੰਗ ਸਖਾ ਸਭਿ ਤਜਿ ਗਏ; ਕੋਊ ਨ ਨਿਬਹਿਓ ਸਾਥਿ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਇਹ ਬਿਪਤਿ ਮੈ; ਟੇਕ ਏਕ ਰਘੁਨਾਥ ॥੫੫॥’’ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੯), ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ’ਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਬਚਨ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ, ਸਮਝ ਲਏ ‘‘ਨਾਮੁ ਰਹਿਓ ਸਾਧੂ ਰਹਿਓ; ਰਹਿਓ ਗੁਰੁ ਗੋਬਿੰਦੁ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਇਹ ਜਗਤ ਮੈ; ਕਿਨ ਜਪਿਓ ਗੁਰ ਮੰਤੁ ॥੫੬॥’’ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੯), ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਸਮਝ ਸਿੱਖਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਨਵੰਬਰ 1675 ’ਚ ਇਸ ਵਾਕ ਰਾਹੀਂ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀਵਤ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨੇ ਸਲੋਕਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਇਉਂ ਹਨ :

ਬਲੁ ਹੋਆ, ਬੰਧਨ ਛੁਟੇ; ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਹੋਤ ਉਪਾਇ ॥ ਨਾਨਕ ! ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਤੁਮਰੈ ਹਾਥ ਮੈ; ਤੁਮ ਹੀ ਹੋਤ ਸਹਾਇ ॥੫੪॥ ਸੰਗ ਸਖਾ ਸਭਿ ਤਜਿ ਗਏ; ਕੋਊ ਨ ਨਿਬਹਿਓ ਸਾਥਿ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਇਹ ਬਿਪਤਿ ਮੈ; ਟੇਕ ਏਕ ਰਘੁਨਾਥ ॥੫੫॥

ਅਰਥ : (ਜਦ ਮਨੁੱਖ; ਪ੍ਰਭੂ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਅੰਦਰ) ਬਲ/ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਇਆ ਮੋਹ ਦੇ ਬੰਧਨ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। (ਵਿਕਾਰਾਂ ਵਿਰੁਧ ਵਰਤਿਆ) ਹਰ ਉਪਾਅ/ਹੀਲਾ ਸਹਾਈ ਬਣਦਾ ਹੈ (ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਅੰਦਰੋਂ ਅਰਦਾਸ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ !) ਮੇਰਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਤੇਰੇ ਹੱਥ ’ਚ ਹੈ ਭਾਵ ਮੇਰਾ ਤਨ ਮਨ ਤੇਰੇ ਹਵਾਲੇ ਹੈ। ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਅਸਲ ਸਹਾਈ (ਸਾਥੀ) ਹੁੰਦੇ ਹੋ॥੫੪॥ (ਜਦ ਬੰਦੇ ਤੋਂ ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ) ਸਾਥੀ, ਮਿੱਤਰ, ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਦਿ ਨਾਲ਼ ਨਹੀਂ ਨਿਭਦੇ ਭਾਵ ਸਾਰੇ ਸਾਥ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ (ਨਾਮ ਜਪਣ ਵਾਲ਼ੇ ਦਾ) ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਭੂ ਹੀ ਸਾਥ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਹਾਈ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਅਗਲੇ 56ਵੇਂ ਸਲੋਕ ’ਚ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ ਹੈ :

ਨਾਮੁ ਰਹਿਓ, ਸਾਧੂ ਰਹਿਓ; ਰਹਿਓ ਗੁਰੁ ਗੋਬਿੰਦੁ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਇਹ ਜਗਤ ਮੈ; ਕਿਨ ਜਪਿਓ ਗੁਰ ਮੰਤੁ ॥੫੬॥

ਅਰਥ : (ਅੰਤ ਵੇਲ਼ੇ ਉਸ ਨਾਲ਼) ਨਾਮ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇਸ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ’ਚ ਗੁਰੂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਮਾਇਆ ਹੈ, ਨਾਮ ਜਪਿਆ ਹੈ।

ਸੋ ਉਕਤ ਸਲੋਕ; 9ਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਬੰਦੀ ਦੌਰਾਨ ਉਚਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਗਏ। ਆਪ ਨੇ ਸਦਾ ਡਰ ਮੁਕਤ ਰਹਿ ਕੇ ਇਹ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ, ‘‘ਭੈ ਕਾਹੂ ਕਉ ਦੇਤ ਨਹਿ; ਨਹਿ ਭੈ ਮਾਨਤ ਆਨ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਸੁਨਿ ਰੇ ਮਨਾ ! ਗਿਆਨੀ ਤਾਹਿ ਬਖਾਨਿ ॥੧੬॥’’ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੭) ਭਾਵ ਜੋ ਨਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਡਰ ਮੰਨੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡਰਾਵੇ। ਅਸਲ ’ਚ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਗਿਆਨਵਾਨ ਕਹਿਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਓਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ਼ ਪੱਕੀ ਸਾਂਝ ਪਾ ਚੁੱਕਿਆ ਮਨੁੱਖ ਹੈ। ਹੁਣ ਨਾਸਮਝੀ ਹੀ ਕਹੀਏ ਕਿ ਗ਼ੈਰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਰੱਖਿਅਕ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਮਈ ਬਚਨਾਂ ਦੇ ਨਾਸਮਝੀ ਨਾਲ਼ ਨਿਰਾਸ਼ਾਵਾਦੀ ਅਰਥ ਲੈ ਕੇ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਤੀ ਗੁਰੂ ਦਾ ਗਿਲਾ-ਸ਼ਿਕਵਾ ਇਉਂ ਪ੍ਰਚਾਰਿਆ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਈਸਾ ਮਸੀਹ (ਯਿਸੂ ਮਸੀਹ) ਨੇ ਸੂਲ਼ੀ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵੇਲ਼ੇ ਆਪਣੇ ਪਰਮੇਸ਼ਰ ਪ੍ਰਤੀ ਰੋਸ ਜਤਾਇਆ ਸੀ।

ਇਹ ਘਟਨਾ ਵੀ ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਚੌਥੀ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ’ਚ ਏਮਨਾਬਾਦ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਖੇ ਸੰਨ 1521 (ਸੰਮਤ ੧੫੭੮) ’ਚ ਭਵਿਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਬਾਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ (ਮੁਗ਼ਲ ਹੁਕਮਰਾਨ) ਦਾ ਰਾਜ; ਭਾਰਤ ’ਚ 1540 (ਸੰਮਤ ੧੫੯੭) ਤੱਕ ਹੀ ਰਹੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਓਦੋਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੂਰਮਾ (ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ); ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾਏਗਾ ਤੇ ਇਹ ਵਾਪਸ ਆਪਣੇ ਵਤਨ (ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ) ਵੱਲ ਭੱਜਣਗੇ, ‘‘ਆਵਨਿ ਅਠਤਰੈ, ਜਾਨਿ ਸਤਾਨਵੈ; ਹੋਰੁ ਭੀ ਉਠਸੀ ਮਰਦ ਕਾ ਚੇਲਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੭੨੩), ਇਹ ਘਟਨਾ ਮਈ 1540 ’ਚ ਬਾਬਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹਮਾਯੂੰ ਦੀ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਹੱਥੋਂ ਹੋਈ ਹਾਰ ਨਾਲ਼ ਸੱਚ ਵੀ ਹੋ ਨਿਬੜੀ। ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਹੀ ਪੰਜਵੀਂ ਜੋਤਿ (ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ) ਨੇ ਭਵਿਖ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਜਾਣਦਿਆਂ ਮਈ 1606 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਲਕ ਹਰਗੋਬਿਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਬਖ਼ਸ਼ ਦਿੱਤੀ। ਫਿਰ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੀ ਨੌਵੀਂ ਜੋਤਿ (ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ); ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪ ਪੀੜਤ ਕਸਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ, ਆਪ ਦਿੱਲੀ ਚਲੇ ਗਏ, ਪਰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਾਰਧਿਕਾਰੀ ਨਾ ਚੁਣਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਉਕਤ ਸਲੋਕ ਬੰਦੀ ਖ਼ਾਨੇ ’ਚ ਉਚਾਰੇ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਆਪ ਨੇ ਤਦ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ਜਦ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘‘ਨਾਮੁ ਰਹਿਓ, ਸਾਧੂ ਰਹਿਓ; ਰਹਿਓ ਗੁਰੁ ਗੋਬਿੰਦੁ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਇਹ ਜਗਤ ਮੈ; ਕਿਨ ਜਪਿਓ ਗੁਰ ਮੰਤੁ ॥੫੬॥’’ ਸਲੋਕ ’ਚ ‘ਨਾਨਕ’ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਵਰਤ ਲਿਆ ? ਦਰਅਸਲ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਿੱਖ; ਇਹੀ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕੇ ਕਿ ‘ਬੜੀ ਠੰਡ ਹੈ’, ਬੋਲ ਪੋਹ-ਮਾਘ ’ਚ ਬੋਲੇ ਹਨ ਜਾਂ ਜੇਠ-ਹਾੜ ’ਚ। ਰੇਗਿਸਤਾਨ ’ਚ ਬੋਲੇ ਹਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਠੰਢੇ ਬਰਫ਼ਾਨੀ ਇਲਾਕੇ ’ਚ ਖੜ੍ਹ ਕੇ।

ਹਥਲਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਅੰਤਮ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ਵਧੇਰੇ ਦਰਜ ਹੈ; ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਜਾਂ ਲੰਬੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੀ ਹਰ ਥਾਂ ਵਾਪਰਦਾ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ ਦੀ ਅੰਤਮ ਪਉੜੀ ਹੈ, ‘‘ਵਡੇ ਕੀਆ ਵਡਿਆਈਆ; ਕਿਛੁ ਕਹਣਾ ਕਹਣੁ ਨ ਜਾਇ ॥ ਸੋ ਕਰਤਾ ਕਾਦਰ ਕਰੀਮੁ; ਦੇ ਜੀਆ ਰਿਜਕੁ ਸੰਬਾਹਿ ॥ ਸਾਈ ਕਾਰ ਕਮਾਵਣੀ; ਧੁਰਿ ਛੋਡੀ ਤਿੰਨੈ ਪਾਇ ॥ ਨਾਨਕ  ! ਏਕੀ ਬਾਹਰੀ; ਹੋਰ ਦੂਜੀ ਨਾਹੀ ਜਾਇ ॥ ਸੋ ਕਰੇ; ਜਿ ਤਿਸੈ ਰਜਾਇ ॥੨੪॥੧॥ ਸੁਧੁ (ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ/ਮਹਲਾ ੧/੪੭੫) ਅਰਥ : ਜਗਤ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤਾ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ਼ ਦੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। (ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਇਹੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ) ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ। ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਰਹਿਮਦਿਲ ਹੈ। ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਰਿਜ਼ਕ ਦੇ ਦੇ ਕੇ ਸੰਭਾਲ਼ਦਾ ਹੈ, ਪਾਲ਼ਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਜੀਵ ਨੇ ਉਹੀ ਕਿਰਤ-ਕਾਰ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਧੁਰ ਤੋਂ ਨਸੀਬ ’ਚ ਪਾ ਕੇ ਰੱਖੀ ਹੈ। ਉਸ ਇੱਕ ਦੀ ਓਟ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਦਾ ਭੀ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਹਾਰਾ ਨਹੀਂ। ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ, ਓਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ (ਭਗਤ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ’ਚ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਰਹਿਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਆਹ ਦੇਹ, ਓਹ ਦੇਹ ਆਖ-ਆਖ ਅਸੰਤੋਖੀ ਤੇ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਹੋਣਾ ਹੈ)।