ਜਪੁ ਪਉੜੀ 1 ਤੋਂ 4
ਜ਼ਰੂਰੀ ਬੇਨਤੀ : ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਸੱਜਣਾਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਟੀਕਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਸਮਝਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਦਰਜ ਅਨੇਕਾਂ ਗਹਿਰੇ ਰਾਜ਼; ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਪਕੜ ’ਚ ਅਜੇ ਆਉਣੇ ਬਾਕੀ ਹਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਮੂਲ ਨੁਕਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ’ਚ ਆਮ ਰਾਇ ਨਹੀਂ ਬਣੀ। ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਟੀਕੇ ਰਾਹੀਂ ਸੰਖੇਪ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਗੁਰਮਤਿ-ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਕਈ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨ ਦਾ ਨਿਮਾਣਾ ਜਿਹਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਾਰੇ ਉਪਜਦੇ ਬੇਲੋੜੇ ਸੰਦੇਹ ਦੂਰ ਹੋ ਸਕਣ। ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਸ ਟੀਕੇ ’ਚ ਰੱਖਿਆ ਹਰ ਵਿਚਾਰ ਸਹੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਜਗਿਆਸੂ ਮਨ ਅੰਦਰ ਹੋਰ ਜਾਣਨ ਦੀ ਤੜਫ ਜ਼ਰੂਰ ਪੈਦਾ ਕਰੇਗਾ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ’ਚ ਦੋ ਸ਼ਬਦ
ਗੁਰਬਾਣੀ; ਸਿੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ’ਚ ਢਾਲ਼ਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਨ ’ਚ ਅਨੰਦ, ਦਿਮਾਗ਼ ’ਚ ਸਥਿਰਤਾ ਅਤੇ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰ ਸਿਰਜਦੀ ਹੋਈ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਬਲ/ਚਾਨਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਜਾਂ ਬੇਲੋੜੇ ਕੰਮਾਂ ’ਚ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦਾ ਸਮਾਂ ਤੇ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ, ਅਮਲ ’ਚ ਲਿਆ ਕੇ ਸਿੱਖ ਆਪਣੀ ਹਰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਰਵਾਰਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਕੌਮੀ ਫ਼ਰਜ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਲੋਕ ’ਚ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਇਸ ਬਦਲਾਅ ’ਚ ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ (ਅੱਖ, ਕੰਨ, ਨੱਕ, ਜੀਭ ਤੇ ਚਮੜੀ) ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਜਾਂ ਸੰਸਾਰਿਕ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਪਾਸੋਂ ਮਿਲਦਾ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਗਿਆਨ; ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਗਿਆਨ; ਜਦ ਤੱਕ ਸਿੱਖ ਦਾ ਆਪਣਾ ਅਨੁਭਵ ਬਣ ਕੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਾ ਕਰੇ ਤਦ ਤੱਕ ਜੀਵਨ ਅਨੰਦਮਈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ; 6 ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ, 15 ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ, 11 ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ 3 ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਨੁਭਵ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਗਿਆਨ ਹੈ, ਚਾਨਣ ਹੈ, ਬਲ ਹੈ। ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਗਿਆਨ; ਇੱਕ ਝਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਨਿਰੰਤਰ ਪਾਣੀ ਵਹਿੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਅਥਾਹ ਵਿਚਾਰ ਫੁੱਟਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਦੇ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਜਦ ਕਿ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਗਿਆਨ; ਹਰ ਬੰਦੇ ਕੋਲ਼ ਸੀਮਤ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਆਪਣੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਬਲ/ਚਾਨਣ ਨਾਲ਼ ‘ਜੀਵਨ, ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਨਿਰਾਕਾਰ’ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਬਾਕਮਾਲ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ; ਓਥੇ 20 ਸਾਲ ਸੰਸਾਰਿਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਰੋਗ ਦਾ ਮਾਹਰ ਬਣਿਆ ਡਾਕਟਰ; ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਭੀ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੀ ਖੋਜ ਬਾਰੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਹੜੀ ਉਮੀਦ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਉਕਤ 35 ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਦੇ ਆਤਮ ਮੰਥਨ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਤੱਤ ਗਿਆਨ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਕੇਵਲ ਐਨਾ ਕੁ ਹੀ ਬਚਨ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਛਾਡਿ ਮਨ ! ਹਰਿ ਬਿਮੁਖਨ ਕੋ ਸੰਗੁ ॥’’ (ਭਗਤ ਸੂਰਦਾਸ ਜੀ, ਪੰਨਾ ੧੨੫੩) ਭਾਵ ਹੇ ਮਨ ! ਹਰੀ ਤੋਂ ਬੇਮੁੱਖ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਨਾ ਕਰ। ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ’ਚ ਇਹੀ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ? ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਕੱਢਿਆ ਨਿਚੋੜ ਹੈ, ਤਤਸਾਰ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਸ਼ਬਦ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਭਾਗ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਭਗਤਾਂ ਦੇ ਭੀ ਮਾਤਰ ਇੱਕ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਦੋ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਚਾਰ ਉਦਾਸੀਆਂ ਸਮੇਂ ਜਿੰਨੀ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਚਾਰੋਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ’ਚ ਹੋਈ, ਉਸ ਦਾ ਭੀ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅਤੇ ਅਹਿਮ ਭਾਗ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਜੋਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਭਾਵ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਸੋ ਜਿੱਥੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ (ਭਗਤ, ਭੱਟ ਆਦਿ) ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਨੁਭਵ ਕਲਮਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ; ਓਥੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਫਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਸਿੱਖ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਮਲ ’ਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਨਿਰੰਤਰ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਸਿਓਂ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਖ਼ੁਰਾਕ ਲੈਣ ਦੀ ਝਾਕ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣੀ। ਸਮੁੱਚੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਉਂ ਤਿੰਨ ਕੁ ਭਾਗਾਂ ’ਚ ਵੰਡਣਾ; ਸੁਖਾਲਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ :
(1). ‘ੴ’ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦਾ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਨੁਭਵ। ਇਹ ਅਲੌਕਿਕ ਗਿਆਨ ਹੈ ਭਾਵ ‘ਇਸ ਲੋਕ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ, ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਗਿਆਨ, ਪਰਾਲੌਕਿਕ ਗਿਆਨ, ਅਦ੍ਰਿਸ਼-ਨਿਰਾਕਾਰ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗਿਆਨ’। ਇਹ, ਅਨੁਭਵੀ ਅੱਖ ਨਾਲ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਕਰ ਹੀ ਅਮਲ ’ਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਤੀ ਸਿੱਖ ਅੰਦਰ ਪੂਰਨ ਭਰੋਸਾ ਹੋਣਾ, ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ, ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਵਾਲ਼ਾ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ ਦੇ ਕੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਕਰਾਈ ਜਾਵੇ ਭਾਵ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਤਰਕ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਏ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ‘ੴ’ ਨੂੰ ‘ਅਗੰਮ, ਅਗੋਚਰ’ ਤਕਰੀਬਨ 442 ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ ‘ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਤੋਂ ਪਰੇ’। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਇਹੀ ਭਾਗ; ਸਿੱਖ ਲਈ ਨਿਤਨੇਮ ਬਣਾਇਆ ਹੈ। 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਭਾਵ 100 ਸਾਲ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ 13 ਅੰਕ ਹੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਨਿਤਨੇਮ ਸਨ ਤਾਹੀਓਂ ਸੁਬ੍ਹਾ, ਸ਼ਾਮ ਅਤੇ ਰਾਤ ਨੂੰ ਪਾਠ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਰਦਾਸ ’ਚ ਭਰੋਸਾ-ਦਾਨ ਭੀ ਮੰਗਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
(2). ਕੁਦਰਤ (ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਾਰੇ, ਬਨਸਪਤੀ, ਜੀਵਨ ਆਦਿ ਹਨ) ਦਾ ਤੱਥਾਂ ਆਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਇਹ ਗਿਆਨ; ਨਿਰੋਲ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਭਾਵ ਇਸ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨ ਲਈ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ। ਅਜੋਕੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਾਢਾਂ ਭੀ ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ ਭਾਵ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਪੱਖ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਸਾਬਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੀਆਂ। ਇਹ ਅਭੁੱਲ ਤੇ ਅਟੁੱਟ ਸਚਾਈ; ਸਿੱਖ ਅੰਦਰ ਉਕਤ ਨੰਬਰ 1 ਵਾਲ਼ੇ ਅਲੌਕਿਕ ਅਨੁਭਵੀ ਗਿਆਨ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ਰੀਆ ਬਣਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਕੁਦਰਤ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਇਸ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਆਧੁਨਿਕ ਖੋਜ ਗ਼ਲਤ ਸਾਬਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਤਾਂ ਅਲੌਕਿਕ ਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਭੀ ਕਈ ਸੰਦੇਹ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਅਸ਼ਰਧਕ ਸਿੱਖ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਅਸਲ ਗੁਰਮਤਿ-ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਸਮਝਣ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਖਾਂਦੇ ਹਨ।
(3). ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਧਰਮ ਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅੱਧ-ਅਧੂਰੀ ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਵਿਆਖਿਆ ਨੂੰ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਰੱਦ ਕਰਨਾ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਇਸ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ਼ ਭੀ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ :
(ੳ). ‘ੴ’ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਮਿਹਰ ਹੋਣੀ, ਬੜੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ‘ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ (ੴ ਮਿਲਦਾ ਹੈ), ਦਰਜ ਹੈ।
(ਅ). ‘ੴ’ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (1). ਨਾਸਮਝੀ (2). ਕਿਸੇ ਹੋਰ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ/ਸ਼ਰਧਾ (3). ਦੁਬਿਧਾ/ਦੁਚਿੱਤੀ। ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਨੋਖੇ ਸ਼ਬਦ; ‘ਦੂਜੈ+ਭਾਇ’ (151 ਵਾਰ) ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਗ੍ਰੰਥ ’ਚ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਹਨ (‘ੴ’ ਦੀ ਥਾਂ ਕਿਸੇ) ‘ਹੋਰ ਨਾਲ਼ ਪਾਏ ਪਿਆਰ ਕਾਰਨ’ ਯਾਨੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ‘ਕਰਤਾ’ (ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ), ‘ਧਰਤਾ’ (ਰਿਜ਼ਕ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ) ਤੇ ‘ਹਰਤਾ’ (ਨਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ) ਮੰਨ ਬੈਠਣਾ। ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਇਸ ਵਿਲੱਖਣ ਨੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ, ‘‘ਮਾਰਿਆ ਸਿਕਾ ਜਗਤ੍ਰਿ ਵਿਚਿ; ਨਾਨਕਿ (ਨੇ) ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਚਲਾਇਆ।’’ (ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੪੫), ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਇਉਂ ਕਿਹਾ, ‘‘ਪੰਡਿਤ ਮੁਲਾਂ; ਜੋ ਲਿਖਿ ਦੀਆ ॥ ਛਾਡਿ ਚਲੇ ਹਮ; ਕਛੂ ਨ ਲੀਆ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ/੧੧੫੯), ਗੁਰਬਾਣੀ; ਸਮੁੱਚੀ ਮਾਨਵਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਝ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਖਤ੍ਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਸੂਦ ਵੈਸ; ਉਪਦੇਸੁ ਚਹੁ ਵਰਨਾ ਕਉ ਸਾਝਾ ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਮੁ ਜਪੈ, ਉਧਰੈ ਸੋ ਕਲਿ ਮਹਿ; ਘਟਿ ਘਟਿ ਨਾਨਕ ਮਾਝਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੭੪੮) ਅਰਥ : ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਲਈ ਸਾਂਝਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਭੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਕਣ ਕਣ ’ਚ ਵਿਆਪਕ ਮਾਲਕ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪੇਗਾ, ਓਹੀ ਸੰਸਾਰ-ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਰ ਹੋਏਗਾ, ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਡੁੱਬਣਗੇ।
ਸਮਝ ਅਤੇ ਨਾਸਮਝੀ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਝਦਾਰ; ਸੰਖੇਪ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਸਰਲ ਤੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਨਾਸਮਝ ਵੱਧ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤ ਕੇ ਭੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸਮਝਾ ਸਕਦਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਇਹ ਸੰਖੇਪਤਾ, ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਸਰਲਤਾ ਤੇ ਸਪਸ਼ਟਤਾ; ਬਾਣੀਕਾਰਾਂ ਦੀ ਤੀਖਣ ਸਮਝ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ
(1). ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪਤਾ : ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕੇਵਲ ਇਨ੍ਹਾਂ 17 ਕੁ ਸ਼ਬਦਾਂ ‘‘ਭੁਲਣ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ; ਅਭੁਲੁ ਗੁਰੂ ਕਰਤਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੧), ਸੁਚਿ ਹੋਵੈ ਤਾ; ਸਚੁ ਪਾਈਐ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੨), ਘਾਲਿ ਖਾਇ; ਕਿਛੁ ਹਥਹੁ ਦੇਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੪੫) ’ਚ ਇਹ ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਦਿੱਤੀ (1/2). ਗੁਰੂ ਤੇ ਰੱਬ ਅਭੁੱਲ ਹਨ (3). ਬਾਕੀ ਸਾਰਾ ਜਗਤ ਭੁੱਲਣਹਾਰ ਹੈ ਭਾਵ ਸਚਾਈ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੈ (4/5). ਮਨ ਸ਼ੁੱਧ ਤਾਂ ਹੋਏਗਾ ਜੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਪਾ ਲਈਏ (6/7). ਹੱਥੀਂ ਕਿਰਤ ਕਰ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਦੀ ਭੀ ਮਦਦ ਕਰਨੀ ਹੈ।
ਐਸੀ ਹੀ ਸੰਖੇਪਤਾ; ਸਮੁੱਚੀ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਮਾਤਰ 2148 ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ‘ੴ, ਉਸ ਦਾ ਹੁਕਮ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ/ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ਾਂ, ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਲੋੜ, ਸਫਲ ਜੀਵਨ ਅੰਦਰ ਉਪਜਦੇ ਪੰਜ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਬਦਲਾਅ (ਧਰਮਖੰਡ, ਗਿਆਨਖੰਡ, ਸਰਮਖੰਡ, ਕਰਮਖੰਡ ਅਤੇ ਸਚਖੰਡਿ) ਆਦਿ ਨੂੰ ਬਾਕਮਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਸੰਖੇਪਤਾ ਨੂੰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸਮਝਣ/ਸਮਝਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਹੁਣ ਭੀ ਜਾਰੀ ਹੈ ਤੇ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ।
(2). ਸਰਲਤਾ : ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਮਈ ਬੋਲ; ਆਮ ਕਿੱਤਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਆਮ ਜਿਹੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦੇ ਦੇ ਕੇ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ’ਚ ਕਲਮਬੰਦ ਕੀਤੇ; ਇਉਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਤੋਂ ਗ਼ੈਰ ਪੰਜਾਬੀ, ਗ਼ੈਰ ਭਾਰਤੀ ਭੀ ਲਾਭ ਉੱਠਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਫ਼ਾਰਸੀ-ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਬੰਦੇ ਲਈ ਉਪਦੇਸ਼ ਹਨ, ‘‘ਜਨ ਪਿਸਰ ਪਦਰ ਬਿਰਾਦਰਾਂ; ਕਸ ਨੇਸ ਦਸਤੰਗੀਰ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੨੧), ਭਿਸਤੁ; ਪੀਰ ਲਫਜ, ਕਮਾਇ ਅੰਦਾਜਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੮੩) ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਉਪਦੇਸ਼ ਹਨ, ‘‘ਨਿਹਫਲੰ ਤਸੵ ਜਨਮਸੵ; ਜਾਵਦ ਬ੍ਰਹਮ ਨ ਬਿੰਦਤੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੫੩), ਮ੍ਰਿਗੀ ਪੇਖੰਤ ਬਧਿਕ; ਪ੍ਰਹਾਰੇਣ, ਲਖੵ ਆਵਧਹ ॥ ਅਹੋ ਜਸੵ ਰਖੇਣ ਗੋਪਾਲਹ; ਨਾਨਕ ! ਰੋਮ ਨ ਛੇਦੵਤੇ ॥’’ (ਸਲੋਕ ਸਹਸਕ੍ਰਿਤੀ/ਮਹਲਾ ੫/੧੩੫੪) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ; ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਕਬੀਲੇ ਜਾਂ ਖ਼ਾਸ ਕੌਮ ਲਈ ਰੂਹ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਮੁੱਚੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੁਲਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
(3). ਸਪਸ਼ਟਤਾ : ‘ੴ’ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੂਖਮ ਰਾਜ਼ ਨੂੰ ਪਕੜ ’ਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਇੱਕੋ ਵਾਕ ’ਚ ਦੂਹਰਾ-ਦੂਹਰਾ ਸਵਾਲ ਜਾਂ ਦੂਹਰਾ-ਦੂਹਰਾ ਜਵਾਬ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ, ਦੂਜੀ ਪਉੜੀ ’ਚ ਹੀ ਹੈ, ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ ?..॥੧॥ (ਜਪੁ), ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ; ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ ਨ ਕੋਇ ..॥੨॥’’ (ਜਪੁ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਇੱਕੋ ਉਪਦੇਸ਼; ਦੋ ਦੋ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਹੈ। ਸਚਿਆਰ ਹੋਣਾ ਤੇ ਕੂੜ ਦੀ ਕੰਧ ਢਹਿਣਾ; ਇੱਕੋ ਗੱਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੱਸਣ ਲਈ ਕਿ ‘ਹਰ ਕੋਈ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹੈ’ (ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ), ਨੂੰ ਮੁੜ ਦੁਹਰਾਅ ਕੇ ਕਿਹਾ, ‘ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ’ (ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ ਨ ਕੋਇ)।
ਜਿੱਥੇ ਰਵਾਇਤੀ ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਵਿਕਾਰੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਓਥੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੇ ਉਸ ਗ਼ਲਤੀ ਦੇ ਫਲ਼ ਨੂੰ ਭੀ ਬਾਕਮਾਲ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਮੀ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਹੈ, ‘‘ਨਿਮਖ ਕਾਮ ਸੁਆਦ ਕਾਰਣਿ; ਕੋਟਿ ਦਿਨਸ ਦੁਖੁ ਪਾਵਹਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੪੦੩) ਭਾਵ ਨਿਮਖ ਮਾਤਰ ਦੇ ਇੰਦ੍ਰੀ ਰਸ ਕਾਰਨ ਕਾਮੀ ਪੁਰਸ਼; ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਜੂਨਾਂ ’ਚ ਦੁੱਖ ਭੋਗਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਰਵਾਇਤੀ ਧਰਮ; ਆਹ ਪੁੰਨ ਕਰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਆਹ ਪਾਪ ਕਰਮ ਹੈ, ਬਾਰੇ ਹੀ ਵੱਧ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਬਚਨ ਕੀਤੇ, ‘‘ਸਿਮ੍ਰਿਤਿ ਸਾਸਤ੍ਰ ਪੁੰਨ ਪਾਪ ਬੀਚਾਰਦੇ; ਤਤੈ ਸਾਰ ਨ ਜਾਣੀ ॥’’ (ਅਨੰਦ/ਮਹਲਾ ੩/੯੨੦)
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੋਤਿ-ਸ਼ਕਤੀ ਭੀ ਸੁਭਾਇਮਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਸਿੱਖ ਅੰਦਰ ਅਨੁਭਵ-ਬਲ/ਚਾਨਣ ਭਰਨ ’ਚ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਕਹਿ ਲਈਏ ਕਿ ਮੰਜ਼ਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਨਿਰੰਤਰ ਭਰੋਸਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ। ਹਰ ਕੋਈ ਇਹ ਤਜਰਬਾ ਕਰਕੇ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਜਪੁ’ ਜੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸਧਾਰਨ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਅਰਥ ਆਪਣੀ ਸੂਝ ਨਾਲ਼ (ਯਾਨੀ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਆਖਿਆਕਾਰ ਜਾਂ ਕੋਸ਼ ਦੀ ਮਦਦ ਤੋਂ) ਲਿਖ ਕੇ ਰੱਖ ਲਵੇ। ਕੁੱਝ ਕੁ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਾਚਣ ਸਮੇਂ ‘ਜਪੁ’ ਜੀ ਵਾਲ਼ੇ ਅਰਥ; ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਨਾਦਾਨ (ਨਾਸਮਝ) ਸਾਬਤ ਕਰਨਗੇ ਜਦ ਕਿ ਦੂਜੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੇ ਅਰਥ ਹੀ ਸਹੀ ਜਾਪਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਅਨੁਭਵੀ ਵਿਕਾਸ ਪਿੱਛੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕਲਾ ਵਰਤ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੰਦਰ ਕੁੱਲ 5870 ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 2632 ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਇੱਕ ‘ਰਹਾਉ’ ਬੰਦ ਹੈ ਅਤੇ 25 ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਦੋ ਵਾਰ ‘ਰਹਾਉ’ ਭਾਵ ‘ਰਹਾਉ ਦੂਜਾ’ ਭੀ ਹਨ। ‘ਰਹਾਉ’ ਬੰਦ; ਪੂਰੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਓਵੇਂ ਹੀ ਪਹਿਲੇ ਸਤਿਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ; ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ ਹੈ। ਇਸੀ ਕਾਰਨ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਆਰੰਭ ’ਚ ਦਰਜ ਹੈ ਤੇ ਸਿੱਖ ਦੇ ਨਿਤਨੇਮ ’ਚ ਭੀ ਪਹਿਲਾਂ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ‘ਜਪੁ’ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਲਈ ਜਪੁ ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਝ ’ਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਸੰਨ 1996 ਤੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਵਾਚਦਿਆਂ-ਵਾਚਦਿਆਂ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਭੀ ਕਈ ਟੀਕਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ਼ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ, ਪਰ ਤਸੱਲੀ ਜਿਹੀ ਨਾ ਹੋਈ। ਕੁੱਝ ਸੰਦੇਹ ਬਣੇ ਰਹੇ। ਦਾਸ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਸੰਦਰਭ/ਪਰਿਪੇਖ ’ਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਨਜ਼ਰੀਆ, ਇਹ ਟੀਕਾ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਸਮਝ ’ਚ ਆ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਾਠਕ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ਼ ਵਾਚਣਗੇ। ਮੈਂ ਪੂਰਨ ਭਰੋਸੇ ਨਾਲ਼ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੱਢਿਆ ਇਹ ਸਮਾਂ; ਰੱਤੀ ਭਰ ਬਰਬਾਦ ਨਹੀਂ ਜਾਏਗਾ।
‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਅੰਦਰ 2 ਸਲੋਕ ਤੇ 38 ਪਉੜੀਆਂ ਹਨ। ਆਮ ਧਾਰਨਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤਾਂ ‘ਜਪੁ’ ਅੰਦਰ ਫਿਰ 40 ਵਾਰ ‘ਨਾਨਕ/ਨਾਨਕੁ’ ਸ਼ਬਦ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਹੈ ਮਾਤਰ 30 ਵਾਰ (ਨਾਨਕ 28 ਵਾਰ, ਨਾਨਕੁ 2 ਵਾਰ); ਫਿਰ ਭੀ ਦੋ ਪਉੜੀਆਂ ’ਚ 2-2 ਵਾਰ ਹੈ। ਐਸਾ ਕਿਉਂ ? ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਸਮੁੱਚੀ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਅਰਥ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਤ ’ਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਕਿਸੇ ਸਾਖੀ ਦੀ ਟੇਕ ਨਹੀਂ ਲਈ ਬਲਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ (1). ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਨੂੰ ਔਂਕੜ ਅੰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਨਾਨਕੁ, ਕਬੀਰੁ, ਗੁਰੁ, ਪ੍ਰਭੁ, ਰਾਮੁ, ਅਲਹੁ, ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ, ਦੁਖੁ, ਸੁਖੁ, ਮਾਰਗੁ, ਰਾਹੁ, ਪਾਤਿਸਾਹੁ, ਸਬਦੁ, ਸਿਮਰਨੁ, ਪ੍ਰਸਾਦੁ (ਕਿਰਪਾ)’ ਆਦਿ, ਪਰ (2). ਜੇ ਇਹੀ ਸੰਬੋਧਨ ਰੂਪ ’ਚ ਹੋਣ ਭਾਵ ‘ਹੇ ਨਾਨਕ !, ਹੇ ਗੁਰ, ਹੇ ਅਲਹ, ਹੇ ਪਾਤਿਸਾਹ !’ ਅਰਥ ਦੇਣ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਔਂਕੜ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਯਾਨੀ ‘ਨਾਨਕ, ਕਬੀਰ, ਗੁਰ, ਅਲਹ, ਪਾਤਿਸਾਹ’ ਆਦਿ ਲਿਖੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।, (3). ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਦਾ, ਦੀ, ਕਾ, ਕੇ, ਕੀ, ਤੇ, ਕਉ, ਵਿਚਿ, ਨਾਲਿ, ਉਪਰਿ, ਅੰਤਰਿ’ ਆਦਿ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਭੀ ਇਹ ਔਂਕੜ ਰਹਿਤ ‘ਨਾਨਕ, ਗੁਰ, ਮਾਰਗ, ਰਾਹ, ਪਾਤਿਸਾਹ’ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।, (4). ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਸਿਹਾਰੀ ਹੋਵੇ; ਜਿਵੇਂ ‘ਨਾਨਕਿ, ਕਬੀਰਿ, ਗੁਰਿ, ਅਲਹਿ, ਪ੍ਰਭਿ, ਪਾਤਿਸਾਹਿ’ ਆਦਿ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ‘ਨਾਨਕ ਨੇ, ਗੁਰੂ ਨੇ, ਕਬੀਰ ਨੇ, ਪ੍ਰਭੂ ਨੇ, ਅਲਾਹ ਨੇ, ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ’ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਂਵ ਹਨ। ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਂਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਸਬਦਿ, ਸਿਮਰਨਿ, ਪ੍ਰਸਾਦਿ, ਰਾਹਿ, ਮਾਰਗਿ, ਦੁਖਿ, ਸੁਖਿ’ ਆਦਿ ਤਾਂ ਇਹ ‘ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ਼, ਸਿਮਰਨ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਸਿਮਰਨ ਰਾਹੀਂ/ਨਾਲ਼, ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਰਾਹ ਨਾਲ਼, ਪ੍ਰਸਾਦ (ਕਿਰਪਾ) ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਕਿਰਪਾ ਰਾਹੀਂ/ਨਾਲ਼, ਦੁੱਖ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਦੁੱਖ ਨਾਲ਼’ ਅਰਥ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।, (5). ਜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਨਾ ‘ਹੇ ਨਾਨਕ !, ਹੇ ਗੁਰ !’ ਹੋਣ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਦਾ, ਦੀ, ਕਾ, ਕੇ, ਕਉ’ ਆਦਿ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਬਦ ‘ਬਹੁ ਵਚਨ ਨਾਂਵ’ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਦੁਖ, ਸੁਖ, ਰਾਹ, ਮਾਰਗ, ਪ੍ਰਸਾਦ (ਕੜਾਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ)’ ਆਦਿ।, (6). ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਨਾਂਵ (ੳ). ਮੁਕਤਾ ਅੰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਕਪਾਹ, ਭੁਖ, ਦੇਹ, ਚੁਪ, ਧਨ (ਔਰਤ)’ ਆਦਿ ਜਾਂ (ਅ). ਦੂਜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸਿਹਾਰੀ ਅੰਤ ਸ਼ਬਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਸੁਰਤਿ, ਮਤਿ, ਬੁਧਿ, ਮੂਰਤਿ, ਕਾਮਣਿ (ਔਰਤ), ਅਕਲਿ, ਈਦਿ, ਖਬਰਿ’ ਆਦਿ। ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਨਾਂਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਇਉਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ‘ਸੁਰਤ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਸੁਰਤ ਨਾਲ਼, ਮਤ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਮਤ ਨਾਲ਼, ਔਰਤ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਔਰਤ ਨਾਲ਼’ ਆਦਿ।
ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਰਥਾਂ ’ਚ, ‘ਲਿੰਗ’ (ਇਸਤ੍ਰੀ ਲਿੰਗ/ਪੁਲਿੰਗ), ‘ਵਚਨ’ (ਇੱਕ ਵਚਨ/ਬਹੁ ਵਚਨ), ‘ਕਾਲ’ (ਭੂਤ ਕਾਲ/ਵਰਤਮਾਨ/ਭਵਿੱਖ ਕਾਲ), ‘ਪੁਰਖ’ (ਉਤਮ ਪੁਰਖ/ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ/ਅਨ੍ਯ ਪੁਰਖ), ‘ਕਾਰਕ’ (ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ/ਕਰਮ ਕਾਰਕ/ਕਰਣ ਕਾਰਕ/ਸੰਪਰਦਾਨ ਕਾਰਕ/ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ/ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ/ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ/ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ), ਉਚਾਰਨ ਸੇਧ, ਪਦ ਅਰਥ, ਵਿਆਕਰਨ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚੋਂ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹੀ ਮਿਸਾਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ (ਸੰਪਾਦਕ gurparsad.com/M-98140-35202)
‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਬਹੁ ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰ
ੴ ਸਤਿ ਨਾਮੁ, ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ, ਨਿਰਭਉ, ਨਿਰਵੈਰੁ, ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ, ਅਜੂਨੀ, ਸੈਭੰ, ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ॥
ਪਦ ਅਰਥ : ੴ- ਜਗਤ ਨੂੰ ਰਚਨ ਵਾਲ਼ਾ, ਰਿਜ਼ਕ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਤੇ ਨਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਇੱਕੋ (ਮਾਲਕ) ਹੈ (ਨਾ ਕਿ ਤਿੰਨ ਦੇਵਤੇ ‘ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਮਹੇਸ) ਉਹ ਇੱਕ ਰਸ ਕਣ-ਕਣ ’ਚ ਵਿਆਪਕ ਹੈ।
ਉਚਾਰਨ : ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ (ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ)।
ਸਤਿ ਨਾਮ- (ੴ) ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਹੈ, ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮਣਾ ਹੈ, ਵਡੱਪਣ ਹੈ, ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ : ‘ਸਤਿ’ ਸ਼ਬਦ; ‘ੴ’ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਨਾਮੁ’ ਦਾ। ਜੇ ਇਹ, ‘ਨਾਮੁ’ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ’ਚ ‘ਸਤਿ’; ‘ਨਾਮੁ’ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ‘ਗੁਰ’ ਨਾਲ਼ ਨਾ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ 524 ਵਾਰ ਹੈ ‘ੴ ਸਤਿ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’। ਇਸ ਲਈ ‘ਸਤਿ’; ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ੴ’ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ’ਚ ‘ਨਿਰਭਉ, ਨਿਰਵੈਰੁ, ਸੈਭੰ’ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ‘ੴ’ ਪ੍ਰਥਾਇ ਅਰਥ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ‘ੴ’ ’ਚ ‘ਸਤਿ’ ਗੁਣ; ਕੁਦਰਤ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ ‘‘ਕਿਰਤਮ ਨਾਮ ਕਥੇ ਤੇਰੇ; ਜਿਹਬਾ ॥ ਸਤਿ ਨਾਮੁ ਤੇਰਾ; ਪਰਾ ਪੂਰਬਲਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੮੩) ਅਰਥ : (ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ !) ਸਾਡੀ ਜੀਭ (ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ) ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਤੇਰੇ ਨਾਮ (ਗੋਬਿੰਦ, ਗੁਪਾਲ, ਹਰੀ, ਅੱਲ੍ਹਾ, ਰਾਮ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਸ਼ਿਵ ਆਦਿਕ) ਜਪਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਤੂੰ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਹੈਂ, ਇਹ ਨਾਮ ਤੇਰਾ ਮੁੱਢ ਕਦੀਮਾਂ ਦਾ ਹੈ; ਜਦ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਹੀਂ ਬਣੀ ਸੀ।
ਕਿਰਤਮ ਨਾਮ ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮ-ਕਾਰ ਵੇਖ ਕੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੁੰਦੀ, ਵੇਖ ਕੇ ‘ੴ’ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਅਕਾਲ, ਅਟਲ, ਅਬਿਨਾਸ਼ੀ’ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਮਾਇਆ ਗ੍ਰਸਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ‘ੴ’ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਨਿਰਮਲ, ਨਿਰਮੋਹ, ਨਿਰਲੇਪ, ਅਗੰਮ, ਅਗੋਚਰ’ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡਰਦਾ ਵੇਖ ‘ੴ’ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਨਿਰਭਉ, ਨਿਰਭੈ, ਨਿਡਰ’ ਰੱਖ ਲਿਆ। ਸਭ ਨੂੰ ਮਰਦਾ ਵੇਖ ‘ੴ’ ਨੂੰ ‘ਅਜੂਨੀ, ਅਮਰ’ ਸਮਝ ਲਿਆ, ਆਦਿ ਕਿਰਤਮ ਨਾਮ ਬਣਦੇ ਗਏ। ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ ਦੇ 10 ਛੰਦ ਦੇ 199 ਬੰਦਾਂ ’ਚ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਰਤਮ ਨਾਮ ਹਨ।
ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ- ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਰਚਨ ਵਾਲ਼ਾ; ਇਕਲੌਤਾ ਪੁਰਸ਼ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ : ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ ਕਿ ਜਗਤ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣਹਾਰ ਹੀ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪੁਰਸ਼ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਸਭ ਜੀਵ-ਜੰਤ; ਇਸਤਰੀਆਂ ਹਨ, ‘‘ਇਸੁ ਜਗ ਮਹਿ ਪੁਰਖੁ ਏਕੁ ਹੈ; ਹੋਰ ਸਗਲੀ ਨਾਰਿ ਸਬਾਈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੫੯੧), ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਰੀਰ ਨਾਲ਼ ਨਹੀਂ; ਜੀਵਾਤਮਾ (ਜੀਵ ਇਸਤਰੀ) ਨਾਲ਼ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਸਤਰੀ ਵਾਚਕ ਸ਼ਬਦਾਂ (ਕੁਲਖਣੀ, ਸੁਲਖਣੀ, ਕਾਮਣਿ, ਦੁਹਾਗਨਿ, ਸੁਹਾਗਣਿ, ਡੁੰਮਣੀ, ਧਨ, ਕੂੜਿਆਰਿ, ਭੈਣ, ਮਾਇ’ ਆਦਿ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ‘ਪੁਰਖੁ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਇੱਕ ਰਸ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ’ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਅਰਥ ਤਾਂ ‘ੴ’ ਦੇ ਪਿਛੇਤਰ ਲੱਗੀ ‘ਕਾਰ’ ਭੀ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ; ਜੈਸਾ ਕਿ ‘ਧੁੰਨਕਾਰ, ਜੈ ਜੈਕਾਰ’ ਆਦਿਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਪਿਛੇਤਰ ਆਈ ‘ਕਾਰ’ ਨੇ ਮੂਲ ਅਰਥ ‘ਧੁੰਨ ਅਤੇ ‘ਜੈ ਜੈ’ ਨੂੰ ਇੱਕ ਰਸ/ਨਿਰੰਤਰ ਕਰ ਵਿਆਪਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ‘ਕਰਤਾ’ ਦੇ ਨਾਲ਼ ‘ਪੁਰਖੁ’ ਹੋਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਕਰਤਾਰ, ਔਰਤ ਨਹੀਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਨਾਤਨੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅਰੰਭ ’ਚ ਇਕਲੌਤੀ ਮਾਤਾ ਨੇ ਕਿਸੇ ਯੁਕਤੀ ਨਾਲ਼ ਤਿੰਨ ਪੁੱਤਰਾਂ (ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਸ਼ਿਵ) ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ, ਰਿਜ਼ਕ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਮਾਰਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ 30ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਇਸ ਕਲਪਿਤ ਮਨੌਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਭੀ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਏਕਾ ਮਾਈ ਜੁਗਤਿ ਵਿਆਈ; ਤਿਨਿ ਚੇਲੇ ਪਰਵਾਣੁ ॥ ਇਕੁ ਸੰਸਾਰੀ, ਇਕੁ ਭੰਡਾਰੀ; ਇਕੁ ਲਾਏ ਦੀਬਾਣੁ ..॥੩੦॥ (ਜਪੁ)
ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ- (ੴ ਦਾ ਸਤਿ) ਸਰੂਪ; ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਭਾਵ ਉਹ ਜੀਵਾਂ ਵਾਙ ਬਾਲਕ, ਜਵਾਨ ਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।
ਅਜੂਨੀ-ਜੂਨਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਭਾਵ ਜੰਮਦਾ ਮਰਦਾ ਨਹੀਂ, ਆਵਾਗਮਣ ’ਚ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।
ਸੈਭੰ- ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ।
ਉਚਾਰਨ : ਇਸ ਨੂੰ ਸੈਭੰਗ ਨਹੀਂ, ਥੋੜ੍ਹਾ ‘ਸੈਭਙ੍’ ਵਾਙ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੈ (ਸ੍ਵੈ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ; ਭੰ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਣਾ)।
ਵਿਚਾਰ : ਜੇਕਰ ਇਹ ਮੰਨੀਏ ਕਿ ‘ੴ’; ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਭੀ ਮੰਨਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਹੈ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਪਰ ਐਸਾ ਮੰਨਣਾ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਰੁਧ ਹੈ। ਦਰਅਸਲ ਜੋ ਅਜੂਨੀ ਹੈ, ਜੰਮਦਾ ਮਰਦਾ ਨਹੀਂ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਭੀ ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਭੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਲੈਣਾ ਹੈ, ਜੂਨਾਂ ’ਚ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ‘ਸੈਭੰ’ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ‘ੴ’ ਨੇ ਆਪ; ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉੱਤੇ ਅਮਲ ਕਰਾ ਕੇ ਆਪ ਹੀ ਭਗਤ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਭਗਤ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਜਗਤ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਐਸਾ ਹੀ ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ, ‘‘ਪ੍ਰਭ ਤੇ ਜਨੁ ਜਾਨੀਜੈ; ਜਨ ਤੇ ਸੁਆਮੀ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੯੩) ਅਰਥ : ਹਰੀ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ ਭਗਤ; ਜਗਤ ’ਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਗਤ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੀ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ-ਦੀਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਭੀ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ ਅਜੂਨੀ ਸੰਭਉ; ਕਲਿ ਅੰਧਕਾਰ ਦੀਪਾਈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੯੧੬) ਅਰਥ : ਜੋ ਪ੍ਰਭੂ; ਕਾਲ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹਸਤੀ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ, ਜੂਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਉਹ (ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ) ਕਲਜੁਗ ਦੇ ਹਨ੍ਹੇਰੇ (ਪਰਛਾਈ/ਪ੍ਰਭਾਵ) ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਕੇ (ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ) ਚਾਨਣ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ- ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ (ੴ ਮਿਲਦਾ ਹੈ)।
ਪਦ ਅਰਥ : ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ- ਗੁਰ (ਕੈ) ਪ੍ਰਸਾਦਿ (ਨਾਲ਼)। ਗੁਰ-ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ (ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ)। ਪ੍ਰਸਾਦਿ-ਕਰਣ ਕਾਰਕ (ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ)।
ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਅਰਥ ਹਨ : ਜਗਤ ਨੂੰ ਰਚਨਹਾਰ (Generator/ਬ੍ਰਹਮਾ), ਪਾਲਣਹਾਰ (Operator/ਵਿਸ਼ਨੂੰ) ਤੇ ਨਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ (Destroyer/ਸ਼ਿਵ ਭਾਵ GOD); ਜ਼ਰਰੇ-ਜ਼ਰਰੇ ਵਿੱਚ ਰਮਿਆ ਹੋਇਆ (ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ) ਇੱਕ ਹੈ। ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ (ਸਤਿ); ਉਸ ਦਾ ਨਾਮਣਾ (ਨਾਮੁ) ਹੈ। ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਰਚਨਹਾਰ (ਕਰਤਾ) ਹੀ ਇਕਲੌਤਾ ਪੁਰਸ਼ (ਪੁਰਖੁ) ਹੈ। ਡਰ ਅਤੇ ਵੈਰ ਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਰਹਿਤ (ਨਿਰਭਉ, ਨਿਰਵੈਰੁ) ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਮੁਕਤ (ਅਕਾਲ) ਹੋਂਦ (ਮੂਰਤਿ) ਵਾਲ਼ਾ ਆਵਾਗਮਣ ਤੋਂ ਰਹਿਤ (ਅਜੂਨੀ) ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ ਹੀ (ਭਗਤ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ) ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਪਰ ਐਸੇ ਅਦ੍ਰਿਸ਼-ਨਿਰਾਕਾਰ ੴ ਨੂੰ) ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ ਪਰਖ/ਪਹਿਚਾਣ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ : (ੳ). ‘ੴ’ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਉਚਾਰਨ ‘ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ’ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਹੀ ਭੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਏਕੰਕਾਰ ਜਾਂ ਏਕੋ’ ਭੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀਆਂ ਦੇ ਪੰਜ ਨਾਵਾਂ (ਓਅੰਕਾਰ, ਰਰੰਕਾਰ, ਜੋਤਿ ਨਿਰੰਜਨ, ਸੋਹੰ ਤੇ ਸਤਿਨਾਮ) ’ਚ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਬਦ ‘ਓਅੰਕਾਰ’ ਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਮੱਤ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ‘ੴ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਏਕੋ’ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਫ਼ਸੋਸ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸਿੱਖ ਭੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟਾਅ ਰਹੇ ਹਨ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਵਿੱਚ ‘ਮਹਲਾ ੧’ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਬਾਰੇ ਇਉਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ‘‘ਰਾਗੁ ਸਿਰੀਰਾਗੁ ਮਹਲਾ ਪਹਿਲਾ ੧ ਘਰੁ ੧ ॥ ਮੋਤੀ ਤ ਮੰਦਰ ਊਸਰਹਿ…॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪), ਸੋਰਠਿ ਮਹਲਾ ੧ ਪਹਿਲਾ ਦੁਤੁਕੀ ॥ ਤੂ ਗੁਣਦਾਤੌ ਨਿਰਮਲੋ ਭਾਈ ! ਨਿਰਮਲੁ ਨਾ ਮਨੁ ਹੋਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੬੩੭) ਯਾਨੀ ‘੧’ ਦੇ ਨਾਲ਼ ‘ਪਹਿਲਾ’ ਲਿਖ ਕੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ‘੧’ ਨੂੰ ‘ਪਹਿਲਾ’ ਪੜ੍ਹਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਇੱਕ’, ਪਰ ‘ੴ’ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ‘੧’ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਕ ਗਣਿਤ ਦਾ ‘ਇੱਕ’ ਉਚਾਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਪਹਿਲਾ’।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਭਾਵੇਂ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ, ਪਰ ਮੂਲ ਲਿਪੀ; ਪੰਜਾਬੀ/ਗੁਰਮੁਖੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬੀ ’ਚ ‘੧’ ਨੂੰ ‘ਇੱਕ’ ਅਤੇ ਹਿੰਦੀ/ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ’ਚ ‘ਏਕ’ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਅੰਕ ‘੧’ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਥਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ‘ਏਕ’ ਬਣਾ ਕੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ‘ਓ’ ਨੂੰ ‘ਹੋੜੇ’ ਵਜੋਂ ‘ਏਕੋ’ ਉਚਾਰਨਾ; ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਗਣਿਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੰਕ ਹੈ ‘੧’ ਅਤੇ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ ਹੈ ‘ੳ’, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਹੋੜਾ ਭੀ ਹੈ। ਅੰਕ ਗਣਿਤ ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਵਰਣਮਾਲਾ ਧੁਨੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਭੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੰਧੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਜੋ ‘ਏਕੋ’ ਉਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇ। ਸਹੀ ਉਚਾਰਨ ਅਲੱਗ ਅਲੱਗ ਧੁਨੀ ਵਜੋਂ ‘ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ’ ਬਣਦਾ ਹੈ।
‘ੴ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਏਕੋ’ ਕਰਕੇ ਜਿੱਥੇ ‘ੳ’ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ; ਓਥੇ ‘ੴ’ ਦੇ ਪਿਛੇਤਰ ਲੱਗੀ ‘ਕਾਰ’ ਭੀ ਨਾ ਉਚਾਰੀ ਜਦ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ 568 ਵਾਰ ਹੈ। ਐਨੀ ਵਾਰ ਛਾਪੇ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।
‘ੴ’ ਦਾ ‘ਏਕੰਕਾਰ’ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਸਿੱਖ ਭੀ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਇਸ ਵਾਕ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ‘‘ਏਕਾ ਏਕੰਕਾਰੁ ਲਿਖਿ ਦੇਖਾਲਿਆ।’’, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਅਗਲੀ ਤੁਕ ‘‘ਊੜਾ ਓਅੰਕਾਰੁ ਪਾਸਿ ਬਹਾਲਿਆ।’’ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ੴ’ ਦੇ ‘ਊੜੇ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਓਅੰਕਾਰ’ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ‘‘ਏਕਾ ਏਕੰਕਾਰੁ ਲਿਖਿ ਦੇਖਾਲਿਆ। ਊੜਾ ਓਅੰਕਾਰੁ ਪਾਸਿ ਬਹਾਲਿਆ। ਸਤਿ ਨਾਮੁ ਕਰਤਾਰ; ਨਿਰਭਉ ਭਾਲਿਆ। ਨਿਰਵੈਰਹੁ ਜੈਕਾਰੁ ਅਜੂਨਿ ਅਕਾਲਿਆ।’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੩ ਪਉੜੀ ੧੫)
ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਦਰਜ ਮੂਲ ਮੰਤਰ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਉਚਾਰਿਆ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਬਦ ‘ੴ’ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ’ਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ‘‘ਰਾਮਕਲੀ ਮਹਲਾ ੧ ਦਖਣੀ ਓਅੰਕਾਰੁ’’ ਸਿਰਲੇਖ ਅਧੀਨ 54 ਪਉੜੀਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਰਚਨਾ ਲਿਖੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਹੈ, ‘‘ਓਅੰਕਾਰਿ (ਤੋਂ) ਬ੍ਰਹਮਾ ਉਤਪਤਿ ॥ ਓਅੰਕਾਰੁ; ਕੀਆ ਜਿਨਿ ਚਿਤਿ (’ਚ)॥ ਓਅੰਕਾਰਿ (ਤੋਂ) ਸੈਲ ਜੁਗ ਭਏ ॥ ਓਅੰਕਾਰਿ (ਤੋਂ) ਬੇਦ ਨਿਰਮਏ ॥ ਓਅੰਕਾਰਿ ਸਬਦਿ ਉਧਰੇ ॥ ਓਅੰਕਾਰਿ ਗੁਰਮੁਖਿ ਤਰੇ ॥ ਓਨਮ ਅਖਰ ਸੁਣਹੁ ਬੀਚਾਰੁ ॥ ਓਨਮ ਅਖਰੁ ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਸਾਰੁ ॥੧॥’’ (ਓਅੰਕਾਰ/ਮਹਲਾ ੧/੯੩੦) ਅਰਥ : ਓਅੰਕਾਰ ਤੋਂ (ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਜਗਤ-ਰਚੇਤਾ) ਬ੍ਰਹਮਾ ਵਰਗੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ। ਓਅੰਕਾਰ ਨੂੰ ਜਿਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ’ਚ ਵਸਾਇਆ, (ਉਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ) ਓਅੰਕਾਰ (ਦੀ ਮਿਹਰ) ਨਾਲ਼ ਹੀ ਸਦਾ ਤੋਂ ਪਹਾੜ (ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ) ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ। ਵੇਦ ਆਦਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਭੀ ਓਅੰਕਾਰ (ਦੀ ਮਿਹਰ) ਨਾਲ਼ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ। ਓਅੰਕਾਰ (ਦੀ ਕਿਰਪਾ) ਨਾਲ਼ ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਮੁਖ (ਭਗਤ; ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ) ਬਚਦੇ ਹਨ, ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਪਾਰ ਲੰਘਦੇ ਹਨ। ‘ਓਅੰ ਨਮਹ’ ਅੱਖਰ ਬਾਰੇ ਸੁਣੋ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਓਅੰ ਨਮਹ’ ਅੱਖਰ ਭਾਵ ਪ੍ਰਭੂ; ਤਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ (ਸੁਰਗ ਲੋਕ, ਮਾਤ ਲੋਕ ਭਾਵ ਧਰਤੀ ਤੇ ਪਤਾਲ ਲੋਕ) ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਹੈ।
ਸੋ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਭੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਦੇ ‘ਓਅੰ’ (ॐ) ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਾਧਾ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ‘ੴ’ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ‘ਓਅੰ’ ਦੇ ਅਰਥ ‘ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੇ ਸ਼ਿਵ’ ਭੀ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਯਾਨੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਬਣਾਨ ਵਾਲ਼ਾ (ਬ੍ਰਹਮਾ), ਰਿਜ਼ਕ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ (ਵਿਸ਼ਨੂੰ) ਅਤੇ ਨਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ (ਸ਼ਿਵ)। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਓਅੰ’ ਦੇ ਅਗੇਤਰ ‘੧’ ਲਗਾ ਕੇ ਤਿੰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਇੱਕੋ ਸ਼ਕਤੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ‘੧ਓ’ ਦੇ ਉੱਪਰ ‘ਕਾਰ’ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤਾਂ ਅੰਦਰ ਵਿਆਪਕ ਭੀ ਕਿਹਾ। ਇਹ ਅਰਥ; ਕੱਟੜਵਾਦੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਨੂੰ ਮਾਫ਼ਕ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਲਈ ਡੇਰੇਦਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ‘ੴ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਬਦਲਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ‘ੴ’ ਦੇ ਅਰਥ; ‘ਓਅੰ’ (ॐ) ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਨਾ ਕਰਨ।
॥ ਜਪੁ ॥
‘ਜਪੁ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ : (‘ੴ’ ਦੀ) ਯਾਦ, ਸਿਮਰਨ, ਚੇਤਾ ਭਾਵ ‘ਜਪੁ’ ਸਿਰਲੇਖ ਅਧੀਨ ਉਹ ਬਾਣੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ‘ੴ’ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ : ‘ਜਪੁ’ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਜਪਣਾ’ ਜਾਂ ‘ਸਿਮਰਨ ਕਰਨਾ’ (ਕਿਰਿਆਵਾਚੀ) ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ। ‘ਜਪੁ ਜੀ ਸਾਹਿਬ, ਰਹਰਾਸਿ ਸਾਹਿਬ ਜਾਂ ਕੀਰਤਨ ਸੋਹਿਲਾ’; ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਭੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਇਹ ਸ਼ਬਦ; ਸਤਿਕਾਰ ਮਾਤਰ ਲਈ ਕੇਵਲ ਗੁਟਕਿਆਂ ’ਚ ਲਿਖੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।
‘ਜਪੁ’; ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਆਰੰਭਕ ਬਾਣੀ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ ਭਾਵ ਇਹ ਸਿਰਲੇਖ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿੱਚ 38 ਪਉੜੀਆਂ ਅਤੇ ਦੋ ਸਲੋਕ (ਇੱਕ ਅਰੰਭਕ ‘‘ਆਦਿ ਸਚੁ; ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ..॥੧॥’’ ਤੇ ਦੂਜਾ ਸਮਾਪਤੀ ’ਚ ‘‘ਪਵਣੁ ਗੁਰੂ; ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ..॥੧॥’’) ਹਨ।
ਆਦਿ ਸਚੁ, ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ॥ ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ, ਨਾਨਕ ! ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ॥ ੧॥
ਪਦ ਅਰਥ : ਆਦਿ- ਕੁਦਰਤ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ’ਚ। ਜੁਗਾਦਿ- ਜੁਗਾਂ ਦੇ ਆਦਿ ਵਿੱਚ, ਜੁਗਾਂ ਦੇ ਮੁੱਢ/ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ। ਸਚੁ- ਸਦਾ ਸਥਿਰ ਭਾਵ ਕੁਦਰਤ ਵਾਙ ਨਾਸ ਨਾ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ਾ। ਹੈ ਭੀ- ਹੁਣ ਭੀ ਯਾਨੀ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਭੀ। ਨਾਨਕ- ਹੇ ਨਾਨਕ ! (ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ)। ਹੋਸੀ ਭੀ- ਹੋਵੇਗਾ ਭੀ ਯਾਨੀ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਨਾਸ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੀ ਰਹੇਗਾ।
ਨੋਟ : ਮੂਲ ਮੰਤਰ ’ਚ ‘ਸਤਿ’ ਸ਼ਬਦ ਅਨ੍ਯ ਭਾਸ਼ਾ ਭਾਵ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਤਸਮ ਸ਼ਬਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਸਚੁ’ ਸ਼ਬਦ; ਤਦਭਵ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਯਾਨੀ ਤਤਸਮ (ਸਤਿ) ਦੀ ਨਕਲ ਕੀਤਾ ਸ਼ਬਦ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਕੋਈ ਫ਼ਰਕ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਇਹ ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ‘ਸਤਿ’ ਦੀ ਸਿਹਾਰੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਉਚਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ‘ਸਚੁ’ ਦਾ ਔਂਕੜ ਅੰਤ; ਵਿਆਕਰਨਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਅਧੀਨ ਹੈ, ਜੋ ਅਰਥ ਕਰਨ ’ਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਸਤਿ’ ਦੀ ਸਿਹਾਰੀ ਵਾਙ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ।
ਅਰਥ : ਹੇ ਨਾਨਕ ! (ਆਖ ਕਿ ‘ੴ’); ਜਗਤ ਰਚਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭੀ ਸਥਿਰ (ਸਤਿ) ਸੀ। ਚਾਰ ਜੁਗਾਂ ਦੀ ਅਰੰਭਤਾ ਸਮੇਂ ਭੀ ਮੌਜੂਦ (ਸਤਿ) ਸੀ। ਹੁਣ ਭੀ (ਸਭ ਥਾਂ) ਮੌਜੂਦ (ਸਤਿ) ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਆਮਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੀ ਸਦਾ ਕਾਇਮ (ਸਤਿ) ਰਹੇਗਾ। ੧।
ਵਿਚਾਰ : (ੳ). ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਸਲੋਕ; ‘ੴ’ ਦੇ ਨਿਰਾਕਾਰ/ਨਿਰਗੁਣ ਰੂਪ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦਾ ਅੰਤਮ ਸਲੋਕ (ਪਵਣੁ ਗੁਰੂ, ਪਾਣੀ ਪਿਤਾ..॥); ‘ੴ’ ਦੇ ‘ਸਰਗੁਨ’ ਰੂਪ ਭਾਵ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੀ ਕੁਦਰਤ ’ਚ ਗੁਰਮੁਖਿ ਦੀ ਸਫਲ ਜੀਵਨ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ‘ੴ’ ਦੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ (ਸਰਗੁਨ/ਨਿਰਗੁਨ) ਰੂਪ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਨਿਰਗੁਨੁ ਆਪਿ; ਸਰਗੁਨੁ ਭੀ ਓਹੀ ॥ ਕਲਾ ਧਾਰਿ; ਜਿਨਿ ਸਗਲੀ ਮੋਹੀ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੨੮੮) ‘ਸਰਗੁਨ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਮਾਇਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣ (ਰਜੋ, ਤਮੋ, ਸਤੋ), ਜੋ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਜਗਤ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਨਿਰਗੁਨ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨੇ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ, ਜੋ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ। ‘ਰਜੋ’ ਗੁਣ ਅਧੀਨ ਮਨੁੱਖ ਪਰਵਾਰਿਕ ਭੱਜ-ਦੌੜ ਕਰਦਾ ਹੈ। ‘ਤਮੋ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਹਨ੍ਹੇਰਾ, ਅਗਿਆਨਤਾ’ ਯਾਨੀ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਸਮਝ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਭਰਮ ਭੁਲੇਖੇ ਕਾਰਨ ਸਦਾ ਕੁਰਾਹੇ ਪਿਆ ਰਹਿਣਾ। ‘ਸਤੋ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਨੇਕ ਕੰਮ ਕਰਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਦਲੇ ਕੋਈ ਦੁਨਿਆਵੀ ਇੱਛਾ ਭੀ ਮਨ ’ਚ ਰੱਖਣੀ ਭਾਵ ਵਿਖਾਵੇ ਮਾਤਰ ਕੀਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮ। ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਗੁਣ; ਮਾਇਆ ਦੇ ਹਨ।
(ਅ). ਉਕਤ ਸਲੋਕ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਲਿਖਿਆ ਅੰਕ ੧; ‘ਜਪੁ’ ਦੇ ਅਰੰਭਕ ਸਲੋਕ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਇੱਕ ਸਲੋਕ; ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ 17ਵੀਂ ਅਸ਼ਟਪਦੀ ਨਾਲ਼ ਇਉਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਸਲੋਕੁ॥ ਆਦਿ ਸਚੁ; ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ ॥ ਹੈ ਭਿ ਸਚੁ; ਨਾਨਕ ! ਹੋਸੀ ਭਿ ਸਚੁ ॥੧॥’’ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੮੫) ਇੱਥੇ ਸਿਰਲੇਖ ਵਿੱਚ ‘ਸਲੋਕੁ’ ਸ਼ਬਦ ਭੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦਾ ਅਰੰਭਕ ਸਲੋਕ; ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਦਾ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਲੰਬੀ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਅਰੰਭਤਾ ’ਚ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ (‘ੴ’) ਦੀ ਕੀਤੀ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਸਿਫ਼ਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਿਕ ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੰਗਲਾਚਰਨ; ਕਿਸੇ ਲੰਬੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅਰੰਭ ’ਚ ਜਾਂ ਅੰਤ ’ਚ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮਹਿਮਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੱਠੀ-ਪੱਤਰ ਲਿਖਦਿਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ’ਚ ‘ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖ਼ਾਲਸਾ। ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫ਼ਤਿਹ।’ ਆਦਿ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਇਸ ਸਲੋਕ ਨੂੰ ਭੀ ਮੂਲਮੰਤਰ ਦਾ ਭਾਗ ਮੰਨੀਏ ਅਤੇ ਇਹ ਭੀ ਕਹੀਏ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਤਰ ਸਾਰੇ ਮੂਲ ਮੰਤਰ; ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨਾਲ਼ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਹਨ ਤਾਂ ਮੰਨਣਾ ਪਵੇਗਾ ਕਿ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ ਅਰੰਭਤਾ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਹੇਠਲੀ ਪਉੜੀ ‘‘ਸੋਚੈ, ਸੋਚਿ ਨ ਹੋਵਈ..॥’’ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਆਪਣੇ ਇਸ਼ਟ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਿਆਂ, ਜੋ ਕਿ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ‘ਤਤਕਰੇ’ ਵਿੱਚ ਭੀ ‘ਜਪੁ’ ਨੂੰ ਬਾਣੀ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਮੰਨ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਅਰੰਭਤਾ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਹੀ ‘ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ ੧’ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ‘ੴ’ ਤੋਂ ‘‘ਨਾਨਕ ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ॥੧॥’’ ਤੱਕ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਰੰਭ ’ਚ ਕਿਹੜੀ ਬਾਣੀ ਹੈ, ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਕਿਸੇ ਪਾਸਿਓਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਜਪੁ’ ਨੂੰ ਭੀ ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਦਾ ਭਾਗ ਮੰਨ ਲਿਆ।
ਸੋਚੈ, ਸੋਚ ਨ ਹੋਵਈ; ਜੇ, ਸੋਚੀ ਲਖ ਵਾਰ॥
ਉਚਾਰਨ : ਹੋਵ+ਈ, ਸੋਚੀਂ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਸੋਚੈ- ਸ਼ੌਚ ਯਾਨੀ ਸਰੀਰ ਧੋਣ ਨਾਲ਼।, ਸੋਚ-(ਮਨ) ਸਾਫ਼, ਨਿਰਮਲ।, ਸੋਚੀ- ਮੈ ਧੋਵਾਂ (ਉਤਮ ਪੁਰਖ ਇੱਕ ਵਚਨ ਕਿਰਿਆ)।
ਨੋਟ : ਉਕਤ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ‘ਸੋਚੈ’ ਤੇ ‘ਸੋਚ’ ਤਦਭਵ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਤਤਸਮ ‘ਸੌਚੈ’ ਤੇ ‘ਸੌਚ’ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉਚਾਰਨ ‘ਸ਼ੌਚੈ’ ਤੇ ‘ਸ਼ੌਚ’ ਹੋਣਾ ਸੀ।
ਅਰਥ : (ਤੀਰਥਾਂ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਸਰੀਰਕ) ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਿਆਂ (ਮਨ) ਨਿਰਮਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਲੱਖਾਂ ਵਾਰ (ਐਸਾ) ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਾਂ।
ਚੁਪੈ, ਚੁਪ ਨ ਹੋਵਈ; ਜੇ, ਲਾਇ ਰਹਾ ਲਿਵ ਤਾਰ॥
ਉਚਾਰਨ : ਹੋਵ+ਈ, ਰਹਾਂ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਚੁਪੈ- ਚੁਪ ਰਹਿਣ ਨਾਲ਼, ਮੌਨ ਧਾਰਨ ਨਾਲ਼। ਚੁਪ-(ਮਨ) ਸ਼ਾਂਤ, ਫੁਰਨਾ ਰਹਿਤ। ਲਾਇ-ਲਗਾ ਕੇ। ਰਹਾ- ਬੈਠਾ ਰਹਾਂ (ਉਤਮ ਪੁਰਖ ਇੱਕ ਵਚਨ ਕਿਰਿਆ)।
ਅਰਥ : ਮੌਨ ਧਾਰਨ ਨਾਲ਼ ਭੀ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਨਿਰੰਤਰ ਸਮਾਧੀ ਲਾ ਕੇ ਬੈਠਾ ਰਹਾਂ।
ਭੁਖਿਆ, ਭੁਖ ਨ ਉਤਰੀ; ਜੇ, ਬੰਨਾ ਪੁਰੀਆ ਭਾਰ॥
ਉਚਾਰਨ : ਭੁੱਖਿਆਂ, ਬੰਨ੍ਹਾਂ, ਪੁਰੀਆਂ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਭੁਖਿਆ- ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ’ਚ ਰਹਿਣ ਨਾਲ਼। ਭੁਖ-(ਮਾਇਆ ਦੀ) ਖਿੱਚ, ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ। ਬੰਨਾ- ਮੈ ਬੰਨ੍ਹ ਲਵਾਂ, ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਵਾਂ (ਉਤਮ ਪੁਰਖ ਇੱਕ ਵਚਨ ਕਿਰਿਆ)। ਪੁਰੀਆ ਭਾਰ- ਤਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ (ਸੁਰਗ ਲੋਕ, ਮਾਤ ਲੋਕ ਤੇ ਪਤਾਲ ਲੋਕ) ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ।
ਅਰਥ : ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ’ਚ ਰਹਿਣ ਨਾਲ਼ ਮਾਇਆ ਦੀ ਭੁੱਖ ਕਦੇ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਭਾਵੇਂ ਮੈਂ ਸਭ ਪੁਰੀਆਂ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਇਕੱਠੇ ਕਰ ਲਵਾਂ।
ਸਹਸ ਸਿਆਣਪਾ ਲਖ ਹੋਹਿ; ਤ, ਇਕ ਨ ਚਲੈ ਨਾਲਿ॥
ਉਚਾਰਨ : ਸਿਆਣਪਾਂ, ਹੋਹਿਂ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਸਹਸ- ਹਜ਼ਾਰ। ਹੋਹਿ-(ਮਨ ’ਚ) ਟਿਕੀਆਂ ਹੋਣ, ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੋਣ। ਇਕ- ਨਾ ਮਾਤਰ ਸਿਆਣਪ ਭੀ। ਚਲੈ- ਚੱਲਦੀ ਹੈ (ਅਨ ਪੁਰਖ ਇੱਕ ਵਚਨ ਕਿਰਿਆ)।
ਅਰਥ : (ਉਕਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀਆਂ ਭਾਵੇਂ) ਹਜ਼ਾਰਾਂ, ਲੱਖਾਂ ਸਿਆਣਪਾਂ ਕੋਲ਼ ਹੋਣ ਫਿਰ ਭੀ (ਮਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣ ਦੇ) ਇੱਕ ਭੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਤਾਹੀਓਂ ਬਚਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ‘‘ਮਨਮੁਖ ਕਰਮ ਕਰੈ, ਅਜਾਈ (ਫ਼ਜ਼ੂਲ)॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੪੮)
ਵਿਚਾਰ : ਸ਼ਰਧਾ ਵੱਸ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨ, ਮੌਨ ਵਰਤ ਆਦਿਕ ਕਰਮਕਾਂਡ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕੀਤੇ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੂਲੋਂ ਹੀ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਤੇ ਜਗਿਆਸੂ ਅੰਦਰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਉੱਠਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ ਕਿ ..
ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ ? ॥
ਪਦ ਅਰਥ : ਕਿਵ- (ਫਿਰ) ਕਿਸ (ਤਰੀਕੇ) ਨਾਲ਼। ਸਚਿਆਰਾ- ਸਥਿਰ, ਰੱਬ ਵਾਙ ਅਡੋਲ, ਸ਼ਾਂਤ-ਚਿੱਤ। ਹੋਈਐ- ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ- ਝੂਠ ਦੀ ਕੰਧ ਭਾਵ ਜਨਮ ਜਨਮ ਦੀ ਮੈਲ਼। ਤੁਟੈ-ਨਾਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨਿਰਮਲ ਹੋਈਦਾ ਹੈ।
ਅਰਥ : (ਤਾਂ ਫਿਰ ਮਨ) ਸ਼ਾਂਤ-ਚਿੱਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈਏ ਅਤੇ ਝੂਠ ਦੀ ਕੰਧ ਕਿਵੇਂ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਹੋਵੇ ?
ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ; ਨਾਨਕ ! ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ॥ ੧॥
ਉਚਾਰਨ : ਹੁਕਮ, ਰਜ਼ਾਈ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ- ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ, ਹੁਕਮੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ। ਚੱਲਣਾ- ਚੱਲਣ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ, ਸਵੀਕਾਰਨਾ ਹੈ। ਨਾਨਕ- ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ- (ਜਨਮ ਤੋਂ) ਨਾਲ਼ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।
ਅਰਥ : ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਲਣ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਹੈ (ਜੋ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਦੇ) ਨਾਲ਼ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ : ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਪਉੜੀ ’ਚ ਪੰਕਤੀ ਹੈ, ‘‘ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ; ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ, ਨ ਕੋਇ॥’’ ਭਾਵ ਹਰ ਕੋਈ ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ਅੰਦਰ ਹੈ। ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਆਕੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿ ਕੀ ‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’; ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਬਣੀ ਹੈ ? ਜੇਕਰ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਹੁਕਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਕੇ ਇਹ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣੀ ਹੈ ? ਇਸ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਜਾਣਨਾ ਭੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਜਗਤ-ਰਚਨਾ ਇੱਕ ਖੇਲ/ਖੇਡ ਹੈ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਸੁਭਾਅ; ਹਰ ਜੀਵਨ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਬੱਚਾ; ਇੱਕ ਖਿਡੌਣੇ ਨਾਲ਼ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਖੇਡ ਸਕਦਾ। ਉਸ ਨੂੰ ਹਰ ਦਿਨ ਨਵੇਂ ਖਿਲੌਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਰੇਤ ਨਾਲ਼ ਖੇਡੇ ਤਾਂ ਭੀ ਮਿਟੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਬਣਾ ਬਣਾ ਖੇਡਦਾ ਹੈ। ਖੇਡ ਓਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਬਦਲਦੀ ਰਹੇ। ਇੱਕ ਗੋਟੀ ਮਰੇਗੀ ਤਾਂ ਹੀ ਦੂਜੀ ਜਿੱਤੇਗੀ। ਬੱਚੇ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਾਙ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਭੀ ਜਗਤ-ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਜੰਮਦੀ-ਮਰਦੀ, ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਡ ਦਾ ਆਧਾਰ; ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਥਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਚੰਗਾ-ਮੰਦਾ ਕੰਮ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਫਲ਼ ਨੂੰ ਨਸੀਬ ਜਾਂ ਸਿਰ ਦੇ ਲੇਖ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਨਸੀਬ ਕਾਰਨ ਮਾਲਕ ਦਾ ਹੁਕਮ ਭੀ ਹਰ ਇੱਕ ਲਈ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਕੋਈ ਸੁਖੀ ਤੇ ਕੋਈ ਦੁਖੀ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਸਭੇ ਪੁਰੀਆ ਖੰਡ ਸਭਿ; ਸਭੇ ਜੀਅ ਜਹਾਨ ॥ ਹੁਕਮਿ ਚਲਾਏ ਆਪਣੈ; ਕਰਮੀ ਵਹੈ ਕਲਾਮ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੪੧) ਅਰਥ : ਹੇ ਨਾਨਕ ! (ਆਖ ਕਿ) ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ (ਸੁਰਗ, ਮਾਤ, ਪਤਾਲ) ਨੂੰ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੀਪਾਂ/ਟਾਪੂਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਜਗਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤਾਂ ਨੂੰ (ਪ੍ਰਭੂ); ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ਅੰਦਰ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਹੁਕਮ ’ਚ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਕਮ ’ਚ ਹੁੰਦੇ ਕੰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਫਿਰ ਹੁਕਮ ਰੂਪ ਕਲਮ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਨਸੀਬ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਹੁਕਮ ’ਚ ਜੀਵ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕੰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਨਸੀਬ ਬਣਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਸੀਬ ਮੁਤਾਬਕ ਮੁੜ ਫਿਰ ਹੁਕਮ; ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਉਕਤ ਤੁਕ ’ਚ ‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’; ਹਰ ਬੰਦੇ ਦੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਘੱਟ ਫਲ਼ ਹੈ, ਨਸੀਬ ਹੈ। ਉਸੇ ਮੁਤਾਬਕ ਮਾਲਕ ਦਾ ਹੁਕਮ; ਜਨਮ ਤੋਂ ਹਰ ਇੱਕ ਲਈ ਵੱਖਰਾ-ਵੱਖਰਾ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਲਿਖਿਆ (ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਨੂੰ 31ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਮਾਇਆ ਦੇ ਭੰਡਾਰੇ, ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਹਰ ਇੱਕ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਥ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ‘‘ਆਸਣੁ ਲੋਇ ਲੋਇ ਭੰਡਾਰ ॥ ਜੋ ਕਿਛੁ ਪਾਇਆ; ਸੁ ਏਕਾ ਵਾਰ… ॥੩੧॥’’, ਇਸ ਨਸੀਬ-ਲੇਖ ਮੁਤਾਬਕ ਜੀਵ-ਜੰਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਮਾਲਕ ਆਪ ਵੇਖਦਾ ਭੀ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਹੈ, ‘‘ਕਰਿ ਕਰਿ ਵੇਖੈ; ਸਿਰਜਣਹਾਰੁ ..॥੩੧॥’’ (ਜਪੁ) ਭਾਵ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਸੰਭਾਲ਼ਦਾ ਹੈ।
ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੂਰਜ, ਚੰਦ, ਤਾਰੇ ਆਦਿ ਚੱਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਲਕ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲਦਾ, ਮੰਨ ਲੈਣਾ; ਦੋਵਾਂ ’ਚ ਬੜਾ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਜੋ ਇਹ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ; ਉਹ ਮਾਲਕ ਦੇ ਡਰ-ਅਦਬ ’ਚ ਭੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ-ਰੰਗ ’ਚ ਭਿੱਜ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਿਮਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਬੇਝਿੱਜਕ ਹੋ ਕੇ ਸਚਾਈ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰਾ ਸਾਥੀ; ਆਪ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੈ। ਉਹ ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜੋ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹਾਂ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉਹ ਹੈ ਭੀ, ਉਸ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ’ਚ ਮਾਲਕ ਦਾ ਕੋਈ ਡਰ-ਅਦਬ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਮੱਤ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣਾ ਅਹੰਕਾਰ ਵਧਾਏਗਾ। ਇਹ ਅਹੰਕਾਰ ਰੂਪ ਮੈਲ਼ ਹੀ ‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’ ਹੈ, ਜੋ ਰੱਬ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾੜਾ ਨਸੀਬ ਨਹੀਂ ਮਿਟਦਾ, ‘‘ਲੇਖੁ ਨ ਮਿਟਈ ਹੇ ਸਖੀ ! ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਕਰਤਾਰਿ (ਨੇ)॥’’ (ਰਾਮਕਲੀ ਓਅੰਕਾਰ/ਮਹਲਾ ੧/੯੩੭), ਇਹ ਲੇਖ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ‘ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ’ ਹੈ, ‘‘ਸਰਬ ਜੀਆ ਸਿਰਿ (’ਤੇ) ਲੇਖੁ ਧੁਰਾਹੂ; ਬਿਨੁ ਲੇਖੈ, ਨਹੀ ਕੋਈ ਜੀਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੫੯੮) ਅਰਥ : ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤਾਂ ਦੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਧੁਰ ਦਰਗਾਹ ਤੋਂ (ਭਾਵ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਤੋਂ) ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ-ਨਸੀਬ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ। ਕੇਵਲ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਜ਼ਿੰਮੇ ਇਹ ਲੇਖ ਨਹੀਂ ਤਾਹੀਓਂ ਉਹ ਅਜੂਨੀ ਹੈ, ‘‘ਜਿਨਿ ਏਹਿ ਲਿਖੇ; ਤਿਸੁ ਸਿਰਿ ਨਾਹਿ…॥੧੯॥’’ ਅਰਥ : ਜਿਸ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਲੇਖ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਉਸ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਕੋਈ ਲੇਖ ਨਹੀਂ।
ਉਕਤ ਪਉੜੀ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਦੁਬਾਰਾ ਆਇਆ ‘ਅੰਕ ੧’; ‘ਜਪੁ’ ਜੀ ਦੀਆਂ 38 ਪਉੜੀਆਂ ’ਚੋਂ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ, ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੂਜੀ ਪਉੜੀ ’ਚ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਚੱਲਦਾ ਪਿਆ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਤੂੰ ਇਕੱਲਾ।
ਹੁਕਮੀ ਹੋਵਨਿ ਆਕਾਰ; ਹੁਕਮੁ, ਨ ਕਹਿਆ ਜਾਈ॥
ਪਦ ਅਰਥ : ਹੁਕਮੀ- ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ। ਹੋਵਨਿ- ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਆਕਾਰ-ਪੂਰਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ, ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤ।
ਨੋਟ : ਅਕਾਸ਼ ਗੰਗਾ ’ਚ 5% ਸਾਧਾਰਨ ਪਦਾਰਥ (ਤਾਰੇ, ਗ੍ਰਹਿ, ਉਪ ਗ੍ਰਹਿ) ਹੈ।, 26.8% ਡਾਰਕ ਮੈਟਰ ਹੈ, ਜੋ ਸਾਧਾਰਨ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਬਲੈਕ ਹੋਲ ਵੱਲ ਯਾਨੀ ਕਿ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ ਤੇ 68.2% ਡਾਰਕ ਐਨਰਜੀ ਹੈ, ਜੋ ਸਧਾਰਨ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੀ ਗਤੀ (ਲਗਭਗ 3 ਲੱਖ/299782.458 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਕਿੰਟ) ਨਾਲ਼ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਯਾਨੀ ਕਿ ਬਲੈਕ ਹੋਲ ਤੋਂ ਦੂਰ ਧਕੇਲ ਰਹੀ ਹੈ।
ਅਰਥ : (ੴ ਦੇ) ਹੁਕਮ ’ਚ ਸਾਰੇ ਹੀ ਜੀਵ-ਜੰਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ) ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਹੁਕਮੀ, ਹੋਵਨਿ ਜੀਅ; ਹੁਕਮਿ ਮਿਲੈ ਵਡਿਆਈ॥
ਉਚਾਰਨ : ਹੋਵਨ੍ਹ, ਹੁਕਮ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਜੀਅ- ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਆਤਮਾਵਾਂ, ਰੂਹਾਂ, ਜਿੰਦਾਂ। ਹੁਕਮਿ- ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ, ਹੁਕਮ ਨਾਲ਼, ਹੁਕਮ ਰਾਹੀਂ। ਮਿਲੈ- ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
ਅਰਥ : ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ਼ (ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰਾਂ ’ਚ) ਜਿੰਦ-ਜਾਨ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਹੀ (ਚੰਗੇ ਨਸੀਬ ਨਾਲ਼ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਲੋਕ ’ਚ) ਇੱਜ਼ਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ, ‘‘ਜਿਸ ਨੋ ਬਖਸੇ; ਸਿਫਤਿ ਸਾਲਾਹ॥ ਨਾਨਕ ! ਪਾਤਿਸਾਹੀ ਪਾਤਿਸਾਹੁ ॥੨੫॥’’
ਹੁਕਮੀ, ਉਤਮੁ ਨੀਚੁ; ਹੁਕਮਿ ਲਿਖਿ, ਦੁਖ ਸੁਖ ਪਾਈਅਹਿ॥
ਉਚਾਰਨ : ਪਾਈਅਹਿਂ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਹੁਕਮੀ- ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ (ਹੁਕਮਿ ਤੋਂ ਕਾਵਿ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ‘ਹੁਕਮੀ’ ਬਣ ਗਿਆ; ਅਰਥ ਓਹੀ ਹਨ)। ਉਤਮੁ ਨੀਚੁ- ਚੰਗਾ ਮਾੜਾ। ਹੁਕਮਿ ਲਿਖਿ- ਹੁਕਮ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਹੁਕਮ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਰਾਹੀਂ। ਪਾਈਅਹਿ- ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਾਈਦੇ ਹਨ।
ਅਰਥ : ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਚੰਗਾ ਨਸੀਬ ਲਿਖਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ (ਕਈ ਗੁਰੂ ਸਿੱਖਿਆ ਰਾਹੀਂ) ਅਨੰਦਮਈ ਜੀਵਨ ਭੋਗਦੇ ਹਨ। ਮਾੜਾ ਨਸੀਬ ਲਿਖਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ (ਕਈ) ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਦੁੱਖ ਭੋਗਦੇ ਹਨ।
ਵਿਚਾਰ : ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਭੀ ਮਨੁੱਖ; ਆਪਣੇ ਆਪ ‘ਉਤਮੁ’ (ਚੰਗੇ ਨਸੀਬ ਵਾਲ਼ਾ) ਜਾਂ ‘ਨੀਚੁ’ (ਮਾੜੇ ਨਸੀਬ ਵਾਲ਼ਾ) ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਸਭ ਮਾਲਕ ਦੀ ਖੇਡ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ, ‘‘ਜਿਸੁ ਹਥਿ (’ਚ) ਜੋਰੁ; ਕਰਿ ਵੇਖੈ ਸੋਇ ॥ ਨਾਨਕ ! ਉਤਮੁ ਨੀਚੁ ਨ ਕੋਇ ॥੩੩॥’’
ਇਕਨਾ ਹੁਕਮੀ ਬਖਸੀਸ; ਇਕਿ, ਹੁਕਮੀ ਸਦਾ ਭਵਾਈਅਹਿ॥
ਉਚਾਰਨ : ਬਖ਼ਸ਼ੀਸ਼, ਭਵਾਈਅਹਿਂ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਇਕਨਾ- ਕਈਆਂ ਨੂੰ, ਅਨੇਕਾਂ ਨੂੰ। ਇਕਿ- ਕਈ, ਅਨੇਕਾਂ। ਭਵਾਈਅਹਿ- ਭਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਭਰਮਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕੁਰਾਹੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਆਵਾਗਮਣ ’ਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਅਰਥ : ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ (ਲਿਖੇ ‘ਉਤਮੁ’ ਨਸੀਬ ਨਾਲ਼) ਕਈਆਂ ਉੱਤੇ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ (ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ) ਕਈ (ਨੀਚੁ ਨਸੀਬ ਵਾਲ਼ੇ); ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਦਾ ਆਵਾਗਮਣ ’ਚ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ, ‘‘ਜਮਿ ਜਮਿ (ਕੇ) ਮਰੈ; ਮਰੈ, ਫਿਰਿ ਜੰਮੈ ॥ ਬਹੁਤੁ ਸਜਾਇ; ਪਇਆ ਦੇਸਿ ਲੰਮੈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੨੦) ‘ਦੇਸਿ+ਲੰਮੈ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ‘ਲੰਬੇ ਦੇਸ ਵਿੱਚ, ਕਈ ਜੂਨਾਂ ’ਚ ਭਾਵ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੜ ਛੇਤੀ ਛੇਤੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ਨਾ ਮਿਲਣਾ।
ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ; ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ, ਨ ਕੋਇ॥
ਪਦ ਅਰਥ : ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ- ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ (ਇੱਥੇ ‘ਹੁਕਮ ਅੰਦਰਿ’ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਕਾਵਿ ਪਿੰਗਲ ਨੇ ‘ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ’ ਕਰ ਦਿੱਤਾ)। ਸਭੁ ਕੋ- ਹਰ ਕੋਈ। ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ- ਹੁਕਮ ਦੇ ਬਾਹਰ, ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਆਕੀ। ਕੋਇ- ਕੋਈ ਭੀ।
ਅਰਥ : (ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ) ਹਰ ਕੋਈ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਅੰਦਰ ਹੈ (ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ‘ਉਤਮੁ’ ਹੈ ਜਾਂ ‘ਨੀਚੁ’ ਕਿਉਂਕਿ ਰੱਬ ਦੇ) ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਆਕੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ।
ਵਿਚਾਰ : ਇਸ ਪਉੜੀ ’ਚ 7 ਕੁ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਪਉੜੀ-ਪ੍ਰਸੰਗ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਅਸੀਮ-ਅਸੀਮ ਕਹਿ ਕੇ ਸਮੇਟਿਆ ਹੈ। ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ’ਚ ‘‘ਸਹਸ ਸਿਆਣਪਾ ਲਖ ਹੋਹਿ; ਤ, ਇਕ ਨ ਚਲੈ ਨਾਲਿ॥’’ ਪੰਕਤੀ ਭੀ ਉਕਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਕਰਮਕਾਡਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਮ-ਅਸੀਮ ਦਰਸਾਉਣ ਬਾਰੇ ਹੈ। ਐਸਾ ਹਰ ਪਉੜੀ-ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ’ਚ ਆਏਗਾ ਤਾਂ ਹੀ 32ਵੀਂ ਪਉੜੀ ‘‘ਇਕ ਦੂ ਜੀਭੌ ਲਖ ਹੋਹਿ; ਲਖ ਹੋਵਹਿ ਲਖ ਵੀਸ ..॥੩੨॥ (ਜਪੁ) ਦੇ ਸਹੀ ਅਰਥ ਪਕੜ ’ਚ ਆਉਣੇ ਹਨ।
ਨਾਨਕ ! ਹੁਕਮੈ ਜੇ ਬੁਝੈ; ਤ, ਹਉਮੈ ਕਹੈ ਨ ਕੋਇ॥੨॥
ਪਦ ਅਰਥ : ਹੁਕਮੈ- ਹੁਕਮ ਨੂੰ। ਜੇ-ਜੇਕਰ, ਅਗਰ। ਬੁਝੈ- ਸਮਝ ਜਾਏ, ਜਾਣ ਲਏ। ਨ ਹਉਮੈ ਕਹੈ- ਅਹੰਕਾਰ ਵਾਲ਼ੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ। ਕੋਇ- ਕੋਈ ਭੀ।
ਅਰਥ : ਹੇ ਨਾਨਕ ! (ਆਖ ਕਿ ਸਭ ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹਨ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਲਕ ਦੇ) ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਜੇ ਕੋਈ ਸਮਝ ਲਏ ਤਾਂ (ਆਪਣੀ ਮੱਤ ਨੂੰ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸਮਝ) ਕੋਈ ਅਹੰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ (ਇਹੀ ‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਸਚਿਆਰ ਬਣਨਾ ਹੈ)।
ਗਾਵੈ ਕੋ ਤਾਣੁ; ਹੋਵੈ ਕਿਸੈ ਤਾਣੁ॥ ਗਾਵੈ ਕੋ; ਦਾਤਿ ਜਾਣੈ ਨੀਸਾਣੁ॥
ਉਚਾਰਨ : ਨੀਸ਼ਾਣ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਗਾਵੈ ਕੋ- ਕੋਈ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਤਾਣੁ- ਬਲ ਨੂੰ। ਦਾਤਿ ਨੀਸਾਣੁ- ਦਾਤ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ (ਜਿਵੇਂ ਪੁੱਤਰ, ਵਸਤੂ, ਪਦਾਰਥ ਆਦਿ)। ਜਾਣੈ- ਜਾਣਦਾ ਹੈ।
ਅਰਥ : (ਮਾਲਕ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ’ਚ) ਜਿਸ ਕਿਸੇ ਕੋਲ਼ ਸਰੀਰਕ ਬਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਲ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਆਪਣੀ ਤਾਕਤ ’ਤੇ ਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ (ਰੱਬ ਦੀ) ਦਾਤ ਦੇ (ਕਿਸੇ) ਚਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਉਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਗਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਗਾਵੈ ਕੋ; ਗੁਣ ਵਡਿਆਈਆ ਚਾਰ॥ ਗਾਵੈ ਕੋ; ਵਿਦਿਆ ਵਿਖਮੁ ਵੀਚਾਰੁ॥
ਉਚਾਰਨ : ਵਡਿਆਈਆਂ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਚਾਰ- ਸੁੰਦਰ, ਸੋਹਣੀਆਂ (ਬਹੁ ਵਚਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ)। ਵਿਖਮੁ ਵੀਚਾਰੁ- ਕਠਿਨ ਵਿਚਾਰ, ਅਸਧਾਰਨ ਗਿਆਨ।
ਅਰਥ : ਕੋਈ (ਸਮਾਜ ਦੇ) ਸੁੰਦਰ ਗੁਣ, ਸੋਹਣੀਆਂ ਵਡਿਆਈਆਂ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਸੁੰਦਰ ਗੁਣ ਤੇ ਚੰਗੀ ਮਹਿਮਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਹੈ। ਕੋਈ ਵਿਦਿਆ ਲੈ ਕੇ ਬੜੇ ਕਠਿਨ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਨੂੰ ਸਿਰਮੌਰ ਮੰਨਦਾ ਹੈ।
ਗਾਵੈ ਕੋ; ਸਾਜਿ, ਕਰੇ ਤਨੁ ਖੇਹ॥ ਗਾਵੈ ਕੋ; ਜੀਅ ਲੈ, ਫਿਰਿ ਦੇਹ॥
ਪਦ ਅਰਥ : ਸਾਜਿ-ਸਾਜ ਕੇ, (ਤਨੁ) ਰਚ ਕੇ। ਕਰੇ- (ਮਾਲਕ) ਕਰਦਾ ਹੈ। ਖੇਹ-ਮਿੱਟੀ, ਸੁਆਹ। ਜੀਅ-(ਅਦ੍ਰਿਸ਼) ਰੂਹਾਂ। ਲੈ- ਲੈ ਕੇ। ਦੇਹ- ਦੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਅਰਥ : ਕੋਈ (ਇਸ ਸੋਚ ਨਾਲ਼ ਮਾਲਕ ਨੂੰ) ਯਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ (ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ) ਰਚ ਕੇ (ਫਿਰ) ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। (ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ) ਰੂਹਾਂ ਕੱਢ ਕੇ ਮੁੜ (ਅਗਲੇ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ) ਦੇ ਦੇਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ-ਮਾਰ ਨਵੇਂ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਗਾਵੈ ਕੋ; ਜਾਪੈ ਦਿਸੈ ਦੂਰਿ॥ ਗਾਵੈ ਕੋ; ਵੇਖੈ ਹਾਦਰਾ ਹਦੂਰਿ॥
ਪਦ ਅਰਥ : ਜਾਪੈ- ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ਦਿਸੈ- ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਰਿ-ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ, ਸੱਤ ਆਕਾਸ਼ ਉੱਪਰ। ਹਾਦਰਾ ਹਦੂਰਿ- ਹਾਜ਼ਰ-ਨਾਜ਼ਰ, ਅੰਗ-ਸੰਗ, ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ, ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ।
ਅਰਥ : ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਉਹ, ਦੂਰ (ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਬੈਠਾ) ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਾਣਦਾ ਹੈ (ਫਿਰ ਭੀ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣ) ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ (ਸਭ ਦੇ) ਅੰਗ-ਸੰਗ (ਸਮਝ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ) ਸਿਮਰਦਾ ਹੈ।
ਕਥਨਾ ਕਥੀ, ਨ ਆਵੈ ਤੋਟਿ॥ ਕਥਿ ਕਥਿ ਕਥੀ, ਕੋਟੀ ਕੋਟਿ ਕੋਟਿ॥
ਉਚਾਰਨ : ਕੋਟੀਂ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਕਥਨਾ- ਬਿਆਨ ਕਰ ਕਰ। ਕਥੀ- ਕਥਿਆ ਹੈ, ਆਖਿਆ ਹੈ। ਤੋਟਿ-ਘਾਟ, ਅੰਤ। ਕਥਿ ਕਥਿ- ਬਿਆਨ ਕਰ ਕਰ ਕੇ। ਕੋਟੀ ਕੋਟਿ ਕੋਟਿ- ਕਰੋੜਾਂ ਨੇ ਕਰੋੜਾਂ ਵਾਰ।
ਅਰਥ : (ਅਨੇਕਾਂ ਨੇ ਮਾਲਕ ਬਾਰੇ) ਬਿਆਨ ਕਰ ਕਰ ਦੱਸਿਆ ਹੈ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੀਤਿਆਂ ਕੋਈ) ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਭਾਵ ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹਨ। (ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ) ਕਰੋੜਾਂ ਨੇ ਕਰੋੜਾਂ ਵਾਰ (ਰੱਬ ਬਾਰੇ) ਬਿਆਨ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਭੀ ਅੰਤ ਨਾ ਜਾਣਿਆ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ 27ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਹੈ, ‘‘ਹੋਰਿ ਕੇਤੇ ਗਾਵਨਿ; ਸੇ ਮੈ ਚਿਤਿ ਨ ਆਵਨਿ; ਨਾਨਕੁ ਕਿਆ ਵੀਚਾਰੇ .. ॥੨੭॥’’ (ਜਪੁ)
ਵਿਚਾਰ : ਰੱਬ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਉਕਤ 8 ਸਾਧਨ; 4 ਕੁ ਤੁਕਾਂ ’ਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਵੈਸੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ; ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ੀ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ’ਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਇਸ ਤੁਕ ’ਚ ਚੱਲਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਅਸੀਮ-ਅਸੀਮ ਕਹਿ ਕੇ ਸਮੇਟਿਆ ਹੈ। ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ ਹਰ ਪਉੜੀ ਦਾ ਅੰਤ; ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਆਦਿ ਆਦਿ’ ਕਰਕੇ ਜਾਣਨਾ ਹੈ।
ਦੇਂਦਾ ਦੇ, ਲੈਂਦੇ ਥਕਿ ਪਾਹਿ॥ ਜੁਗਾ ਜੁਗੰਤਰਿ, ਖਾਹੀ ਖਾਹਿ॥
ਉਚਾਰਨ : ਦੇਂਦਾ, ਲੈਂਦੇ, ਪਾਹਿਂ, ਜੁਗਾਂ, ਖਾਹਿਂ (‘ਖਾਹੀ’ ਬਿੰਦੀ ਰਹਿਤ)।
ਪਦ ਅਰਥ : ਦੇਂਦਾ-ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ, ਦੇਵਣਹਾਰ (ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ)। ਦੇ- ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਲੈਂਦੇ- ਲੈਣ ਵਾਲ਼ੇ, ਪਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਜੀਵ (ਬਹੁ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ)। ਥਕਿ ਪਾਹਿ- ਥੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਪੰਜ ਕਰਮ ਇੰਦ੍ਰੇ (ਹੱਥ, ਪੈਰ, ਮੂੰਹ, ਗੁਦਾ ਤੇ ਲਿੰਗ) ਜਵਾਬ ਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੁਗਾ ਜੁਗੰਤਰਿ- ਅਨੇਕਾਂ ਜੁਗਾਂ ਤੋਂ, ਸਦਾ ਤੋਂ, ਆਦਿ ਤੋਂ, ਮੁੱਢ ਤੋਂ। ਖਾਹੀ ਖਾਹਿ- ਖਾਂਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਖਾਈ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।
ਅਰਥ : (ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦਾਤਾਂ) ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ (ਦਾਤਾਰ ਪਿਤਾ; ਸਭ ਨੂੰ ਦਾਤਾਂ) ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ (ਪਰ ਦਾਤਾਂ ਨੂੰ) ਲੈਣ ਵਾਲ਼ੇ (ਕਰਮ ਇੰਦ੍ਰੇ) ਜਵਾਬ ਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ (ਇਉਂ ਜੀਵ; ਰੱਬੀ ਦਾਤਾਂ) ਭੋਗਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।
ਹੁਕਮੀ ਹੁਕਮੁ, ਚਲਾਏ ਰਾਹੁ॥ ਨਾਨਕ ! ਵਿਗਸੈ ਵੇਪਰਵਾਹੁ॥ ੩॥
ਉਚਾਰਨ : ਰਾਹ, ਵੇਪਰਵਾਹ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਹੁਕਮੀ- ਹੁਕਮ ਦਾ ਮਾਲਕ, ਰਜ਼ਾ ਵਾਲ਼ਾ। ਹੁਕਮੀ ਹੁਕਮੁ- ਰਜ਼ਾ ਵਾਲ਼ੇ ਦਾ ਹੁਕਮ। ਰਾਹੁ- ਜਗਤ ਦਾ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ। ਵਿਗਸੈ- ਪ੍ਰਸੰਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਵੇਪਰਵਾਹੁ- ਅਚਿੰਤ ਮਾਲਕ।
ਅਰਥ : ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਰਜ਼ਾ ਵਾਲ਼ੇ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੀ ਜਗਤ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ (ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਕਾਜ) ਚਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ (ਫਿਰ ਭੀ ਉਹ) ਬੇਫ਼ਿਕਰ ਅਚਿੰਤ ਮਾਲਕ; ਸਦਾ ਅਨੰਦਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ : ਉਕਤ ਅਰਥ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਐਸਾ ਕੋਈ ਸੰਦੇਹ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਕਿ ‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਐਸਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹਰੇਕ ਸਮਝੇਗਾ ਕਿ ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਹਾਂ, ਪਰ ਮੇਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਅਸਹਿਮਤ ਬੰਦਾ, ਹੁਕਮ ’ਚ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਕੋਈ ‘‘ਇਕ ਦੂ ਇਕੁ ਸਿਆਣਾ ॥’’ ਰੋਗ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹੈ।
ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਤੋਂ ਹੁਕਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਐਨਾ ਵਿਆਪਕ; ਹੁਕਮ ਦਾ ਕਾਰਜ-ਖੇਤਰ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਭੀ ਰਜ਼ਾ ਵਾਲ਼ਾ ਅਨੰਦਿਤ ਹੈ, ‘‘ਵਿਗਸੈ ਵੇਪਰਵਾਹੁ’’ ਯਾਨੀ ਜਿਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਪੂਰਾ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ; ਉਹ ਨਾ ਦੁਖੀ ਹੈ, ਨਾ ਚਿੰਤਤ। ‘ੴ’ ਦਾ ਇਹੀ ਸੁਭਾਅ; ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੀ ਮੰਜ਼ਲ (ਸਚਖੰਡ) ਵਾਲ਼ੀ 37ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਇਉਂ ਹੈ, ‘‘ਜਿਵ ਜਿਵ ਹੁਕਮੁ; ਤਿਵੈ ਤਿਵ ਕਾਰ ॥ ਵੇਖੈ ਵਿਗਸੈ; ਕਰਿ ਵੀਚਾਰੁ .. ॥੩੭॥’’ ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨ, ਮੌਨ ਵਰਤ ਆਦਿ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਇੱਕ ਚੌਰਾਹੇ ’ਚ ਖੜ੍ਹੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੰਜ਼ਲ ਸਮਝਾਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਹੀ ਪੁਸ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਅਪਣਾਏ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਛੱਡ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਚਖੰਡ ਨਿਵਾਸੀ ਅੰਦਰ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀ ਜਗਤ-ਕਾਰ; ਰਜ਼ਾ ਵਾਲ਼ੇ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹੈ। ਮੈਂ ਭੀ ਉਸ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਅੰਦਰ ਹਾਂ, ਇਹ ਮੰਨ ਕੇ ਹੀ ‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’ ਮਿਟਦੀ ਹੈ।
ਸਾਚਾ ਸਾਹਿਬੁ, ਸਾਚੁ ਨਾਇ; ਭਾਖਿਆ, ਭਾਉ ਅਪਾਰੁ॥
ਪਦ ਅਰਥ : ਸਾਚਾ- ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ। ਸਾਹਿਬੁ-ਮਾਲਕ, ਰਜ਼ਾ ਦਾ ਮਾਲਕ। ਸਾਚੁ-ਸਥਿਰ, ਅਟੱਲ, ਨਿਸ਼ਚਿਤ। ਨਾਇ- ਨ੍ਯਾਇ, ਨਿਆਇ, ਇਨਸਾਫ਼। ਭਾਖਿਆ- ਬੋਲੀ, ਭਾਸ਼ਾ। ਭਾਉ-ਪ੍ਰੇਮ, ਪਿਆਰ। ਅਪਾਰੁ-ਜਿਸ ਦਾ ਉਰਲਾ ਤੇ ਪਰਲਾ ਕਿਨਾਰਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਯਾਨੀ ਬੇਅੰਤ।
ਨੋਟ : ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਨਾਇ’ ਦੇ ਦੋ ਹੀ ਅਰਥ ਹਨ (1). ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਨਾਮ ਰਾਹੀਂ; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਸਾਚਾ ਸਾਹਿਬੁ ਸਾਚੈ+ਨਾਇ ॥ (ਸੋ ਦਰੁ/ਮਹਲਾ ੧/੯) ਭਾਵ ਸਥਿਰ ਮਾਲਕ; ਸਥਿਰ ਨਾਮ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। (2). ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਕੇ, ਨਹਾ ਕੇ; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਤੀਰਥਿ ਨਾਵਾ, ਜੇ ਤਿਸੁ ਭਾਵਾ; ਵਿਣੁ ਭਾਣੇ ਕਿ ਨਾਇ ਕਰੀ ॥’’ (ਜਪੁ) ਭਾਵ (ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ਤੀਰਥ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਤਾਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਾਂ, ਜੇ ਇਉਂ ਕੀਤਿਆਂ ਤੂੰ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਵੇਂ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਹਾ ਕੇ ਕੀ ਕਰਾਂਗਾ ? ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਦੂਜੇ ਵਾਕ ’ਚ ‘ਨਾਇ’ ਨਾਲ਼ ਕੋਈ ‘ਸਾਚਿ’ ਜਾਂ ‘ਸਾਚੈ’ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਉਕਤ ਵਾਕ ’ਚ ਸੰਯੁਕਤ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ‘ਸਾਚੁ ਨਾਇ’। ਇੱਥੇ ‘ਸਾਚੁ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਸਾਚ ਵਿੱਚ’ ਜਾਂ ‘ਸਾਚ ਰਾਹੀਂ’ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ ਤਾਹੀਓਂ ‘ਨਾਇ’ ਦਾ ਅਰਥ ਭੀ ‘ਨਾਮ ਵਿੱਚ’ ਜਾਂ ‘ਨਾਮ ਰਾਹੀਂ’ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ‘ਨਿਆਇ’ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਹ ਇਕਲੌਤਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (ਸਾਚੁ); ‘ਨਾਇ’ ਵਾਙ ਸਿਹਾਰੀ ਅੰਤ (ਸਾਚਿ) ਜਾਂ ਦੁਲਾਵਾਂ ਅੰਤ (ਸਾਚੈ) ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਵਿ ਪਿੰਗਲ ਨੇ ‘ਸਾਚੈ ਨਾਇ’ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਵਾਕ ਹਨ, ‘‘ਤ੍ਰਿਪਤਿ ਅਘਾਵਨੁ ਸਾਚੈ+ਨਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੩੭੭), ਸਾਚੈ+ਨਾਇ ਵਡਾਈ ਪਾਵਹੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੮੩੨), ਨਾਨਕ ! ਭੀਜੈ, ਸਾਚੈ+ਨਾਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੩੭)
ਅਰਥ : (ਰਜ਼ਾ ਵਾਲ਼ਾ) ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਮਾਲਕ ਹੈ (ਉਸ ਦਾ) ਇਨਸਾਫ਼ ਢੰਗ ਭੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ (ਭਾਵ ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਕਿ ਮਾੜੇ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਪੁੱਛਣ ਵਾਲ਼ਾ ਨਹੀਂ)। ਉਸ ਦੀ ਬੋਲੀ ਬੜੀ ਪਿਆਰ ਭਰਪੂਰ ਹੈ (ਭਾਵ ਐਸਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਕ੍ਰੋਧਿਤ ਹੋ ਕੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੱਧ-ਘੱਟ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਦੇਵੇ)।
ਆਖਹਿ, ਮੰਗਹਿ, ਦੇਹਿ ਦੇਹਿ; ਦਾਤਿ ਕਰੇ, ਦਾਤਾਰੁ॥
ਉਚਾਰਨ : ਆਖਹਿਂ, ਮੰਗਹਿਂ, ਦੇਹ ਦੇਹ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਆਖਹਿ- ਆਖਦੇ ਹਨ। ਮੰਗਹਿ- ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਦੇਹਿ ਦੇਹਿ- (ਆਹ ਦਾਤ) ਦੇਹ (ਓਹ ਦਾਤ) ਦੇਹ। ਦਾਤਾਰੁ- ਦਾਤਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਮਾਲਕ।
ਅਰਥ : (ਬਿਨਾਂ ਮੰਗਿਆਂ ਮਿਲੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ; ਕਈ ਉਸ ਦੇ ਦਰ ’ਤੇ, ਹੋਰ ਭੀ ਫ਼ਰਿਆਦਾਂ) ਕਰਦੇ ਹਨ, (ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ) ਮੰਗਦੇ ਹਨ (ਕਿ ਇਹ ਜਾਂ ਔਹ ਭੀ) ਦੇਹ ਦੇਹ (ਭਾਵੇਂ ਕਿ) ਦਾਤਾਰ-ਪਿਤਾ (ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਸਭ ਨੂੰ) ਦਾਤ ਦੇਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ।
ਫੇਰਿ, ਕਿ ਅਗੈ ਰਖੀਐ ? ਜਿਤੁ ਦਿਸੈ ਦਰਬਾਰੁ॥
ਪਦ ਅਰਥ : ਫਿਰਿ- ਤਾਂ ਫਿਰ। ਕਿ- ਕਿਹੜੀ (ਭੇਟਾ) ? ਅਗੈ- (ਮਾਲਕ) ਅੱਗੇ। ਰਖੀਐ- ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜਿਤੁ- ਜਿਸ ਨਾਲ਼। ਦਰਬਾਰੁ- ਮਾਲਕ ਦਾ ਦਰ-ਘਰ, ਰਜ਼ਾ ਵਾਲ਼ੇ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਵੇ।
ਅਰਥ : (ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ : ਦਾਤਾਰ-ਪਿਤਾ ਪਾਸੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਤਾਂ) ਫਿਰ ਕਿਹੜੀ (ਭੇਟਾ ਉਸ) ਅੱਗੇ ਰੱਖੀ ਜਾਏ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ (ਉਸ ਦਾ) ਦਰ-ਘਰ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇ ਯਾਨੀ ਉਸ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਹੋਵੇ ?
ਮੁਹੌ, ਕਿ ਬੋਲਣੁ ਬੋਲੀਐ ? ਜਿਤੁ ਸੁਣਿ, ਧਰੇ ਪਿਆਰੁ॥
ਉਚਾਰਨ : ਮੁਹੌਂ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਮੁਹੌ- ਮੂੰਹ ਤੋਂ, ਜ਼ਬਾਨ ਨਾਲ਼। ਕਿ- ਕਿਹੜਾ। ਬੋਲਣੁ- ਬੋਲ, ਬਚਨ। ਬੋਲੀਐ- ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਜਿਤੁ- ਜਿਸ ਨਾਲ਼। ਸੁਣਿ-ਸੁਣ ਕੇ, ਧਿਆਨ ਦੇ ਕੇ।
ਅਰਥ : (ਦੂਜਾ ਸਵਾਲ: ) ਜ਼ਬਾਨ ’ਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਬਚਨ ਬੋਲਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ (ਪੁਕਾਰ) ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰੇ ?
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲਾ, ਸਚੁ ਨਾਉ; ਵਡਿਆਈ ਵੀਚਾਰੁ॥
ਪਦ ਅਰਥ : ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲਾ- ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਤਿੰਨ ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਇਕਾਂਤ ਸਮਾਂ, ਜੋ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਚੁ ਨਾਉ- (ਮਾਲਕ ਦਾ) ਸਥਿਰ ਨਾਮ।
ਅਰਥ : (ਜਵਾਬ : ਇਕਾਂਤ) ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲ਼ੇ; ਸਥਿਰ ਨਾਮ ਜਪਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਗੁਣ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ : ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲ਼ੇ ਨੂੰ ਐਨਾ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਹਨ (1). ਕਿ ਦਿਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। (2). ਦੇਰੀ ਨਾਲ਼ ਉੱਠਣ ਨਾਲ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ; ਸੁਰਤਿ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਅਸ਼ਾਂਤ ਕਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਸਬਾਹੀ ਸਾਲਾਹ; ਜਿਨੀ ਧਿਆਇਆ ਇਕ ਮਨਿ (ਨਾਲ਼)॥ ਸੇਈ ਪੂਰੇ ਸਾਹ; ਵਖਤੈ ਉਪਰਿ ਲੜਿ ਮੁਏ ॥ ਦੂਜੈ ਬਹੁਤੇ ਰਾਹ; ਮਨ ਕੀਆ ਮਤੀ ਖਿੰਡੀਆ ॥ ਬਹੁਤੁ ਪਏ ਅਸਗਾਹ; ਗੋਤੇ ਖਾਹਿ, ਨ ਨਿਕਲਹਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੬) ਅਰਥ : ਜੋ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲ਼ੇ ਇੱਕ ਮਨ ਨਾਲ਼ ਰੱਬ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ ਓਹੀ ਅਸਲ ਬਾਦਿਸ਼ਾਹ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸਹੀ ਵਕਤ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨਾਲ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਯੁੱਧ ਕਰ ਕੇ ਸਫਲਤਾ ਪਾ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦਿਨ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਹਿਰ ਯਾਨੀ ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ’ਤੇ ਮਨ ਦੇ ਵੇਗ (ਪ੍ਰਵਾਹ) ਕਈ ਪਾਸੇ ਫੈਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦੁਨਿਆਵੀ ਤਰੰਗਾਂ ’ਚ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ ਗੋਤੇ ਖਾਂਦੇ ਹਨ/ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨਿਕਲਦੇ ਨਹੀਂ ਭਾਵ ਰੱਬ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਬੈਠਦੇ ਹਨ।
ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਖੜ੍ਹੀ ਗੱਡੀ ਧੱਕਾ ਲਗਾ ਕੇ ਚੱਲ ਪੈਂਦੀ ਹੈ; ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦ ਮਾਲਕ ਨਾਲ਼ ਲਗਾਅ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਏ, ਫਿਰ ਜਗਿਆਸੂ; ਕੰਮ-ਧੰਦਾ ਕਰਦਿਆਂ ਭੀ ਨਿਰੰਤਰ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ ਜੀ ਦੀ ਆਪਸੀ ਗੱਲ-ਬਾਤ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਨਾਮਾ ਕਹੈ ਤਿਲੋਚਨਾ ! ਮੁਖ ਤੇ ਰਾਮੁ ਸੰਮ੍ਹਾਲਿ ॥ ਹਾਥ ਪਾਉ ਕਰਿ ਕਾਮੁ ਸਭੁ; ਚੀਤੁ ਨਿਰੰਜਨ ਨਾਲਿ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੬) ਅਰਥ : ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ; ਭਗਤ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ ਜੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਆਪਣਾ ਮਨ; ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ਼ ਲਗਾ ਕੇ ਜ਼ਬਾਨ ਤੋਂ ਰਾਮ-ਰਾਮ ਜਪਿਆ ਕਰ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਹੱਥਾਂ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਆਪਣਾ ਹਰ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਰਹਿ।
ਐਸਾ ਰੌਸ਼ਨ ਦਿਮਾਗ਼; ਰੱਬ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਵੇਲ਼ੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਗੋਂ ਐਲਾਨੀਆ ਆਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਜੇ ਵੇਲਾ ਵਖਤੁ ਵੀਚਾਰੀਐ; ਤਾ ਕਿਤੁ ਵੇਲਾ ਭਗਤਿ ਹੋਇ ?॥ ਅਨਦਿਨੁ ਨਾਮੇ ਰਤਿਆ; ਸਚੇ ਸਚੀ ਸੋਇ ॥ ਇਕੁ ਤਿਲੁ ਪਿਆਰਾ ਵਿਸਰੈ; ਭਗਤਿ ਕਿਨੇਹੀ ਹੋਇ ?॥ ਮਨੁ ਤਨੁ ਸੀਤਲੁ ਸਾਚ ਸਿਉ; ਸਾਸੁ ਨ ਬਿਰਥਾ ਕੋਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੩੫) ਅਰਥ : ਹਰ ਦਿਨ ਸੱਚੇ ਦੇ ਨਾਮ-ਰੰਗ (ਪਿਆਰ) ’ਚ ਭਿੱਜੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ਼ ਸਥਿਰ ਸ਼ੋਭਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਸਥਿਰ ਮਾਲਕ ਨਾਲ਼ ਜੁੜ ਕੇ ਤਨ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਇੱਕ ਸੁਆਸ ਭੀ (ਰੱਬ ਦੀ ਯਾਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ) ਅਜਾਈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ। ਐਸਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਸਕਿੰਟ ਲਈ ਪਿਆਰਾ ਪ੍ਰਭੂ ਭੁਲ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਕਾਹਦੀ ਭਗਤੀ ਕੀਤੀ ਯਾਨੀ ਦਾਤਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਰੰਗ ’ਚ ਰੰਗਿਆ ਭਗਤ; ਇੱਕ ਸਕਿੰਟ ਮਾਲਕ ਦੀ ਯਾਦ ਤੋਂ ਸੱਖਣਾ ਰਹਿਣ ਨੂੰ ਭੀ ਵਿਅਰਥ ਜੀਵਨ ਜੀਵਿਆ, ਸਮਝਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਮਾਲਕ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਜੇ ਖ਼ਾਸ ਸਮਾਂ ਚੁਣੀਏ ਤਾਂ ਕਿਸ ਵੇਲ਼ੇ (ਨਿਰੰਤਰ ਪਿਆਰ ’ਚ ਰੰਗੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ੀ) ਭਗਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।
ਕਰਮੀ, ਆਵੈ ਕਪੜਾ; ਨਦਰੀ, ਮੋਖ ਦੁਆਰੁ॥
ਪਦ ਅਰਥ : ਕਰਮੀ- (ਰੱਬ ਦੀ) ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼। ਆਵੈ- ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਕਪੜਾ- ਸਰੀਰ ਰੂਪੀ ਚੋਲ਼ਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ ‘‘ਕਪੜੁ ਰੂਪੁ ਸੁਹਾਵਣਾ; ਛਡਿ ਦੁਨੀਆ ਅੰਦਰਿ ਜਾਵਣਾ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੦)। ਨਦਰੀ- (ਗੁਰੂ ਦੀ) ਮਿਹਰ ਭਰੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ਼। ਮੋਖ ਦੁਆਰੁ- ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਬੂਹਾ, ਰਾਹ।
ਅਰਥ : ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼ ਸਰੀਰ ਰੂਪ ਕੱਪੜਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ (ਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ) ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਰਾਹ ਲੱਭਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਮਾਇਆਵੀ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਨਾਨਕ ! ਏਵੈ ਜਾਣੀਐ; ਸਭੁ ਆਪੇ ਸਚਿਆਰੁ॥ ੪॥
ਉਚਾਰਨ : ਏਵੈਂ।
ਪਦ ਅਰਥ : ਨਾਨਕ- ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਏਵੈ- ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇਉਂ। ਜਾਣੀਐ- ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਭੁ- ਸਾਰਾ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ। ਆਪੇ- ਆਪ ਹੀ (ਇਹ ਸ਼ਬਦ ‘ਆਪਿ’ ਤੋਂ ਕਾਵਿ-ਪਿੰਗਲ ਤੋਲ ਕਾਰਨ ‘ਆਪੇ’ ਬਣ ਗਿਆ)। ਸਚਿਆਰੁ- ਅਸਲ ਹੋਂਦ ਵਾਲ਼ਾ।
ਅਰਥ : ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਇਉਂ ਜਾਣਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰਾ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ; ਸਚਿਆਰ-ਪਿਤਾ ਆਪ ਹੀ ਹੈ ਭਾਵ ਦਾਤਾਰ-ਪਿਤਾ ਹੀ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਹੋ ਕੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਕਰਦਾ ਪਿਆ ਹੈ।
ਵਿਚਾਰ : ਉਕਤ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ‘ਸਭੁ’ ਦਾ ਅਰਥ; ‘ਸਭ ਥਾਈਂ’ (ਮਾਲਕ ਆਪ ਹੀ ਵਿਆਪਕ ਹੈ) ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਸਭੁ’ (ਔਂਕੜ ਅੰਤ/ਪੁਲਿੰਗ ਪੜਨਾਂਵ) ਹੈ। ‘ਸਭ ਥਾਈਂ’ ਅਰਥ ਲੈਣ ਲਈ ‘ਸਭ’ ਮੁਕਤਾ ਅੰਤ ਹੋਣਾ ਸੀ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਵਾਕ ਹਨ :
ਸਭ ਤੇਰੀ; ਤੂੰ ਸਭਨੀ ਧਿਆਇਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੧) ‘ਸਭ’ (ਲੁਕਾਈ, ਇਸਤ੍ਰੀ ਲਿੰਗ)
ਸਭ ਦੁਨੀਆ; ਆਵਣ ਜਾਣੀਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੨੬)
ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਤੋਂ ਇਸ ਚੌਥੀ ਪਉੜੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ (ਏਵੈ ਜਾਣੀਐ; ਸਭੁ ਆਪੇ ਸਚਿਆਰੁ॥) ਤੱਕ ਸਚਖੰਡ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ। ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ। ਹੁਕਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰੀਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ‘‘ਕਰਮੀ, ਆਵੈ ਕਪੜਾ’’, ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਹੀ ‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ‘‘ਨਦਰੀ, ਮੋਖ ਦੁਆਰੁ॥’’, ਹੁਕਮ ’ਚ ਹੀ ਗੁਰੂ; ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲ਼ੇ ਤੋਂ ਮਾਲਕ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਲਾਹ ਕਰਨ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਨ ਲਈ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਅਗਾਂਹ 5 ਤੋਂ 15 ਪਉੜੀਆਂ ’ਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ’ਚ ਰੋਲ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ।
ਨੋਟ- ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲੀਆਂ ਪਉੜੀਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਨੂੰ ਦਸੰਬਰ 2023 ਚ ਅਪਡੇਟ ਕੀਤਾ ਜਾਏਗਾ ।
http://gurparsad.com/jap-pori-no-4-to-15-part-2/
http://gurparsad.com/jap-pori-no-16-to-24-part-3/
http://gurparsad.com/jap-pori-no-25-to-33-part-4/
http://gurparsad.com/jap-pori-no-34-to-last-slok-and-method-of-use-to-nanak-shabad-part-5/
