(ਭਾਗ-5) (ੳ)
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਕਾਵਿ ਤੋਲਿ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਪੰਕਤੀ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਣਤਰ (ਭਾਸ਼ਾਈ ਨਿਯਮਾਂਵਲੀ) ਬਦਲੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ, ਪੰਕਤੀ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਮੂਲ ਬਣਤਰ ਬਦਲੀ ਗਈ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਬੰਧਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:
‘‘ਧਾਰਿ ਅਨੁਗ੍ਰਹੁ ਸੁਆਮੀ ‘ਮੇਰੇ’ ॥ ਘਟਿ ਘਟਿ ਵਸਹਿ, ਸਭਨ ਕੈ ‘ਨੇਰੇ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੮੬) (ਅਗਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਕਾਵਿ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇੱਥੇ ਦੂਸਰੀ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਨੇਰਿ’ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ 4 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ ‘‘ਸਾਧਸੰਗ ਕੈ ਨਾਹੀ ‘ਨੇਰਿ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੮੦), ਆਦਿ।
‘‘ਸਤਿਗੁਰੁ ਪੁਰਖੁ ਅਚਲੁ ਅਚਲਾ ਮਤਿ; ਜਿਸੁ ਦਿ੍ਰੜਤਾ ਨਾਮੁ ‘ਅਧਾਰੇ’ ॥ ਤਿਸੁ ਆਗੈ ਜੀਉ ਦੇਵਉ ਅਪੁਨਾ, ਹਉ ਸਤਿਗੁਰ ਕੈ ‘ਬਲਿਹਾਰੇ’ ॥ (ਮ: ੪/੧੧੯੯), ਬਿਬੇਕੁ ਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਸਮਦਰਸੀ, ਤਿਸੁ ਮਿਲੀਐ ਸੰਕ ‘ਉਤਾਰੇ’ ॥ ਸਤਿਗੁਰ ਮਿਲਿਐ ਪਰਮ ਪਦੁ ਪਾਇਆ; ਹਉ ਸਤਿਗੁਰ ਕੈ ‘ਬਲਿਹਾਰੇ’ ॥ (ਮ: ੪/੯੮੧) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਬਲਿਹਾਰੈ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 52 ਵਾਰ ਇਉਂ ਹੈ: ‘‘ਤਾ ਕੈ ਸਦ ‘ਬਲਿਹਾਰੈ’ ਜਾਉ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੫੨), ਆਦਿ।
‘‘ਖਾਤ ਖਰਚਤ ਕਿਛੁ ਨਿਖੁਟਤ ਨਾਹੀ; ਅਗਨਤ ਭਰੇ ‘ਭੰਡਾਰੇ’ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ! ਸੋਭਾ ਸੰਗਿ ਜਾਵਹੁ; ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਕੈ ‘ਦੁਆਰੇ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੨੦), ਖਟ ਸਾਸਤ੍ਰ ਊਚੌ ਕਹਹਿ ਅੰਤੁ ਨ ‘ਪਾਰਾਵਾਰ’ ॥ ਭਗਤ ਸੋਹਹਿ ਗੁਣ ਗਾਵਤੇ, ਨਾਨਕ! ਪ੍ਰਭ ਕੈ ‘ਦੁਆਰ’ ॥ (ਮ: ੫/੨੯੭) , ਸਾਧੂ ਸੰਗਿ ਹੋਵੈ ‘ਉਧਾਰੁ’ ॥ ਸੋਭਾ ਪਾਵੈ, ਪ੍ਰਭ ਕੈ ‘ਦੁਆਰ’ ॥ (ਮ: ੫/੧੧੩੮), ਕਬੀਰ! ਮੁਹਿ ਮਰਨੇ ਕਾ ਚਾਉ ਹੈ; ਮਰਉ, ਤ ਹਰਿ ਕੈ ‘ਦੁਆਰ’ ॥ ਮਤ ਹਰਿ ਪੂਛੈ ਕਉਨੁ ਹੈ ਪਰਾ ਹਮਾਰੈ ‘ਬਾਰ’ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੬੭) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਦੁਆਰਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 29 ਵਾਰ ਇਉਂ ਹੈ: ‘‘ਸਫਲਿਓੁ ਬਿਰਖੁ, ਹਰਿ ਕੈ ‘ਦੁਆਰਿ’ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੭੩), ਆਦਿ।
‘‘ਸੇਈ ਭਗਤ; ਜੋ ਤੁਧੁ ‘ਭਾਣੇ’ ॥ ਨਾਨਕ! ਤਿਨ ਕੈ ਸਦ ‘ਕੁਰਬਾਣੇ’ ॥ (ਮ: ੫/੧੨੭੧), ਸੇਈ ਸਜਣ ਸੰਤ, ਸੇ ਸੁਖੀਏ; ਠਾਕੁਰ ਅਪਣੇ ‘ਭਾਣੇ’ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ! ਜਿਨ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭੁ ਡਿਠਾ; ਤਿਨ ਕੈ, ਸਦ ‘ਕੁਰਬਾਣੇ’ ॥ (ਮ: ੫/੫੭੭), ਮਨੁ ਥੀਆ ਠੰਢਾ ਚੂਕੀ ਡੰਝਾ ਪਾਇਆ ਬਹੁਤੁ ‘ਖਜਾਨਾ’ ॥ ਸਿਖ ਸੇਵਕ ਸਭਿ ਭੁੰਚਣ ਲਗੇ; ਹੰਉ ਸਤਗੁਰ ਕੈ ‘ਕੁਰਬਾਨਾ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੫੭੭), ਸਾਧ ਕੈ ਸੰਗਿ, ਪਾਏ ਨਾਮ ‘ਨਿਧਾਨ’ ॥ ਨਾਨਕ! ਸਾਧੂ ਕੈ ‘ਕੁਰਬਾਨ’ ॥ (ਮ: ੫/੨੭੧), ਜਿਨ ਸੰਤਨ ਜਾਨਿਆ ਤੂ ਠਾਕੁਰ! ਤੇ ਆਏ ‘ਪਰਵਾਨ’ ॥ ਜਨ ਕਾ ਸੰਗੁ ਪਾਈਐ ਵਡਭਾਗੀ, ਨਾਨਕ! ਸੰਤਨ ਕੈ ‘ਕੁਰਬਾਨ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੧੭), ਹਰਿ ਸੰਤੁ ਕਰੇ ਸੋਈ ‘ਪਰਵਾਣੁ’॥ ਨਾਨਕ ਦਾਸੁ ਤਾ ਕੈ ‘ਕੁਰਬਾਣੁ’ ॥ (ਮ: ੫/੮੮੯), ਮਿਟਿ ਗਏ ਗਵਨ ਪਾਏ ‘ਬਿਸ੍ਰਾਮ’ ॥ ਨਾਨਕ! ਪ੍ਰਭ ਕੈ ਸਦ ‘ਕੁਰਬਾਨ’ ॥ (ਮ: ੫/੨੭੮), ਗੁਰ ਕੀ ਟਹਲ, ਗੁਰੂ ਕੀ ਸੇਵਾ; ਗੁਰ ਕੀ ਆਗਿਆ ਭਾਣੀ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ! ਜਿਨਿ ਜਮ ਤੇ ਕਾਢੇ; ਤਿਸੁ ਗੁਰ ਕੈ ਕੁਰਬਾਣੀ ॥ (ਮ: ੫/੬੭੧) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਕੁਰਬਾਣੈ’ ਜਾਂ ‘ਕੁਰਬਾਨੈ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 8 ਵਾਰ ‘ਕੁਰਬਾਣੈ’ ਅਤੇ 5 ਵਾਰ ‘ਕੁਰਬਾਨੈ’ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਨਾਨਕ ਦਾਸ ਤਾ ਕੈ ‘ਕੁਰਬਾਣੈ’ ॥’’ (ਮ:੫/੨੩੭), ਹੰਉ ‘ਕੁਰਬਾਨੈ’ ਜਾਉ ਤਿਨਾ ਕੈ, ਲੈਨਿ ਜੋ ਤੇਰਾ ਨਾਉ ॥’’ (ਮ:੧/੭੨੨), ਆਦਿ।
‘‘ਆਇ ਬਸਹਿ, ਸਾਧੂ ਕੈ ‘ਸੰਗੇ’ ॥ ਅਨਦਿਨੁ; ਨਾਮੁ ਧਿਆਵਹਿ ‘ਰੰਗੇ’ ॥ (ਮ: ੫/੨੫੨), ਨਾਮੁ ਧਿਆਵਹੁ ਸਦ ਸਦਾ, ਹਰਿ ਹਰਿ ਮਨੁ ‘ਰੰਗੇ’ ॥ ਜੀਉ ਪ੍ਰਾਣ ਧਨੁ ਗੁਰੂ ਹੈ, ਨਾਨਕ ਕੈ ‘ਸੰਗੇ’ ॥ (ਮ: ੫/੩੯੭), ਖਾਵਹੁ ਖਰਚਹੁ ਤੋਟਿ ਨ ਆਵੈ; ਹਲਤ ਪਲਤ ਕੈ ‘ਸੰਗੇ’ ॥ ਲਾਦਿ ਖਜਾਨਾ ਗੁਰਿ ਨਾਨਕ ਕਉ ਦੀਆ, ਇਹੁ ਮਨੁ ਹਰਿ ਰੰਗਿ ‘ਰੰਗੇ’ ॥ (ਮ: ੫/੪੯੬), ਚੋਆ ਚੰਦਨੁ ਮਰਦਨ ‘ਅੰਗਾ’ ॥ ਸੋ ਤਨੁ ਜਲੈ, ਕਾਠ ਕੈ ‘ਸੰਗਾ’ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੬), ਉਰਝਿ ਰਹਿਓ, ਬਿਖਿਆ ਕੈ ‘ਸੰਗਾ’ ॥ ਮਨਹਿ ਬਿਆਪਤ ਅਨਿਕ ‘ਤਰੰਗਾ’ ॥ (ਮ: ੫/੭੫੯), ਧੀਰਉ ਦੇਖਿ ਤੁਮ੍ਾਰੇ ‘ਰੰਗਾ’ ॥ ਤੁਹੀ ਸੁਆਮੀ ਅੰਤਰਜਾਮੀ; ਤੂਹੀ ਵਸਹਿ, ਸਾਧ ਕੈ ‘ਸੰਗਾ’ ॥ (ਮ: ੫/੮੨੪), ਜਨ ਕੀ ਟਹਲ ਸੰਭਾਖਨੁ ਜਨ ਸਿਉ; ਊਠਨੁ ਬੈਠਨੁ, ਜਨ ਕੈ ‘ਸੰਗਾ’ ॥ ਜਨ ਚਰ ਰਜ ਮੁਖਿ ਮਾਥੈ ਲਾਗੀ, ਆਸਾ ਪੂਰਨ ਅਨੰਤ ‘ਤਰੰਗਾ’ ॥ (ਮ: ੫/੮੨੮), ਓਤਿ ਪੋਤਿ ਰਵਿਆ ਰੂਪ ‘ਰੰਗ’ ॥ ਭਏ ਪ੍ਰਗਾਸ, ਸਾਧ ਕੈ ‘ਸੰਗ’ ॥ (ਮ: ੫/੨੮੭), ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਕੈ ਏਕੈ ‘ਰੰਗ’ ॥ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਕੈ ਬਸੈ ਪ੍ਰਭੁ ‘ਸੰਗ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੭੩) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਸੰਗਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 767 ਵਾਰ ਇਉਂ ਹੈ: ‘‘ਭਰੀਐ ਮਤਿ, ਪਾਪਾ ਕੈ ‘ਸੰਗਿ’ ॥ (ਜਪੁ/ਮ: ੧), ਆਦਿ।
‘‘ਜਹ ਜਹ ਭਾਣਾ, ਤਹ ਤਹ ‘ਰਾਖੇ’ ॥ ਨਾਨਕ! ਸਭੁ ਕਿਛੁ, ਪ੍ਰਭ ਕੈ ‘ਹਾਥੇ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੭੬) (ਇੱਥੇ ਦੂਜੀ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਹਾਥਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 59 ਵਾਰ ਇਉਂ ਹੈ: ‘‘ਸਰਬ ਜੀਅ ਹਹਿ, ਜਾ ਕੈ ‘ਹਾਥਿ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੭੭), ਆਦਿ।
‘‘ਪ੍ਰਗਟੇ ਗੁਪਾਲ; ਮਹਾਂਤ ਕੈ ‘ਮਾਥੇ’ ॥ ਨਾਨਕ! ਉਧਰੇ, ਤਿਨ ਕੈ ‘ਸਾਥੇ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੯੫), ਸਗਲ ਪਰਾਛਤ ‘ਲਾਥੇ’ ॥ ਮਿਲਿ, ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਕੈ ‘ਸਾਥੇ’ ॥ (ਮ: ੫/੬੨੧) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਸਾਥੈ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 5 ਵਾਰ ਇਉਂ ਹੈ: ‘‘ਦਰਬੁ ਗਇਆ ਸਭੁ, ਜੀਅ ਕੈ ਸਾਥੈ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੯੯), ਆਦਿ।
‘‘ਮੈ ਸਰਬ ਸੁਖਾ ਸੁਖ ਪਾਇਆ, ਅੰਮਾਲੀ! ਪਿਰੁ ਸਰਬ ਰਹਿਆ ‘ਭਰਪੂਰੇ’ ॥ ਜਨ ਨਾਨਕ! ਹਰਿ ਰੰਗੁ ਮਾਣਿਆ, ਅੰਮਾਲੀ! ਗੁਰ ਸਤਿਗੁਰ ਕੈ ਲਗਿ ‘ਪੈਰੇ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੫੬੪) (ਇੱਥੇ ਦੂਜੀ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਪੈਰੈ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਮੁ ਅਉਖਧੁ ਮੁਖਿ ਦੀਨੋ, ਜਾਇ ਪਇਆ ਗੁਰ ‘ਪੈਰੈ’ ॥’’ (ਮ:੫/੧੨੧੪)
‘‘ਹਰਿ ਵਰੁ ਰਾਵਹਿ ਸਦਾ ਮੁਈਏ ਨਿਜ ਘਰਿ ਵਾਸਾ ‘ਪਾਏ’ ॥ ਹਉਮੈ ਮਾਰਿ ਮੁਈਏ! ਤੂ ਚਲੁ, ਗੁਰ ਕੈ ‘ਭਾਏ’ ॥’’ (ਮ: ੩/੫੬੮) (ਇੱਥੇ ਦੂਸਰੀ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਭਾਇ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 341 ਵਾਰ ਇਉਂ ਹੈ: ‘‘ਮੁੰਧੇ! ਤੂ ਚਲੁ, ਗੁਰ ਕੈ ਭਾਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੩੮), ਆਦਿ।
‘‘ਜਿਨਾ ਸਤਿਗੁਰੁ, ਜਿਨ ਸਤਿਗੁਰੁ ਪਾਇਆ; ਤਿਨ, ਹਰਿ ਪ੍ਰਭੁ ਮੇਲਿ ‘ਮਿਲਾਏ’ ਰਾਮ ॥ ਤਿਨ ਚਰਣ ਤਿਨ ਚਰਣ ਸਰੇਵਹ ਹਮ; ਲਾਗਹ ਤਿਨ ਕੈ ‘ਪਾਏ’ ਰਾਮ ॥ (ਮ: ੪/੫੭੩), ਸਦਾ ਅਨੰਦਿ ਰਹੈ ਦਿਨੁ ਰਾਤੀ, ਵਿਚਹੁ ਹੰਉਮੈ ‘ਜਾਏ’ ॥ ਜਿਨੀ ਪੁਰਖੀ ਹਰਿ ਨਾਮਿ ਚਿਤੁ ਲਾਇਆ; ਤਿਨ ਕੈ ਹੰਉ ਲਾਗਉ ‘ਪਾਏ’ ॥ (ਮ: ੩/੫੮੫), ਅਨਦਿਨੁ ਭਗਤਿ ਕਰਹਿ ਰੰਗਿ ਰਾਤੇ, ਨਾਨਕ! ਸਚਿ ‘ਸਮਾਏ’ ॥ ਜਿਨੀ ਸਚੜਾ ਸਚੁ ਧਿਆਇਆ; ਹੰਉ ਤਿਨ ਕੈ ਲਾਗਉ ‘ਪਾਏ’ ॥ (ਮ: ੩/੫੮੫), ਸਬਦੇ ਰਾਤੇ, ਸਹਜੇ ਮਾਤੇ; ਅਨਦਿਨੁ ਹਰਿ ਗੁਣ ‘ਗਾਏ’ ॥ ਨਾਨਕ! ਦਾਸੁ ਕਹੈ ਬੇਨੰਤੀ; ਹਉ ਲਾਗਾ ਤਿਨ ਕੈ ‘ਪਾਏ’ ॥’’ (ਮ: ੩/੬੦੧) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਪਾਇ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇ: ‘‘ਜਿਨੀ ਸਖਂੀ ਕੰਤੁ ਪਛਾਣਿਆ; ਹਉ, ਤਿਨ ਕੈ ਲਾਗਉ ਪਾਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੩੭), ਆਦਿ।
(ਨੋਟ: ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਸ਼ਬਦ ‘ਪਾਇ’ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ, ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਚਰਨ ਵਿੱਚ’ ਜਾਂ ‘ਹਜੂਰੀ ਵਿੱਚ’, ਇਸ ਨੂੰ ‘ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ’ (ਬਹੁ ਵਚਨ) ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਤਦ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਅੱਖਰ ‘ਕੈ’ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ‘ਕੇ’ ਆਉਣਾ ਸੀ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਐਸੇ ਸੰਤ ਮਿਲਹਿ ਮੇਰੇ ਭਾਈ! ਹਮ ਜਨ ‘ਕੇ’ ਧੋਵਹ ਪਾਇ॥ (ਮ:੪/੩੬੮), ਹਉ, ਤਿਨ ਜਨ ‘ਕੇ’ ਸਦ ਲਾਗਉ ਪਾਇ॥ (ਮ:੩/੧੨੬੨), ਜਿਨੀ ਸਤਿਗੁਰੁ ਮੰਨਿਆਂ, ਹਉ ਤਿਨ ‘ਕੇ’ ਲਾਗਉ ਪਾਇ ॥’’ (ਮ:੪/੧੪੨੨), ਆਦਿ।)
‘‘ਮਹਾ ਅਨੰਦ ਭਏ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ; ਸੰਤਨ ਕੈ ‘ਪਰਸਾਦੇ’ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ! ਹਰਿ ਸਿਉ ਮਨੁ ਮਾਨਿਆ, ਰੰਗਿ ਰਤੇ ‘ਬਿਸਮਾਦੇ’ ॥ (ਮ: ੫/੬੧੪) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਪਰਸਾਦਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 83 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਸੰਤਹ ਕੈ ‘ਪਰਸਾਦਿ’, ਨਾਮਾ ਹਰਿ ਭੇਟੁਲਾ ॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੪੮੬)
ਕੋਟਿ ਦਾਸ; ਜਾ ਕੈ ‘ਦਰਬਾਰੇ’ ॥ ਨਿਮਖ ਨਿਮਖ ਵਸੈ ਤਿਨ੍ ‘ਨਾਲੇ’ ॥ (ਮ: ੫/੭੩੯), ‘‘ਮਾਇਆ ਮੋਹੁ ਸਭੁ ਦੁਖੁ ਹੈ ਖੋਟਾ ਇਹੁ ‘ਵਾਪਾਰਾ’ ॥ ਖੋਟੇ ਖਰੇ ਸਭਿ ਪਰਖੀਅਨਿ; ਤਿਤੁ ਸਚੇ ਕੈ ‘ਦਰਬਾਰਾ’, ਰਾਮ ॥’’ (ਮ: ੩/੫੭੦), ‘‘ਕੋਟਿ ਜਗ (ਜੱਗ, ਹਵਨ), ਜਾ ਕੈ ‘ਦਰਬਾਰ’ ॥ ਗੰਧ੍ਰਬ ਕੋਟਿ, ਕਰਹਿ ‘ਜੈਕਾਰ’ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੬੩) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਦਰਬਾਰਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 27 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਸਾਧੂ ਕੈ ਠਾਢੀ ‘ਦਰਬਾਰਿ’ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੭੨), ਆਦਿ।
ਹਰਿ ਖੋਜਹੁ ਵਡਭਾਗੀਹੋ ਮਿਲਿ ਸਾਧੂ ‘ਸੰਗੇ’ ਰਾਮ ॥ ਗੁਨ ਗੋਵਿਦ ਸਦ ਗਾਈਅਹਿ; ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਕੈ ‘ਰੰਗੇ’, ਰਾਮ ॥ (ਮ: ੫/੮੪੮) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਰੰਗਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 382 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਓਹੁ ਧੋਪੈ, ਨਾਵੈ ਕੈ ‘ਰੰਗਿ’ ॥’’ (ਜਪੁ/ਮ: ੧), ਆਦਿ।
‘‘ਮਨ ਸਮਝੁ ਛੋਡਿ ‘ਆਵਾਇਲੇ’ ॥ ਅਪਨੇ ਰਹਨ ਕਉ ਠਉਰੁ ਨ ਪਾਵਹਿ; ਕਾਏ, ਪਰ ਕੈ ‘ਜਾਇਲੇ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੬੨) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਜਾਇ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 1023 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਮੰਨੈ; ਜਮ ਕੈ ਸਾਥਿ, ਨ ‘ਜਾਇ’ ॥’’ (ਜਪੁ/ਮ: ੧), ਆਦਿ।
‘‘ਤਜਿ ਮਾਨ ਮੋਹ ਬਿਕਾਰ ਸਾਧੂ; ਲਗਿ ਤਰਉ, ਤਿਨ ਕੈ ‘ਪਾਏ’ ॥ ਬਿਨਵੰਤਿ ਨਾਨਕ ਸਰਣਿ ਸੁਆਮੀ, ਬਡਭਾਗਿ ਦਰਸਨੁ ਪਾਏ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੩੧੨) (ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਤੁੱਕ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਪਾਇ’ ਹੁੰਦਾ।
‘‘ਚੀਤਿ ਨ ਆਵਸਿ ਦੂਜੀ ਬਾਤਾ, ਸਿਰ ਊਪਰਿ ‘ਰਖਵਾਰਾ’ ॥ ਬੇਪਰਵਾਹੁ ਰਹਤ ਹੈ ਸੁਆਮੀ, ਇਕ ਨਾਮ ਕੈ ‘ਆਧਾਰਾ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੮੪) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਆਧਾਰੈ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਨਿਰਭਉ ਭਏ, ਸਗਲ ਭਉ ਮਿਟਿਆ; ਚਰਨ ਕਮਲ ‘ਆਧਾਰੈ’ ॥’’ (ਮ:੫/੧੨੧੭)
‘‘ਸੁਘੜ ਸੁਜਾਨਾ ਸਦ ਪਰਧਾਨਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਹਰਿ ਕਾ ‘ਨਾਮਾ’ ॥ ਚਾਖਿ ਅਘਾਣੇ ਸਾਰਿਗਪਾਣੇ; ਜਿਨ ਕੈ ਭਾਗ ‘ਮਥਾਨਾ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੯੨੪) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਮਥਾਨਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਲਹਨੋ ਜਿਸੁ ‘ਮਥਾਨਿ’ ਹਾਂ ॥’’ (ਮ: ੫/੪੦੯)
‘‘ਖੋਜਤ ਖੋਜਤ ਇਹੈ ਬੀਚਾਰਿਓ ਸਰਬ ਸੁਖਾ ਹਰਿ ‘ਨਾਮਾ’ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਤਿਸੁ ਭਇਓ ਪਰਾਪਤਿ, ਜਾ ਕੈ ਲੇਖੁ ‘ਮਥਾਮਾ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੦੬) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਮਥਾਮਿ’ ਹੁੰਦਾ।)
‘‘ਜਿਤੁ ਜਿਤੁ ਲਾਵਹੁ; ਤਿਤੁ ਲਗਹਿ, ਹਰਿ ‘ਨਾਥ’ ॥ ਨਾਨਕ! ਇਨ ਕੈ ਕਛੂ ਨ ‘ਹਾਥ’ ॥ (ਮ: ੫/੨੭੧), ਜੀਅ ਜੰਤ੍ਰ ਸਭ, ਤਾ ਕੈ ‘ਹਾਥ’ ॥ ਦੀਨ ਦਇਆਲ ਅਨਾਥ ਕੋ ਨਾਥੁ ॥ (ਮ: ੫/੨੯੯), ਬੰਧਨ ਕਾਟੈ ਸੋ ਪ੍ਰਭੂ; ਜਾ ਕੈ ਕਲ ‘ਹਾਥ’ ॥ ਅਵਰ ਕਰਮ ਨਹੀ ਛੂਟੀਐ ਰਾਖਹੁ ਹਰਿ ‘ਨਾਥ’ ॥ (ਮ: ੫/੮੧੫), ਮਨ ਤੇ ਕਦੇ ਨ ਵੀਸਰੈ ਅਨਾਥ ਕੋ ‘ਨਾਥ’ ॥ ਨਾਨਕ! ਪ੍ਰਭ ਸਰਣਾਗਤੀ; ਜਾ ਕੈ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ‘ਹਾਥ’ ॥ (ਮ: ੫/੮੧੬), ਸਭ ਕਿਛੁ ਜਾਣਹੁ, ਤਿਸ ਕੈ ‘ਹਾਥ’ ॥ ਪ੍ਰਭੁ ਮੇਰੋ ਅਨਾਥ ਕੋ ‘ਨਾਥ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੧੪੬) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਹਾਥਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 59 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਮਾਨੁਖ ਕੈ ਕਿਛੁ ਨਾਹੀ ‘ਹਾਥਿ ॥’’ (ਮ:੫/੨੮੧) ਆਦਿ।
‘‘ ਊਠਤ ਬੈਠਤ ਸੋਵਤ ‘ਨਾਮ’ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ! ਜਨ ਕੈ, ਸਦ ‘ਕਾਮ’ (ਅਹਾਰ ਵਿੱਚ)॥ (ਮ: ੫/੨੮੬), ਸੰਚਣ ਕਉ ਹਰਿ ਏਕੋ ‘ਨਾਮੁ’ ॥ ਹਲਤਿ ਪਲਤਿ; ਤਾ ਕੈ ਆਵੈ ‘ਕਾਮ’ ॥ (ਮ: ੫/੬੭੬), ਸੋਈ ਸੰਤੁ ਜਿ ਭਾਵੈ ‘ਰਾਮ’ ॥ ਸੰਤ ਗੋਬਿੰਦ ਕੈ ਏਕੈ ‘ਕਾਮ’ ॥ (ਮ: ੫/੮੬੭), ‘‘ਗੁਰੁ ਗੋਬਿੰਦੁ, ਜੀਅ ਕੈ ‘ਕਾਮ’ ॥ ਹਲਤਿ ਪਲਤਿ ਜਾ ਕੀ ਸਦ ‘ਛਾਮ’ ॥ (ਮ: ੫/੧੧੩੭), ਆਪਿ ਮਹਾ ਜਨੁ ਆਪੇ ਪੰਚਾ, ਆਪਿ ਸੇਵਕ ਕੈ ‘ਕਾਮ’ ॥ ਆਪੇ ਸਗਲੇ ਦੂਤ ਬਿਦਾਰੇ, ਠਾਕੁਰ ‘ਅੰਤਰਜਾਮ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੧੬), ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਨਿਧਿ ਹਰਿ ਕੋ ‘ਨਾਮ’ ॥ ਸੰਗਿ ਸਹਾਈ, ਜੀਅ ਕੈ ‘ਕਾਮ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੩੦੦) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਕਾਮਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 81 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਜੋ ਗੁਰਿ ਦੀਆ, ਸੁ ਮਨ ਕੈ ‘ਕਾਮਿ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੭੭), ਆਦਿ।
‘‘ਗੁਰ ਕਾ ਬਚਨੁ, ਜੀਅ ਕੈ ‘ਸਾਥ’ ॥ ਗੁਰ ਕਾ ਬਚਨੁ ਅਨਾਥ ਕੋ ‘ਨਾਥ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੭੭) (ਇਸ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਸਾਥਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 57 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਮੰਨੈ ਜਮ ਕੈ ਸਾਥਿ ਨ ਜਾਇ ॥’’ (ਜਪੁ/ਮ: ੧), ਆਦਿ।
‘‘ਆਵਨ ਆਏ ਸ੍ਰਿਸਟਿ ਮਹਿ ਬਿਨੁ ਬੂਝੇ ਪਸੁ ‘ਢੋਰ’ ॥ ਨਾਨਕ! ਗੁਰਮੁਖਿ ਸੋ ਬੁਝੈ, ਜਾ ਕੈ ਭਾਗ ‘ਮਥੋਰ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੫੧) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਮਥੋਰਿ’ ਹੁੰਦਾ।)
‘‘ਮਮਤਾ ਮੋਹ ਧ੍ਰੋਹ ਮਦਿ ਮਾਤਾ ਬੰਧਨਿ ਬਾਧਿਆ ਅਤਿ ‘ਬਿਕਰਾਲ’ ॥ ਦਿਨੁ ਦਿਨੁ ਛਿਜਤ ਬਿਕਾਰ ਕਰਤ; ਅਉਧ ਫਾਹੀ ਫਾਥਾ, ਜਮ ਕੈ ‘ਜਾਲ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੦੬) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਜਾਲਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 17 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਮੋਹਿ ਬਿਆਪਹਿ ਮਾਇਆ ‘ਜਾਲਿ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੬੬), ਆਦਿ।
ਕਾਹੂ ਸੰਗਿ ਨ ਚਾਲਹੀ ਮਾਇਆ ‘ਜੰਜਾਲ’ ॥ ਊਠਿ ਸਿਧਾਰੇ ਛਤ੍ਰਪਤਿ; ਸੰਤਨ ਕੈ ‘ਖਿਆਲ’ ॥ (ਮ: ੫/੮੦੭) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਖਿਆਲਿ’ ਹੁੰਦਾ।)
ਜਿਸਹਿ ਸਹਾਈ ਹੋਇ ‘ਭਗਵਾਨ’ ॥ ਅਨਿਕ ਜਤਨ, ਉਆ ਕੈ ‘ਸਰੰਜਾਮ’ ॥ (ਮ: ੫/੮੮੮) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਸਰੰਜਾਮਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 2 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਸਰੰਜਾਮਿ ਲਾਗੁ ਭਵਜਲ ਤਰਨ ਕੈ ॥’’ (ਮ:੫/੧੨), ਆਦਿ।
‘‘ਮਾਨ ਮੋਹ ਮਹਾ ਮਦ ਮੋਹਤ; ਕਾਮ ਕ੍ਰੋਧ ਕੈ ‘ਖਾਤ’ ॥ ਕਰੁ ਗਹਿ ਲੇਹੁ ਦਾਸ ਨਾਨਕ ਕਉ ਪ੍ਰਭ ਜੀਉ ਹੋਇ ‘ਸਹਾਤ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੧੨੦) (ਇਸ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਖਾਤੈ’ ਹੁੰਦਾ।)
‘‘ਸੁਤ ਸੰਪਤਿ ਬਿਖਿਆ ਰਸ ਭੁੋਗਵਤ; ਨਹ ਨਿਬਹਤ ਜਮ ਕੈ ‘ਪਾਥ’ ॥ ਨਾਮੁ ਨਿਧਾਨੁ ਗਾਉ ਗੁਨ ਗੋਬਿੰਦ ਉਧਰੁ ਸਾਗਰ ਕੇ ‘ਖਾਤ’ ॥ (ਮ: ੫/੧੧੨੦), ਕੋਟਿ ਮਨੋਰਥ ਆਵਹਿ ‘ਹਾਥ’ ॥ ਜਮ ਮਾਰਗ ਕੈ ਸੰਗੀ ‘ਪਾਂਥ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੧੩੭) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਪੰਥਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 16 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਜਿਤੁ, ਜਮ ਕੈ ਪੰਥਿ ਨ ਜਾਈਐ ॥’’ (ਮ:੫/੧੩੨)
‘‘ਸੰਨਿਆਸੀ ਮਾਤੇ ‘ਅਹੰਮੇਵ’ ॥ ਤਪਸੀ ਮਾਤੇ, ਤਪ ਕੈ ‘ਭੇਵ’ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੯੩) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਭੇਤਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਨਾਮ ਅਧਾਰਿ ਚਲਾ, ਗੁਰ ਕੈ ਭੈ ਭੇਤਿ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੨੭੪)
‘‘ਕਰਹਿ ਸੋਮ ਪਾਕੁ, ਹਿਰਹਿ ਪਰ ਦਰਬਾ; ਅੰਤਰਿ ਝੂਠ ‘ਗੁਮਾਨ’ ॥ ਸਾਸਤ੍ਰ ਬੇਦ ਕੀ ਬਿਧਿ ਨਹੀ ਜਾਣਹਿ, ਬਿਆਪੇ ਮਨ ਕੈ ‘ਮਾਨ’ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੦੩) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਮਾਨਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਖਿਨ ਭੰਗੁਨਾ ਕੈ ‘ਮਾਨਿ’ ਮਾਤੇ, ਅਸੁਰ ਜਾਣਹਿ ਨਾਹੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੪੦੮), ਆਦਿ।
‘‘ਆਜੁ ਮੈ ਬੈਸਿਓ ਹਰਿ ‘ਹਾਟ’ ॥ ਨਾਮੁ ਰਾਸਿ ਸਾਝੀ ਕਰਿ ਜਨ ਸਿਉ; ਜਾਂਉ ਨ ਜਮ ਕੈ ‘ਘਾਟ’ (ਪੱਤਣ ਉੱਤੇ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੬੯) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਘਾਟਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਬਾਟਿ, ‘ਘਾਟਿ’, ਗਿ੍ਰਹਿ, ਬਨਿ ਬਨਿ ਜੋਹੈ ॥’’ (ਮ:੫/੩੯੨), ਆਦਿ।
‘‘ਜਿਹਬਾ ਗੁਨ ਗੋਬਿੰਦ ਭਜਹੁ, ਕਰਨ ਸੁਨਹੁ ਹਰਿ ‘ਨਾਮੁ’ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ! ਸੁਨਿ ਰੇ ਮਨਾ! ਪਰਹਿ ਨ, ਜਮ ਕੈ ‘ਧਾਮ’ ॥’’ (ਮ: ੯/੧੪੨੭) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਧਾਮਿ’ ਹੁੰਦਾ।)
‘‘ਕਰਣੋ ਹੁਤੋ, ਸੁ ਨਾ ਕੀਓ; ਪਰਿਓ ਲੋਭ ਕੈ ‘ਫੰਧ’ ॥ ਨਾਨਕ! ਸਮਿਓ ਰਮਿ ਗਇਓ, ਅਬ ਕਿਉ ਰੋਵਤ ‘ਅੰਧ’ ॥’’ (ਮ: ੯/੧੪੨੮) (ਇੱਥੇ ਦੂਸਰੀ ਤੁੱਕ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਅਗਰ ਸ਼ਬਦ ਹੇ ਅੰਧ! ਸੰਬੋਧਨ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਫੰਧਿ’ ਆਉਣਾ ਸੀ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਮਨੁ ਮਾਇਆ ਮੈ ‘ਫਧਿ’ ਰਹਿਓ, ਬਿਸਰਿਓ ਗੋਬਿੰਦ ਨਾਮੁ॥’’ (ਮ: ੯/੧੪੨੮), ਆਦਿ।
‘‘ਸੁਤ ਮੀਤ ਭ੍ਰਾਤ ਤੇ ਗੁਹਜੀ; ਤਾ ਕੈ ਨਿਕਟਿ ਨ ਹੋਈ ‘ਖਲੀਆ’ ॥..ਗ੍ਰਿਹਿ ਮੜੀ ਮਸਾਣੀ ਬਨ ਮਹਿ ਬਸਤੇ; ਊਠਿ ਤਿਨਾ ਕੈ ਲਾਗੀ ‘ਪਲੀਆ’ ॥ (ਮ: ੫/੧੦੦੪) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਪਲੈ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਹਭੇ ਸਾਕ ਕੂੜਾਵੇ ਡਿਠੇ, ਤਉ ‘ਪਲੈ’ ਤੈਡੈ ਲਾਗੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੯੬੩), ਆਦਿ।
‘‘ਜੋ ਕਿਛੁ ਕਰੈ, ਸੋਈ ‘ਭਲ’ ਜਨ ਕੈ; ਅਤਿ ਨਿਰਮਲ ਦਾਸ ਕੀ ਜੁਗਤਾ ॥ (ਮ: ੫/੩੮੮) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਭਲੈ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਰਤਨ ਬੀਚਾਰੁ ਮਨਿ ਵਸਿਆ, ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦਿ ਭਲੈ॥’’ (ਮ:੩/੯੫੬), ਆਦਿ।
‘‘ਪਾਖੰਡਿ, ਮੈਲੁ ਨ ਚੂਕਈ ਭਾਈ! ਅੰਤਰਿ ਮੈਲੁ ‘ਵਿਕਾਰੀ’ ॥ ਇਨ ਬਿਧਿ ਡੂਬੀ ਮਾਕੁਰੀ, ਭਾਈ! ਊਂਡੀ, ਸਿਰ ਕੈ ‘ਭਾਰੀ’ ॥ (ਮ: ੧/੬੩੫), ਤੀਨਿ ਲੋਕ ਜਾ ਕੈ, ਹਹਿ ਭਾਰ ॥ ਸੋ ਕਾਹੇ ਨ ਕਰੈ ਪ੍ਰਤਿਪਾਰ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੮)
(ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਭਾਰਿ’ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ 13 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਜੰਮਿਆ, ਪਿਆਰੇ! ਊਧਉ, ‘ਸਿਰ ਕੈ ਭਾਰਿ’ ॥’’ (ਮ: ੧/੬੩੬), ਆਦਿ।
‘‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ ਨਾਉ ਕਦੇ ਨ ਪਾਇਨਿ; ਦੁਖੁ ਲਾਗਾ ਅਤਿ ‘ਭਾਰੀ’ ॥ ਮੂਰਖ ਅੰਧੇ ਤ੍ਰੈ ਗੁਣ ਸੇਵਹਿ; ‘ਮਾਇਆ ਕੈ ‘ਬਿਉਹਾਰੀ’ ॥ (ਮ: ੩/੧੨੪੬) (ਇਸ ਤੁਕ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਬਿਉਹਾਰਿ’ ਹੋਣਾ ਸੀ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਸਾਂਤਿ ਸੂਖ ਨ ਸਹਜੁ ਉਪਜੈ, ਇਹੈ ਇਸੁ ‘ਬਿਉਹਾਰਿ’ ॥’’ (ਮ:੫/੧੨੨੫)
(ਭਾਗ-5) (ਅ)
ਗੁਰਬਾਣੀ ਜਿੱਥੇ ਕਾਵਿ ਤੋਲ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਪਿੰਗਲ ਨੂੰ ਭੀ ਬਰਾਬਰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਪਿੰਗਲ ਦਾ ਸਬੰਧ ‘ਲਗ’ ਦੀ ਉਚਾਰਨ ਧੁਨੀ (ਮਾਤ੍ਰਾ) ਭਾਵ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵੰਡ ਗੁਰਮੁਖੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ‘ਲਘੂ’ ਅਤੇ ‘ਦੀਰਘ (ਗੁਰੂ)’ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਮਝਣ ਲਈ ‘ਲਘੂ’ ਨੂੰ ਨੰਬਰ-1 ਅਤੇ ‘ਦੀਰਘ (ਗੁਰੂ)’ ਨੂੰ 2 ਨੰਬਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ 10 (ਮੁਕਤਾ, ਕੰਨਾ, ਸਿਹਾਰੀ, ਬਿਹਾਰੀ, ਔਕੁੜ, ਦੁਲੈਂਕੜ, ਲਾਂ, ਦੁਲਾਵਾਂ, ਹੋੜਾ ਤੇ ਕਨੌੜਾ) ਲਗਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 3 (ਮੁਕਤਾ, ਔਕੁੜ ਤੇ ਸਿਹਾਰੀ) ‘ਲਘੂ’ ਭਾਵ ਇੱਕ ਨੰਬਰ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬਾਕੀ 7 ‘ਦੀਰਘ’ ਭਾਵ 2 ਨੰਬਰ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:
‘‘ਅੰਤਰਿ ਬਾਹਰਿ ਏਕੋ ਜਾਣੈ ॥’’ (ਇਸ ਪੰਕਤੀ ਵਿੱਚ ‘ਤ, ਰਿ, ਹ, ਰਿ’ ਇੱਕ ਨੰਬਰ ਵਾਲੀਆਂ ‘ਲਘੂ’ ਮਾਤ੍ਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ‘ਅੰ, ਬਾ, ਏ, ਕੋ, ਜਾ, ਣੈ’ 2 ਨੰਬਰ ਵਾਲੀਆਂ ‘ਦੀਰਘ, ਗੁਰੁ’ ਮਾਤ੍ਰਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੋੜ 1 ਨੰਬਰ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾ 4 ਅਤੇ 2 ਨੰਬਰ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾ 12, ਭਾਵ ਕੁਲ 16 ਬਣਦਾ ਹੈ।
‘‘ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦੇ ਆਪੁ ਪਛਾਣੈ ॥’’ (ਇਸ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ‘ਗੁ, ਰ, ਸ, ਬ, ਪੁ, ਪ’ ਇੱਕ ਨੰਬਰ ਵਾਲੀਆਂ ‘ਲਘੂ’ ਮਾਤ੍ਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ‘ਕੈ, ਦੇ, ਆ, ਛਾ, ਣੈ’ 2 ਨੰਬਰ ਵਾਲੀਆਂ ‘ਦੀਰਘ’ ਮਾਤ੍ਰਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੋੜ 1 ਨੰਬਰ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾ 6 ਅਤੇ 2 ਨੰਬਰ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾ 10, ਭਾਵ ਕੁਲ 16 ਬਣਦਾ ਹੈ, ਪਰ:
‘‘ਸਾਚੈ ਸਬਦਿ ਦਰਿ ਨੀਸਾਣੈ ॥’’ (ਇਸ ਤੁੱਕ ਵਿੱਚ ‘ਸ, ਬ, ਦਿ, ਦ, ਰਿ’ ‘ਲਘੂ’ ਮਾਤ੍ਰਾਵਾਂ ਦਾ ਜੋੜ 5 ਅਤੇ ‘ਸਾ, ਚੈ, ਨੀ, ਸਾ, ਣੈ’ ‘ਦੀਰਘ’ ਮਾਤ੍ਰਾਵਾਂ ਦਾ ਜੋੜ 10, ਭਾਵ ਮਾਤਿ੍ਰਕ ਜੋੜ ਕੁਲ 15 ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨੇ ਤੁਕਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸ਼ਬਦ ‘‘ਅੰਤਰਿ ਬਾਹਰਿ ਏਕੋ ਜਾਣੈ ॥ ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦੇ ਆਪੁ ਪਛਾਣੈ ॥ ਸਾਚੈ ਸਬਦਿ ਦਰਿ ਨੀਸਾਣੈ ॥’’ (ਮ: ੧/੨੨੪) ਵਾਕ ਬਣ ਗਿਆ।
ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨੇ ਪੰਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ‘ਦੀਰਘ’ ਮਾਤ੍ਰਾਵਾਂ ਵਾਲੀਆਂ 2-2 ਲਗਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਤਿ ਚਰਣ 16-16-15 ਦਾ ਮਾਤਿ੍ਰਕ ਛੰਦ ਬਣ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਤੁੱਕ ਵਿੱਚ ‘ਸਬਦੁ’ ਦੀ ਬਣਤਰ ‘ਸਬਦੇ’ (4 ਨੰਬਰਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ਵਾਲੀ) ਅਤੇ ਅਖ਼ੀਰਲੀ ਤੁੱਕ ਵਿੱਚ ‘ਸਬਦਿ’ (3 ਨੰਬਰਾਂ ਦੇ ਜੋੜ) ਵਾਲੀ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
ਉਪਰੋਕਤ (ਭਾਗ-5 ‘ੳ’ ਰਾਹੀਂ) ਕੀਤੀ ਗਈ ਵੀਚਾਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਵਿ ਤੋਲ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਤੁਕ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਦਰਜ, ਮੂਲ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਪਿੰਗਲ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਤੁਕ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਏ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਮੂਲ ਬਣਤਰ ਵੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਲਿਪੀ ਨਿਯਮ (ਵਿਆਕਰਣ) ਅਨੁਸਾਰ ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨੇ ਤੁਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਤੁੱਕ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਬਣਤਰ ‘ਸਬਦਿ’ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਪਿੰਗਲ ਨਿਯਮ ਨੇ ‘ਸਬਦੇ’ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ। ਅਗਾਂਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਾਈ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਬਦ ਬਣਤਰ ‘ਸਬਦਿ, ਸੰਗਿ, ਨਿਕਟਿ’ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਪਰ ਪਿੰਗਲ ਨਿਯਮ ਨੇ ਤੁਕ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਆਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵੀ ‘ਸਬਦੇ, ਸੰਗੇ, ਨਿਕਟੇ’ ਆਦਿ ਇਉਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ:
‘‘ਗੁਰ ਕੈ ‘ਸਬਦੇ’, ਆਪੁ ਪਛਾਣੈ ॥ (ਮ: ੧/੨੨੪), ਗੁਰ ਕੈ ‘ਸਬਦੇ’, ਮੋਖ ਦੁਆਰਾ ॥ (ਮ: ੩/੧੦੫੨), ਗੁਰ ਕੈ ‘ਸਬਦੇ’, ਤੋਲਿ ਤੋਲਾਏ; ਅੰਤਰਿ ਸਬਦਿ ਪਛਾਤਾ ਹੇ ॥ (ਮ: ੩/੧੦੫੩), ਗੁਰ ਕੈ ‘ਸਬਦੇ’, ਨੇੜਿ ਨ ਆਈ ॥ (ਮ: ੩/੧੦੫੪) , ਆਪੇ ਕ੍ਰਿਪਾ ਕਰੇ ਸੁਖਦਾਤਾ; ਗੁਰ ਕੈ ‘ਸਬਦੇ’, ਸੋਹਾ ਹੇ ॥ (ਮ: ੩/੧੦੫੭), ਗੁਰ ਕੈ ‘ਸਬਦੇ’, ਆਪੁ ਪਛਾਣੈ ॥ (ਮ: ੩/੧੦੬੫), ਗੁਰ ਕੈ ‘ਸਬਦੇ’, ਸਚਿ ਸਮਾਵਹਿ ॥ (ਮ: ੩/੧੦੬੭), ਗੁਰ ਕੈ ‘ਸਬਦੇ’, ਆਪੁ ਗਵਾਏ ॥ (ਮ: ੩/੧੦੬੭), ਗੁਰ ਕੈ ‘ਸਬਦੇ’, ਸਹਜਿ ਸੁਭਾਏ ॥ (ਮ: ੩/੧੦੬੮), ਗੁਰ ਕੈ ‘ਸਬਦੇ’, ਜੇ ਮਰੈ; ਫਿਰਿ ਮਰੈ ਨ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ॥ (ਮ: ੧/੧੦੦੯), ਗੁਰ ਕੈ ‘ਸਬਦੇ’, ਦਰਿ ਨੀਸਾਣੈ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੩੩੦) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ਮੂਲ ਸ਼ਬਦ ਬਣਤਰ ‘ਸਬਦੇ’ ਦੀ ਬਜਾਏ ‘ਸਬਦਿ’ ਹੋਣੀ ਸੀ; ਜਿਵੇਂ 199 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦਿ, ਹਰਿ ਰੰਗੁ ਚੜਾਏ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੪) ਆਦਿ।
‘‘ਪੇਖਿਓ ਮੋਹਨੁ, ਸਭ ਕੈ ‘ਸੰਗੇ’; ਊਨ ਨ ਕਾਹੂ ਸਗਲ ਭਰੀ ॥ (ਮ: ੫/੮੨੩), ਪੇਖਤ ਸੁਨਤ ਸਭਨ ਕੈ ‘ਸੰਗੇ’, ਥੋਰੈ ਕਾਜ ਬੁਰੋ ਕਹ ਫੇਰੋ ॥ (ਮ: ੫/੧੩੦੨), ਸੰਤ ਪ੍ਰਤਾਪਿ, ਸਾਧ ਕੈ ‘ਸੰਗੇ’; ਹਰਿ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਧਿਆਵਉ ਰੇ ॥ (ਮ: ੫/੩੮੭), ਬਾਸਿ ਰਹਿਓ ਹੀਅਰੇ ਕੈ ‘ਸੰਗੇ’; ਪੇਖਿ ਮੋਹਿਓ ਮਨੁ ਲੀਲਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੪੯੮) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਸੰਗੇ’ ਦੀ ਬਜਾਏ ‘ਸੰਗਿ’ ਹੋਣਾ ਸੀ; ਜਿਵੇਂ 767 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ: ‘‘ਭਰੀਐ ਮਤਿ, ਪਾਪਾ ਕੈ ‘ਸੰਗਿ’ ॥ (ਜਪੁ/ਮ: ੧) ਆਦਿ।
‘‘ਸਦਾ ਸਾਹਿਬ ਕੈ ‘ਰੰਗੇ’ ਰਾਤਾ, ਅਨਦਿਨੁ ਨਾਮੁ ਵਖਾਣਾ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੦੧੫) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਰੰਗਿ’ ਹੋਣਾ ਸੀ।)
‘‘ਚੰਦਨ ਕੈ ਨਿਕਟੇ, ਬਸੈ; ਬਾਂਸੁ ਸੁਗੰਧੁ ਨ ਹੋਇ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੬੫) (ਇੱਥੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਨਿਕਟਿ’ ਹੋਣਾ ਸੀ; ਜਿਵੇਂ 83 ਵਾਰ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ ‘‘ਤਾ ਕੈ ‘ਨਿਕਟਿ’, ਨ ਆਵੈ ਮਾਈ ॥ (ਮ: ੫/੧੮੨), ਨਾਨਕ! ਤਾ ਕੈ ‘ਨਿਕਟਿ’ ਨ ਮਾਏ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੫੧) ਆਦਿ।
(ਭਾਗ-5) (ੲ)
ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਵਿ ਤੋਲਿ ਕਾਰਨ ਸ਼ਬਦ ‘ਬਲਿਹਾਰੈ’ (ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ 52 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ), ਤੋਂ ‘ਬਲਿਹਾਰੀ’ ਸ਼ਬਦ ਬਣਤਰ ਬਣ ਗਈ ਹੈ।
ਹਉ ਤਾ ਕੈ ‘ਬਲਿਹਾਰੀ’ ॥ ਜਾ ਕੈ ਕੇਵਲ ਨਾਮੁ ‘ਅਧਾਰੀ’ ॥ (ਮ: ੫/੨੦੭), ਤਿਸੁ ਸੇਵਕ ਕੈ ਹਉ ‘ਬਲਿਹਾਰੀ’; ਜੋ ਅਪਨੇ ਪ੍ਰਭ ਭਾਵੈ ॥ (ਮ: ੫/੪੦੩), ਹਰਿ ਬਿਨੁ ਜੀਅਰਾ ਰਹਿ ਨ ਸਕੈ; ਜਿਉ ਬਾਲਕੁ ਖੀਰ ‘ਅਧਾਰੀ’॥ ਅਗਮ ਅਗੋਚਰ ਪ੍ਰਭੁ ਗੁਰਮੁਖਿ ਪਾਈਐ; ਅਪੁਨੇ ਸਤਿਗੁਰ ਕੈ ‘ਬਲਿਹਾਰੀ’॥ (ਮ:੪/੫੦੬), ਇਹੁ ਮਨੁ ਸੰਤਨ ਕੈ ‘ਬਲਿਹਾਰੀ’ ॥ ਜਾ ਕੀ ਓਟ ਗਹੀ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ, ਰਾਖੇ ਕਿਰਪਾ ‘ਧਾਰੀ’ ॥ (ਮ: ੫/੮੮੯), ਨਾਨਕ! ਤਿਨ ਕੈ ਸਦ ‘ਬਲਿਹਾਰੀ’; ਜਿਨ ਏਕ ਸਬਦਿ ਲਿਵ ਲਾਈ ॥ (ਮ: ੧/੮੭੯), ਉਸਤਤਿ ਕਹਨੁ ਨ ਜਾਇ ‘ਤੁਮਾਰੀ’, ਕਉਣੁ ਕਹੈ ਤੂ ਕਦ ਕਾ॥ ਨਾਨਕ! ਦਾਸੁ ਤਾ ਕੈ ‘ਬਲਿਹਾਰੀ’; ਮਿਲੈ ਨਾਮੁ ਹਰਿ ਨਿਮਕਾ ॥ (ਮ: ੫/੧੧੧੭), ਤਿਸੁ ਗੁਰ ਕੈ ਜਾਈਐ ‘ਬਲਿਹਾਰੀ’; ਸਦਾ ਸਦਾ ਹਉ ਵਾਰਿਆ॥ (ਮ: ੫/੧੨੧੮), ਤਿਸੁ ਗੁਰ ਕੈ ਜਾਈਐ ਬਲਿਹਾਰੀ; ਸਦਾ ਸਦਾ ਹਉ ਵਾਰਿਆ ॥ (ਮ: ੫/੧੨੧੮),
ਹਰਿ ਕੀਰਤਿ ਕਲਜੁਗ ਵਿਚਿ ਊਤਮ, ਮਤਿ ਗੁਰਮਤਿ ਕਥਾ ਭਜੰਤੀ ॥ ਜਿਨਿ ਜਨਿ ਸੁਣੀ, ਮਨੀ ਹੈ ਜਿਨਿ ਜਨਿ; ਤਿਸੁ ਜਨ ਕੈ ਹਉ ਕੁਰਬਾਨੰਤੀ ॥ (ਮ: ੪/੯੭੭), ਸੋਈ ਭਗਤੁ ਸੁਘੜੁ ਸੁੋਜਾਣਾ ॥ ਨਾਨਕੁ ਤਿਸ ਕੈ ਸਦ ਕੁਰਬਾਣਾ ॥ (ਮ: ੩/੧੩੩੫) (ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰੋਕਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਗਰ ਕਾਵਿ ਤੋਲਿ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਸ਼ਬਦ ‘ਕੁਰਬਾਣੈ’ ਹੋਣਾ ਸੀ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਨਾਨਕ ਦਾਸ ਤਾ ਕੈ ‘ਕੁਰਬਾਣੈ’ ॥ (ਮ:੫/੨੩੭), ਤਿਸੁ ਸਾਹਿਬ ਕੈ ਹਉ ‘ਕੁਰਬਾਣੈ’ ॥’’ (ਮ:੪/੧੦੭੦), ਜਉ ਪੈ ਰਾਮ ਰਾਮ ਰਤਿ ਨਾਹੀ ॥ ਤੇ ਸਭਿ ਧਰਮ ਰਾਇ ਕੈ ਜਾਹੀ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੪), ਵਡੀ ਕੋਮ ਵਸਿ ਭਾਗਹਿ ਨਾਹੀ, ਮੁਹਕਮ ਫਉਜ ਹਠਲੀ ਰੇ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਤਿਨਿ ਜਨਿ ਨਿਰਦਲਿਆ, ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਕੈ ਝਲੀ ਰੇ ॥ (ਮ: ੫/੪੦੪), ਆਦਿ।
(ਭਾਗ-5) (ਸ)
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ ‘ਬਲਿਹਾਰੈ’ ਤੋਂ ‘ਬਲਿ’ ਜਾਂ ‘ਬਲਿ ਬਲਿ’ ਬਣਿਆ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ ਕਾਵਿ ਤੋਲ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਸ਼ਬਦ ‘ਕਲਿਜੁਗ’ ਤੋਂ ਅਧੂਰਾ (ਸੀਮਤ) ਸ਼ਬਦ ‘ਕਲਿ’ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: ‘‘ਜੇ ਕੋ ਨਾਉ ਲਏ ਬਦਨਾਵੀ, ਕਲਿ ਕੇ ਲਖਣ ਏਈ ॥ (ਮ: ੧/੯੦੨), ਨਾਮ ਪ੍ਰਭੂ ਕੇ ਜੋ ਰੰਗਿ ਰਾਤੇ, ‘ਕਲਿ’ ਮਹਿ ਸੁਖੀਏ ਸੇ ਗਨੀ ॥’’ (ਮ:੫/੧੧੮੬)
ਇਆ ਮੂਰਤਿ ਕੈ ਹਉ ‘ਬਲਿਹਾਰੈ’ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੭੦) (ਇਸ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ਸੰਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ‘ਬਲਿਹਾਰੈ’ ਹੈ, ਪਰ)
ਨਾਨਕ! ਤਾ ਕੈ ਬਲਿ ਬਲਿ ਜਾਸਾ ॥ (ਮ: ੫/੨੬੬), ਬਹੁ ਗੁਣ ਮੇਰੇ ਸਾਹਿਬੈ, ਭਾਈ! ਹਉ ਤਿਸ ਕੈ ਬਲਿ ਜਾਉ ॥ (ਮ: ੫/੬੪੦), ਮੇਰੇ ਰਾਮ! ਹਰਿ ਜਨ ਕੈ ਹਉ ਬਲਿ ਜਾਈ ॥ (ਮ: ੫/੭੪੯), ਅਮਰ ਅਜਾਚੀ ਹਰਿ ਮਿਲੇ, ਤਿਨ ਕੈ ਹਉ ਬਲਿ ਜਾਉ ॥ (ਮ: ੧/੯੩੩), ਨਾਨਕ! ਤਾ ਕੈ ਬਲਿ ਬਲਿ ਜਾਉ ॥ (ਮ: ੫/੯੧੪), ਹਰਿ ਕੇ ਸੰਤ ਮਿਲਿ ਰਾਮ ਰਸੁ ਪਾਇਆ; ਹਮ ਜਨ ਕੈ ਬਲਿ ਬਲਲੇ ॥ (ਮ: ੪/੯੭੫), ਸਤਿਗੁਰ ਕੈ ਹਉ ਸਦ ਬਲਿ ਜਾਇਆ ॥ (ਮ: ੫/੧੧੪੨), ਏਕ ਨਿਮਖ ਪਿ੍ਰਅ ਦਰਸੁ ਦਿਖਾਵੈ; ਤਿਸੁ ਸੰਤਨ ਕੈ ਬਲਿ ਜਾਂਈ ॥ (ਮ: ੫/੧੨੦੭), ਜਿਹ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਮਿਲੀਐ ਪ੍ਰਭ ਨਾਨਕ! ਬਲਿ ਬਲਿ ਤਾ ਕੈ ਹਉ ਜਾਈ ॥ (ਮ: ੫/੧੨੦੭), ਉਆ ਅਉਸਰ ਕੈ ਹਉ ਬਲਿ ਜਾਈ ॥ (ਮ: ੫/੧੨੦੭), ਤਿਨ੍ ਦੇਖੇ ਮੇਰਾ ਮਨੁ ਬਿਗਸੈ; ਹਉ ਤਿਨ ਕੈ ਸਦ ਬਲਿ ਜਾਂਤ ॥ (ਮ: ੪/੧੨੬੪), ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਕੈ ਬਲਿ ਬਲਿ ਜਾਈ; ਬਹੁੜਿ ਨ ਜਨਮਾ ਧਾਇ ॥ (ਮ: ੫/੧੨੨੩), ਕਹੁ ਨਾਨਕ! ਤਾ ਕੈ ਬਲਿ ਜਾਉ ॥ ਕਲਿਜੁਗ ਮਹਿ ਪਾਇਆ ਜਿਨਿ ਨਾਉ ॥ (ਮ: ੫/੧੨੯੮), ਦਿਸਟਿ ਬਿਕਾਰੀ ਬੰਧਨਿ ਬਾਂਧੈ; ਹਉ ਤਿਸ ਕੈ ਬਲਿ ਜਾਈ ॥ ਪਾਪ ਪੁੰਨ ਕੀ ਸਾਰ ਨ ਜਾਣੈ, ਭੂਲਾ ਫਿਰੈ ਅਜਾਈ ॥ (ਮ: ੧/੧੩੨੯), ਤਾਪ ਪਾਪ ਬਿਨਸੇ ਖਿਨ ਭੀਤਰਿ, ਭਏ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਗੁਸਾਈ ॥ ਸਾਸਿ ਸਾਸਿ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ ਅਰਾਧੀ; ਅਪੁਨੇ ਸਤਿਗੁਰ ਕੈ ਬਲਿ ਜਾਈ ॥ (ਮ: ੫/੧੩੩੮)
