ਗੁਰ ਸੰਗਤਿ ਬਾਣੀ ਬਿਨਾ; ਦੂਜੀ ਓਟ ਨਹੀਂ ਹਹਿ ਰਾਈ।
ਗਿਆਨੀ ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ
ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਤੇ ਪ੍ਰਾਣ ਕੇਵਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਹੀ ਹੈ, ‘‘ਗੁਰ ਸੰਗਤਿ ਬਾਣੀ ਬਿਨਾ; ਦੂਜੀ ਓਟ ਨਹੀਂ ਹਹਿ ਰਾਈ।’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੪੨) ਅਨੁਸਾਰ ਇਹੋ ਜਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ‘ਜੀਅ ਦਾਨ’ ਦੇਣ ਲਈ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਗਿਆਨ ਸ਼ਕਤੀ ‘ਗੁਰੂ’ ਬਣ ਕੇ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਅਤੇ ਉਸ ਗੁਰੂ ਜੋਤੀ ਨੇ ਮਹਾਨ ਲੋੜੀਂਦੇ ਦੈਵੀ ਗੁਣਾਂ (ਗਿਆਨ) ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪ ਵਿਚ ਟਿਕਾ ਕੇ ਸਦਾ ਲਈ ਅਮਰ ਕਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਝੋਲੀ ਪਾਇਆ, ‘‘ਬਾਝੋ ਸਚੇ ਨਾਮ ਦੇ; ਹੋਰੁ ਕਰਾਮਾਤਿ ਅਸਾਂ ਤੇ ਨਾਹੀ।’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੪੩) ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਮ ਰੂਪ ਗੁਰਬਾਣੀ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਕਰਾਮਾਤ ਸੀ। ਇਸੇ ਬਾਣੀ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ‘‘ਪੋਥੀ ਪਰਮੇਸਰ ਕਾ ਥਾਨੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨੨੬) ਜਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਤੇ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਲਾਸਾਨੀ ਉਚਤਮ ਗਰੰਥ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਕ ਵਿਗਿਆਨ ਬਾਰੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਤੋਂ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਸਾਡੀਆਂ ਜੀਵਨ ਗੁੰਝਲਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸੋਹਣਾ ਸਾਰਥਕ ਹੱਲ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਜਾਂ ਮਨੋਰਥ ਸਚਿਆਰ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਹੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ‘‘ਗੋਬਿੰਦ ਮਿਲਣ ਕੀ ਇਹ ਤੇਰੀ ਬਰੀਆ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨) ਜਾਂ ‘‘ਇਹੀ ਤੇਰਾ ਅਉਸਰੁ; ਇਹ ਤੇਰੀ ਬਾਰ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੫੯) ਅਤੇ ਰੱਬੀ ਮਿਲਾਪ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹਰ ਮਨੁਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਅਹਿਮ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ ?॥ (ਜਪੁ) ਜਾਂ ‘‘ਫੇਰਿ ਕਿ ਅਗੈ ਰਖੀਐ ? ਜਿਤੁ ਦਿਸੈ ਦਰਬਾਰੁ ॥ ਮੁਹੌ ਕਿ ਬੋਲਣੁ ਬੋਲੀਐ ? ਜਿਤੁ ਸੁਣਿ ਧਰੇ ਪਿਆਰੁ ॥’’ (ਜਪੁ)
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵੀ ਜਵਾਬ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਸਚਾਈ ਦੀ ਦਵਾਈ ਨਾਲ ਰੋਗੀ ਸੰਸਾਰ, ਮਾਨਵਤਾ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਜੇ ਅਸੀਂ ਧਾਰਮਿਕ ਨਜ਼ਰੀਏੇ, ਦਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰੀਏ ਤਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਕ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਗ੍ਰੰਥ ਜਾਂ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਨਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਥਾਂ ਦੂਰ ਕਰਕੇ, ਹਰ ਇਕ ਦੇ ਪਵਿਤ੍ਰ ਬਚਨਾਂ (ਚਾਹੇ ਉਹ ਹਰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਕਹੀ ਜਾਂਦੀ ਅਖੌਤੀ ਅਛੂਤ ਜਾਤੀ ਵਿਚੋਂ ਸਨ) ਦੀ ਨਿਰਮਲ ਰੁਹਾਨੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ‘ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ, ਸਚ ਕੀ ਬਾਣੀ’ ਸਮਝਦਿਆਂ ਇਕਤ੍ਰ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਬਰਾਬਰ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਇਸ ਦੀ ਨਿਰੋਲਤਾ ਦਾ ਪਰਮਾਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿੱਥੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ, ਪੈਗੰਬਰਾਂ ਦੇ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿਣ ਦੇ ਢੇਰ ਚਿਰ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰਿਆਂ ਹੱਥੋਂ ਸੰਪਾਦਤ ਹੋਇਆ, ਉੱਥੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿਚ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਮਹਾਨ ਘਾਲਣਾ ਨਾਲ ਚੰਦਨ ਵਰਗੀ ਖੁਸ਼ਬੂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕੀਤਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਜੀਵਨ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ਵੀਚਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜੀਵਨ ਨਜ਼ਰੀਆ ਮਾਨਵਤਾ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਗੁਰੂ’ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਫਜ਼ੂਲ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਗੱਲਬਾਤ ਵਧੇਰੇ ਦਰਜ ਹੈ। ਕੋਈ ਗ੍ਰਿਹਸਤ ਜੀਵਨ ਅਖਾੜੇ ਵਿਚੋਂ ਭਗੌੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਕਿਤੇ ਘੁੰਤਰਬਾਜ਼ੀ (ਨਘੋਚੀ) ਕੁਝ ਵਾਧੂ ਕਲਪਿਤ ਹਵਾਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਰਸਾ, ਸੁਣਾ ਕੇ ਦਿਲ ਨੂੰ ਲਲਚਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਨਾ ਹੀ ਨਿਰੀ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਗਿਆਨ ਬਾਜ਼ੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅੰਧਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾ ਤਾਂ ਜੋਗ ਮੱਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੇਵਲ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪਦਾਰਥ ਵਾਦੀਆਂ ਵਾਗੂੰ ਬਾਹਰ ਮੁਖੀ ਹੋਣ ਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਵੱਖ ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ, ਮਜ਼੍ਹਬਾਂ ਦੇ ਭੁਲੇਖਿਆਂ, ਵਹਿਮਾ, ਭਰਮਾਂ ਤੇ ਔਖਾਈਆਂ ਨੂੰ ਸੋਧ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਸਿਧਾਂਤ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਮਜ਼ਬੂਨ ਹੈ- ‘ਸੱਚ’; ਜਿਵੇਂ ਕਿ (1). ਸੱਚ ਦਾ ਸਹੀ ਰੂਪ ਕੀ ਹੈ ? (2). ਸੱਚ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਕੀ ਹਨ ? (3). ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਅਵਸਥਾ ਕੀ ਹੈ ? (4). ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਕੇਵਲ ‘‘ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਹਸਣਾ ਸਉਣਾ.. ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੫੪) ਤੱਕ ਹੀ ਮਨਮੁਖਤਾ ਵਿਚ ਉਲਝੇ ਪਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ-ਦਰਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਫਲ਼ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੌਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਸੱਚ; ‘ਨਾਮੁ’ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਮਾਦੀ ਰੂਪ ਹੈ, ਇਹ ਸਚਾਈ ਨਾਮ ਦੀ ਹੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਹੈ, ‘‘ਇਹੁ ਸਚੁ ਸਭਨਾ ਕਾ ਖਸਮੁ ਹੈ; ਜਿਸੁ ਬਖਸੇ, ਸੋ ਜਨੁ ਪਾਵਹੇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੯੨੨) , ਸਚੁ ਸਭਨਾ ਹੋਇ ਦਾਰੂ; ਪਾਪ ਕਢੈ ਧੋਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੬੮) ਦੀ ਸਮੱਰਥਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
ਜੇ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਸੁਣੀਏ ਤਾਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਮਾਰਗ ਨਜ਼ਰ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਮੁੜ ਕੁਦਰਤੀ ਜੀਵਨ (ਸਹਿਜ ਪਦ) ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਅਮਰਪਦ, ਪਰਮਪਦ, ਸਹਿਜ ਪਦ, ਚਉਥਾ ਪਦ, ਤੁਰੀਆ ਪਦ, ਨਿਰਬਾਣ ਪਦ, ਬੇਗਮਪੁਰਾ, ਰਾਮਦਾਸ ਪੁਰ, ਸੰਤ ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਸਚਖੰਡ’ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਅੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਉਮੈ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਨਾਮ ਆਸਰੇ ਹੋਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਭੀ ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਹੋ ਹੀ ‘ਸੱਚਾ ਗੁਰਮੁਖ, ਸੰਤ, ਸਿੱਖ, ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ, ਭਗਤ ਜਾਂ ਸਾਧੂ’ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਜੀਵ ਇਸਤ੍ਰੀ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ ਤੇ ਸੇਵਾ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਸੰਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਉਹ ਸੁਚੱਜੀ ਤੇ ਗੁਣਵੰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ, ਨਾਂ ਹੀ ਸੋਹਾਗਣ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵ ਇਸਤ੍ਰੀ ਜਾਂ ਜਗਿਆਸੂ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਕੁਚੱਜੀ ਨਿਰਗੁਣਵੰਤੀ ਹੋ, ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰੰਡੇਪੇ ਅਤੇ ਦੁਹਾਗਣ ਬਣ ਦੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਹੀ ਗੁਜ਼ਾਰਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਘਟੀਆ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਮਨਮੁਖ, ਸਾਕਤ, ਦੁਰਜਨ ਤੇ ਦੁਹਾਗਣੀ ਆਦਿਕ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਸੰਪ੍ਰਦਾਈ ਤਾਲੀਮ ਜਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ। ਇੱਥੇ ਤਾਂ ‘‘ਸਭੇ ਸਾਝੀਵਾਲ ਸਦਾਇਨਿ.. ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੯੭), ਏਕ ਨੂਰ ਤੇ ਸਭੁ ਜਗੁ ਉਪਜਿਆ; ਕਉਨ ਭਲੇ ਕੋ ਮੰਦੇ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੪੯), ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਕਹੁ ਕਿਸ ਨੋ ਕਹੀਐ ? ਸਗਲੇ ਜੀਅ ਤੁਮ੍ਹਾਰੇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੩੮੩) ਦੀ ਸਦਭਾਵਨਾ ਸਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇੱਥੇ ‘ਅੱਲਾ, ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ, ਰਾਮ, ਰਹੀਮ, ਵੇਦ, ਕਤੇਬ, ਕੁਰਾਨ, ਪੁਰਾਨ’ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਪਿਆਰ; ਸਰਬ ਵਿਆਪੀ ਹੈ। ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਏਕ ਰੂਪ ਸਗਲੋ ਪਾਸਾਰਾ ॥ ਆਪੇ ਬਨਜੁ, ਆਪਿ ਬਿਉਹਾਰਾ ॥੧॥ ਐਸੋ ਗਿਆਨੁ; ਬਿਰਲੋ ਈ ਪਾਏ ॥ ਜਤ ਜਤ ਜਾਈਐ; ਤਤ ਦ੍ਰਿਸਟਾਏ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਅਨਿਕ ਰੰਗ; ਨਿਰਗੁਨ ਇਕ ਰੰਗਾ ॥ ਆਪੇ ਜਲੁ; ਆਪ ਹੀ ਤਰੰਗਾ ॥੨॥ ਆਪ ਹੀ ਮੰਦਰੁ; ਆਪਹਿ ਸੇਵਾ ॥ ਆਪ ਹੀ ਪੂਜਾਰੀ; ਆਪ ਹੀ ਦੇਵਾ ॥੩॥ ਆਪਹਿ ਜੋਗ; ਆਪ ਹੀ ਜੁਗਤਾ ॥ ਨਾਨਕ ਕੇ ਪ੍ਰਭ; ਸਦ ਹੀ ਮੁਕਤਾ ॥੪॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੮੦੩), ਇਸ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼, ਇਸ ਦੀ ਸੰਧਿਆ, ਪੂਜਾ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਆਰਤੀਆਂ, ਨਿਮਾਜ਼ਾਂ; ਨਿਰਾਲੀਆਂ ਤੇ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਰ ਕੋਈ ਭਾਈਵਾਲ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਬਾਹਰਮੁਖੀ ਵਿਖਾਵੇ ਦੀ ਥਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਜਾਂ ਸੋਧ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਧੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਚੰਗਾ ਪਰਵਾਰ ਅਗੋਂ ਚੰਗਾ ਸਮਾਜ ਸਿਰਜਦਾ ਹੈ। ਕੱਚੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਨਾਲ ਕਦੇ ਪੱਕੇ ਮਕਾਨ ਨਹੀਂ ਉਸਾਰੇ ਜਾ ਸਕਦੇ; ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਕੱਚੇ ਝੂਠੇ ਵਿਖਾਵੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਸਮਾਜ ਨਹੀਂ ਉਪਜ ਸਕਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਰ ਇਕਾਈ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਤੇ ਪਕਿਆਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਸਰੀਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਉਦੋਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇਸ ‘ਸਬਦ’ ਜਾਂ ‘ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ’ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰੂ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਮਹਾਨਤਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਇਸੁ ਜਗ ਮਹਿ; ਸਬਦੁ ਕਰਣੀ ਹੈ ਸਾਰੁ ॥ ਬਿਨੁ ਸਬਦੈ; ਹੋਰੁ ਮੋਹੁ ਗੁਬਾਰੁ ॥ ਸਬਦੇ, ਨਾਮੁ ਰਖੈ ਉਰਿ ਧਾਰਿ ॥ ਸਬਦੇ, ਗਤਿ ਮਤਿ ਮੋਖ ਦੁਆਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੪੨), ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬਾਣੀ; ਤਤੁ ਵਖਾਣੀ.. ॥ (ਮਹਲਾ ੨/੧੨੪੩), ਸਬਦੁ ਗੁਰ ਪੀਰਾ, ਗਹਿਰ ਗੰਭੀਰਾ; ਬਿਨੁ ਸਬਦੈ ਜਗੁ ਬਉਰਾਨੰ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੩੫), ਗੁਰਬਾਣੀ ਇਸੁ ਜਗ ਮਹਿ ਚਾਨਣੁ; ਕਰਮਿ (ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼) ਵਸੈ ਮਨਿ (’ਚ) ਆਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੬੭), ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹੈ ਬਾਣੀ; ਵਿਚਿ ਬਾਣੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ, ਸਾਰੇ ॥ ਗੁਰੁ, ਬਾਣੀ ਕਹੈ; ਸੇਵਕੁ ਜਨੁ ਮਾਨੈ; ਪਰਤਖਿ ਗੁਰੂ ਨਿਸਤਾਰੇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੯੮੨)
ਇਸ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਲਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਆਦਿ ਗੁਰੂ ਪਹਿਲੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਹੀ ਆਰੰਭ ਹੋ ਚੱੁਕਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾ ਨੇ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ‘ਪੰਦਰਾਂ ਭਗਤਾਂ’ ਦੀ ਰਚਨਾ (ਬਾਣੀ) ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪੋਥੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਪਾਦਤ ਕੀਤਾ। ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਸਾਨੂੰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਰਾਹੀਂ ‘‘ਆਸਾ ਹਥਿ, ਕਿਤਾਬ ਕਛਿ; ਕੂਜਾ ਬਾਂਗ ਮੁਸਲਾ ਧਾਰੀ।’’ (ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੩੨) ਜਾਂ ‘‘ਪੁਛਨਿ ਫੋਲਿ ਕਿਤਾਬ ਨੋ ..।’’ (ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੩੩) ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹੀ ਜੀ ਕੋਲ ਭਗਤ ਬਾਣੀ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸਬੂਤ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਸੁਭਾਇਮਾਨ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਪੁ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਕਤੀ ਹੈ ‘‘ਮਨਿ ਜੀਤੈ ਜਗੁ ਜੀਤੁ ॥’’ (ਜਪੁ/ਮਹਲਾ ੧); ਇਉਂ ਹੀ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਰਾਗ ਮਾਰੂ ਅੰਦਰ ‘‘ਮਨੁ ਜੀਤੇ, ਜਗੁ ਜੀਤਿਆ.. ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੩) ਕਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਸਾ ਰਾਗ ਵਿਚ ‘‘ਇਹੁ ਮਨੁ, ਪੰਚ ਤਤੁ ਤੇ ਜਨਮਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੧੫) ਕਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗਉੜੀ ਰਾਗ ਵਿਚ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਭੀ ‘‘ਇਹੁ ਮਨੁ, ਪੰਚ ਤਤ ਕੋ ਜੀਉ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੪੨) ਕਿਹਾ ਹੈ। ਜੇ ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ ਤੇ ਸਹਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘‘ਬਿਨੁ ਸਤਿਗੁਰ, ਬਾਟ ਨ ਪਾਵੈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੫੩) ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਪ੍ਰਭਾਤੀ ਰਾਗ ਵਿਚ ਭਗਤ ਬੇਣੀ ਜੀ ਨੇ ਭੀ ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਕਹੁ ਬੇਣੀ ਗੁਰਮੁਖਿ ਧਿਆਵੈ ॥ ਬਿਨੁ ਸਤਿਗੁਰ, ਬਾਟ ਨ ਪਾਵੈ ॥’’ (ਭਗਤ ਬੇਣੀ/੧੩੫੧) ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ ਦੇ ਕਈ ਸਲੋਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਕਿਆ ਹੰਸੁ ? ਕਿਆ ਬਗੁਲਾ ? ਜਾ ਕਉ ਨਦਰਿ ਧਰੇ ॥ ਜੇ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਨਾਨਕਾ ! ਕਾਗਹੁ ਹੰਸੁ ਕਰੇ ॥੧੨੪॥’’ (ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ/੧੩੮੪) ਸਿਰੀ ਰਾਗ ਕੀ ਵਾਰ ਵਿਚ ਭੀ ਪਹਿਲੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਰਹੇ ਹਨ, ‘‘ਕਿਆ ਹੰਸੁ ? ਕਿਆ ਬਗੁਲਾ ? ਜਾ ਕਉ ਨਦਰਿ ਕਰੇਇ ॥ ਜੋ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਨਾਨਕਾ ! ਕਾਗਹੁ ਹੰਸੁ ਕਰੇਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੯੧) ਸੂਹੀ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ‘‘ਜਪ ਤਪ ਕਾ ਬੰਧੁ ਬੇੜੁਲਾ; ਜਿਤੁ ਲੰਘਹਿ ਵਹੇਲਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੭੨੯); ਇਉਂ ਹੀ ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਉਸੇ ਰਾਗ ਵਿਚ ਹੈ, ‘‘ਬੇੜਾ ਬੰਧਿ ਨ ਸਕਿਓ, ਬੰਧਨ ਕੀ ਵੇਲਾ ॥’’ (ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ/੭੯੪) ਜੋ ਨਿਖੜਵਾਂ ਉੱਤਰ ਹੈ। ਇਹੋ ਜਿਹੀ ਸਾਂਝ ਹੀ ਦੂਜੀ, ਤੀਜੀ, ਚੌਥੀ ਅਤੇ ਪੰਜਵੀਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ (ਰਚਨਾ) ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਇਹ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜੀ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸੰਭਾਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵੀ ਪਹਿਲੇ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸੰਭਾਲੀ ਹੋਈ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹੀ ੫ਵੀਂ ਤੱਕ ਪੁੱਜੀ। ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੋਤਰੇ (ਬਾਬਾ ਮੋਹਨ ਜੀ ਦੇ ਸਪੁੱਤਰ) ਬਾਬਾ ਸਹੰਸ਼ਰਰਾਮ ਜੀ ਤੋਂ ਪੋਥੀਆਂ ਵਿਚ ਬਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਵਾਇਆ। ਦੋ ਸਾਲ (1570-1572) ਦਾ ਸਮਾਂ ਲਗਾ ਕੇ ਸੈਂਚੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮੁੱਚੀ ਬਾਣੀ ਇਕੱਤ੍ਰ ਕੀਤੀ। ਇਹ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜੀ ਦਾ ਪਹਿਲੇ ਸੋਚਿਆ ਮਿਥਿਆ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਰੂਹਾਨੀ ਤਜਰਬੇ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤਕ ਤੇ ਸੰਗੀਤਕ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਕਲਮਬੰਦ ਕਰਦੇ ਜਾਣ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਕਾਰ, ਲਿਖਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੁੱਚੇ ਅਸਲੀ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਹੋ ਭੁੱਲ ਕੇ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਸਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਹੈ, ‘‘ਨਾਉ ਵਿਸਾਰਹਿ, ਬੇਦੁ ਸਮਾਲਹਿ; ਬਿਖੁ ਭੂਲੇ ਲੇਖਾਰੀ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੧੫), ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਦਸ਼ਾ ਬਦਲੀ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ, ‘‘ਧੰਨੁ ਸੁ ਕਾਗਦੁ, ਕਲਮ ਧੰਨੁ; ਧਨੁ ਭਾਂਡਾ, ਧਨੁ ਮਸੁ (ਸਿਆਹੀ)॥ ਧਨੁ ਲੇਖਾਰੀ ਨਾਨਕਾ ! ਜਿਨਿ ਨਾਮੁ ਲਿਖਾਇਆ ਸਚੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੯੧)
ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਰਸਨਾ ਤੋਂ ਸੱਚੇ ਸੁਚੇ ਲਿਖਣ ਸੇਵਾ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਸੱਜਣਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਨੂੰ ਵਾਰਾਂ ਅੰਦਰ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ
ਗੁਰਮੁਖਿ ਹਥਿ ਸਕਥ (ਸਫਲ) ਹਨਿ; ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਗੁਰ ਕਾਰ ਕਮਾਵੈ।
ਪਾਣੀ ਪਖਾ ਪੀਹਣਾ; ਪੈਰ ਧੋਇ ਚਰਣਾਂਮਤੁ ਪਾਵੈ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਿ ਪੋਥੀਆ; ਤਾਲ ਮ੍ਰਿਦੰਗ ਰਬਾਬ ਵਜਾਵੈ। (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੬ ਪਉੜੀ ੧੨)
ਗੁਰਸਿਖੀ ਦਾ ਲਿਖਣਾ; ਗੁਰ ਬਾਣੀ ਸੁਣਿ ਸਮਝੈ ਲਿਖੈ। (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੨੮ ਪਉੜੀ ੫)
ਪਾਂਧਾ ਬੂਲਾ ਜਾਣੀਐ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਗਾਇਣੁ ਲੇਖਾਰੀ। ਡਲੇ ਵਾਸੀ ਸੰਗਤਿ ਭਾਰੀ ॥੧੬॥
(ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੧੧ ਪਉੜੀ ੧੬)
ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੱਕ ‘ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ’, ‘‘ਸਾਚੀ ਬਾਣੀ ਮੀਠੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਧਾਰ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੭੫) ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਵੱਡੀ ਕਰਾਮਤ ਸੀ, ਖੁਸ਼ਬੂ ਭਰੀ ਕਸਤੂਰੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਸ਼ੈਦਾਈ ਹੋਏੇ ਸਿੱਖ ਭੌਰੇ ਸੁਗੰਧੀ ਲੈਣ ਲਈ ਦੂਰੋਂ-ਦੂਰੋਂ ਪੁੱਜਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਦੁੱਖੀ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭ੍ਰਾਤਾ ਬਾਬਾ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੇ ਚੌਹਾਂ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਬਚਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵੱਡੀ ਪੁਸਤਕ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖੀ ਸੇਵਕੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਮਾਣ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਹਜ਼ੂਰੀ ਖਾਨਦਾਨ ਵਿਚੋਂ ਤੇ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਦਵਾਨ ਭਾਈ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਛਿੱਬਰ ਦੇ ਬੰਸਾਵਲੀ ਨਾਮੇ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ, ‘ਡੂਮ ਲਗੇ ਸਬਦ ਮੀਣਿਆਂ ਦੇ ਗਾਵਣ। ਦੂਯਾ ਦਰਬਾਰ ਵਡਾ ਗੁਰਿਆਈ ਦਾ ਲਗੇ ਲਾਵਣ। ਮੀਣਿਆ ਭੀ ਇਕ ਪੁਸਤਕ ਗ੍ਰੰਥ ਬਣਾਇਆ। ਚਹੁ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦੇ ਸਬਦ ਬਾਣੀ ਲਿਖਿ ਪਾਇਆ।’
ਗੁਰੁ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਤੇ ਹੋਰ ਲੋੜੀਂਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਕੇ ਸਿਆਣੇ ਸੁਘੜ ਲਿਖਾਰੀ ਭਾਈ ਸੰਤ ਰਾਮ, ਹਰੀਆ, ਸੁਖਾ ਤੇ ਮਨਸਾ ਰਾਮ ਜੀ ਆਦਿਕ ਨੂੰ ਲਗਾ ਕੇ ਸ਼ੁਧ ਬਾਣੀ (ਕੱਚੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਮਿਲਾਵਟ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ) ਲਿਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਆਰੰਭਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਵੀ ਭਾਈ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿੱਬਰ ਜੀ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ‘ਸਾਹਿਬ ਲਗੇ ਰਸਨਾ ਤੇ ਸਬਦ ਬਾਣੀ। ਚਾਰ ਲਿਖਾਰੀ ਤੀਰ ਅਪਨੇ ਠਹਿਰਾਏ। ਲਿਖਦੇ ਜਾਣ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਰਸਨੀ ਅਲਾਏ। ਭਾਈ ਸੰਤ ਰਾਮ ਤੇ ਹਰੀਆ, ਸੁਖਾ, ਮਨਸਾ ਰਾਮ ॥ ਲਿਖਦੇ ਜਾਣ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਕਰਨ ਬਖਾਨ ।’
ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਮੇ ਬਾਬਾ ਮੋਹਨ ਜੀ ਤੋਂ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਸੈਂਚੀਆਂ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਤਾਂ ਕਿ ਸੰਪਾਦਨਾ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਸਾਰਾ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਜਮਾ ਕਰਨ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਲਮ ਦੇ ਧਨੀ ਮਹਾਨ ਤਤਵੇਤਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲਾਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਕਾਰਜ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਰਾਗਾਂ, ਛੰਦਾਂ, ਲਗਾਂ ਮਾਤ੍ਰਾਵਾਂ ਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਭਾਈ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਛਿੱਬਰ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ‘ਬਚਨ ਕੀਤਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਜੁਦਾ ਕਰੀਏ। ਮੀਣੇ ਪਾਣ ਲਗੇ ਨੇ ਰਲਾ, ਸੋ ਨਿਆਰੀ ਕਰ ਧਰੀਏ। ਸੋ ਸਾਹਿਬ ਅਗੇ ਹੀ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰ ਕਰਤ ਭਏ। ਸੋ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ, ਸਭ ਇਕੱਤਰ ਕਰ ਲਏ।’
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੀ ਘਾਲਣਾ, ਮਿਹਨਤ ਤੇ ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਉਂ ਮਾਲੂਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦਾ ਚਮਨ (ਫੁਲਵਾੜੀ) ਬਗੀਚਾ ਲਾਇਆ ਹੈ। ਮਾਨੋ ‘‘ਪੋਥੀ ਪਰਮੇਸਰ ਕਾ ਥਾਨੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨੨੬) ਚੋਣਵੇਂ ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਗੁਲਦਸਤਾ ਹੈ, ਸੋਚ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੈ, ਇਹ ਸਚਾਈ ਦੀ ਮਹਾਨਤਾ ਅਤੇ ਵੰਡ ਵਿਖੇਵਿਆਂ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ (ਸੰਸਾਰ) ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਨਤਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਮਿਸਾਲ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਰ ਦਿਖਾਈ। ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸੱਚੀ ਬਾਣੀ ਉਹ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਾਮ ਨਿਧਾਨ ਹੋਵੇ। ਇਹ ਨਾਮ ਹੀ ‘ਪ੍ਰਤੱਖ ਗੁਰੂ’ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਨਿਸਤਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ‘‘ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਹੈ ਬਾਣੀ; ਵਿਚਿ ਬਾਣੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ, ਸਾਰੇ ॥ ਗੁਰੁ, ਬਾਣੀ ਕਹੈ; ਸੇਵਕੁ ਜਨੁ ਮਾਨੈ; ਪਰਤਖਿ ਗੁਰੂ ਨਿਸਤਾਰੇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੯੮੨) ਇਹ ਬਾਣੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਟੇਕ ਹੈ, ਸਹਾਰਾ ਹੈ, ‘‘ਜਿਉ ਮੰਦਰ ਕਉ ਥਾਮੈ ਥੰਮਨੁ ॥ ਤਿਉ ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ; ਮਨਹਿ ਅਸਥੰਮਨੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੨੮੨)
ਸੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹਯਾਤੀ (ਭਾਵ ਜੀਵਦਿਆਂ) ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ‘‘ਸਬਦੁ ਗੁਰੂ ਪਰਕਾਸਿਓ.. ॥’’ (ਭਟ ਕਲੵ/੧੪੦੭) ਦਾ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਭੋਜਨ ਬਖਸ਼ਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਮੁੱਚੀ ਮਾਨਵਤਾ, ਖਤ੍ਰੀ, ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਸ਼ੂਦ, ਵੈਸ਼ ਆਦਿ ਸਦੀਵੀ ਆਤਮਿਕ ਤ੍ਰਿਪਤੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਵੀ ਸੋਚ ਦਾ ਮੁਤਲਾਸ਼ੀ (ਖੋਜੀ) ਹੋ ਇਸ ਨੂੰ ਭੁੰਚੇਗਾ, ਉਹ ਆਤਮਿਕ ਗਿਆਨ ਤੇ ਸਦੀਵੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਹਾਸਲ ਕਰੇਗਾ। ਇਸ ਅੰਧਕਾਰ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਆਤਮਿਕ ਰੌਸ਼ਨੀ ਮਾਣੇਗਾ। ਸਾਡਾ ਜੀਵਨ ਮਨੋਰਥ ਸਚਿਆਰ ਹੋ ਜੀਵਨ ਦੀਆ ਔਕੁੜਾਂ, ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਰੂਪ ਭਵਜਲ ਤੋਂ ਪਾਰ ਹੋ ਕਰਤੇ ਪੁਰਖ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਮਾਨਣਾ ਹੀ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਜਾਂ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਪਰਗਟ ਕਰਦਿਆਂ ਅੰਤ ਵਿਚ ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ ਹੈ, ‘‘ਥਾਲ ਵਿਚਿ, ਤਿੰਨਿ ਵਸਤੂ ਪਈਓ; ਸਤੁ, ਸੰਤੋਖੁ, ਵੀਚਾਰੋ ॥ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਮੁ ਠਾਕੁਰ ਕਾ ਪਇਓ; ਜਿਸ ਕਾ ਸਭਸੁ ਅਧਾਰੋ ॥ ਜੇ ਕੋ ਖਾਵੈ; ਜੇ ਕੋ ਭੁੰਚੈ; ਤਿਸ ਕਾ ਹੋਇ ਉਧਾਰੋ ॥ ਏਹ ਵਸਤੁ ਤਜੀ ਨਹ ਜਾਈ; ਨਿਤ ਨਿਤ ਰਖੁ ਉਰਿ ਧਾਰੋ ॥ ਤਮ (ਹਨ੍ਹੇਰਾ) ਸੰਸਾਰੁ, ਚਰਨ ਲਗਿ ਤਰੀਐ; ਸਭੁ ਨਾਨਕ ਬ੍ਰਹਮ ਪਸਾਰੋ ॥੧॥’’ (ਮੁੰਦਾਵਣੀ/ਮਹਲਾ ੫/੧੪੨੯)
