ਹੁਕਮ ਬਨਾਮ ਨਸੀਬ

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਹੁਕਮ’; ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਰਥ ਬਣਦੇ ਹਨ (1). ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ‘ਹੁਕਮ’, ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਅਹੰਕਾਰ’; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਹੁਕਮ ਕੀਏ ਮਨਿ ਭਾਵਦੇ.. ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੦), (2). ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ‘ਹੁਕਮ’, ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਉਪਦੇਸ਼’; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਪੂਰੇ ਗੁਰ ਕਾ ਹੁਕਮੁ ਨ ਮੰਨੈ; ਓਹੁ ਮਨਮੁਖੁ ਅਗਿਆਨੁ ਮੁਠਾ ਬਿਖੁ ਮਾਇਆ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੩੦੩), ਇਸ ਗੁਰੂ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਜਾਂ ਨਾ ਮੰਨਣਾ; ਬੰਦੇ ਦਾ ਨਿਜੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ’ਤੇ ਥੋਪਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।, (3). ਰੱਬ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ‘ਹੁਕਮ’, ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਆਦੇਸ਼’; ਯਾਨੀ ਕਿ ਇਹ ਹੁਕਮ ਹਰ ਹਾਲਤ ’ਚ ਮੰਨਣਾ ਪੈਣੈ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਮੰਨੇ ਜਾਂ ਦੁਖੀ ਹੋ ਕੇ ‘‘ਇਕਨ੍ਾ ਹੁਕਮਿ ਸਮਾਇ ਲਏ; ਇਕਨ੍ਾ ਹੁਕਮੇ ਕਰੇ ਵਿਣਾਸੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੬੩) ਅਰਥ : ਰੱਬ; ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੇ ’ਚ ਲੀਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਤੋਂ ਬਚਾ ਲੈਂਦੈ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ਰਾਹੀਂ ਆਤਮਿਕ ਮੌਤ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ਆਵਾਗਮਣ ਰਾਹੀਂ ਦੁੱਖ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਉਕਤ ਨੰਬਰ (3). ਵਾਲ਼ੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਜਗਤ ਰਚਨਾ ਬਣੀ ਹੈ। ਗੁਰਮਤਿ ਨੇ ਇਹ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਭੀ ਦੋ ਭਾਗ ’ਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ :

(ੳ). ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਪੂਰੀ ਕੁਦਰਤਿ ਬਣੀ, ਜੋ ਹੁਣ ਭੀ ਹੁਕਮ ’ਚ ਵਧ-ਫੁੱਲ ਰਹੀ ਹੈ ‘‘ਚਹੁ ਦਿਸਿ ਹੁਕਮੁ ਵਰਤੈ ਪ੍ਰਭ ! ਤੇਰਾ.. ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੭੫) ਰੱਬ ਦਾ ਇਹ ਵਿਆਪਕ/ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁਕਮ; ਪੂਰਾ ਕਲਮਬੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ‘‘ਤੇਰਾ ਹੁਕਮੁ ਨ ਜਾਪੀ ਕੇਤੜਾ; ਲਿਖਿ ਨ ਜਾਣੈ ਕੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੫੩), ਜੇ ਕੋ ਕਹੈ; ਕਰੈ ਵੀਚਾਰੁ ॥  ਕਰਤੇ ਕੈ ਕਰਣੈ (ਰੱਬ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਦਾ) ਨਾਹੀ ਸੁਮਾਰੁ (ਅੰਤ)॥੧੬॥’’ (ਜਪੁ), ਨਾਸਤਕ ਸੋਚ; ਅਜਿਹੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਟੇਕ ਲੈ ਕੇ ਨਿਰਾਕਾਰ (ਰੱਬ) ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੋਂ ਹੀ ਇਨਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਰੱਬ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਮਨਾਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਦਾ ਅੰਤ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਵਰਜਿਐ; ਜਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਅੰਤ ਪਾਉਣ ਗਏ ਬ੍ਰਹਮਾ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੈ ‘‘ਨਾਲਿ ਕੁਟੰਬੁ ਸਾਥਿ ਵਰਦਾਤਾ; ਬ੍ਰਹਮਾ ਭਾਲਣ ਸ੍ਰਿਸਟਿ ਗਇਆ ॥ ਆਗੈ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਇਓ ਤਾ ਕਾ.. ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੩੫੦), ‘ਨਾਲਿ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ : ਕਮਲ ਦੀ ‘ਨਾੜਿ/ਨਾੜੀ’, ‘ਵਰਦਾਤਾ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਵਰ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਯਾਨੀ ਕਿ ‘ਕਮਲ’, ਜਿਸ ’ਚੋਂ ਬ੍ਰਹਮਾ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ, ਮੰਨਿਐ। ‘‘ਨਾਲਿ ਕੁਟੰਬੁ ਸਾਥਿ ਵਰਦਾਤਾ’’  ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ : ਪਰਵਾਰ ਕਮਲ ਦੀ ਨਾੜ ਸਮੇਤ ਯਾਨੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਹੀ ਜਨਮ-ਦਾਤਾ ਕਮਲ ਨਾੜੀ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ‘‘ਬ੍ਰਹਮਾ ਭਾਲਣ ਸ੍ਰਿਸਟਿ ਗਇਆ ॥’’  ਫਲ਼ ਕੀ ਮਿਲਿਆ ‘‘ਆਗਿਆ ਨਹੀ ਲੀਨੀ (ਗੁਰੂ ਹੁਕਮ ਨਾ ਮੰਨਿਆ); ਭਰਮਿ ਭੁਲਾਇਆ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੨੨੭)

 (ਅ). ਰੱਬ ਦਾ ਉਹ ਹੁਕਮ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਨਾਲ਼ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਹ ਹੁਕਮ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੁਕਮ; ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਬਾਰੇ ਰੱਬ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਰੱਬ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਜਾਣਨਾ; ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਲਈ ਧਰਮ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਬੰਦਾ; ਜੇ ਕਹੇ ‘ਜਿਸ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪੈ ਸਕਦਾ, ਉਸ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ?’ ਯਾਨੀ ਧਰਮ ਦਾ ਅਸਿੱਧਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਹ, ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਪਾਸੋਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਨਾਸਤਕ ਨੂੰ ਐਨਾ ਕੁ ਕਹਿਣ ਦੀ ਭੀ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਜਦਕਿ ਇਸ ਹੁਕਮ (ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਧਰਮ) ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਗੁਰੂ, ਸੱਚਾ ਗੁਰੂ ਕਿਹਾ ਹੈ।

ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਜਿਵੇਂ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਨੁਕੂਲ ਕੀਤੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਚਾਹੁੰਦੈ ਕਿ ਜੇ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸੋਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹੀ ਕਿਸੇ ਰੱਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦੈ ਕਿ ਵਾਕਿਆ ਈ ਉਹ, ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਸਭ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੀ ਪਈ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਚਾਹੁੰਦੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਗਰਮੀ-ਸਰਦੀ; ਆਪਣੇ ਅਨੁਕੂਲ ਕੀਤੀ ਹੈ; ਧਰਮੀ ਬਣਨ ਉਪਰੰਤ ਸਮਾਜ ਭੀ ਮੇਰੇ ਮੁਤਾਬਕ ਹੋਵੇ ਯਾਨੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਲਈ ਤਕਲੀਫ਼ ਨਾ ਸਹਿਣੀ ਪਵੇ ਜਦਕਿ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਤੇ ਦੂਜਾ ਨੂੰ ਮਾੜਾ ਸਮਝਣਾ; ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਭਰਮ ਹੈ, ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਇਹ ਭਰਮ ਮਿਟ ਗਿਆ ਉਹ, ਰੱਬ ਨੂੰ ਹਰ ਥਾਂ ਪਛਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਰਾਹੇ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਪਿਆ ਹੁੰਦਾ ‘‘ਮਨ ਮੇਰੇ ! ਜਿਨਿ ਅਪੁਨਾ ਭਰਮੁ ਗਵਾਤਾ ॥  ਤਿਸ ਕੈ ਭਾਣੈ ਕੋਇ ਨ ਭੂਲਾ; ਜਿਨਿ ਸਗਲੋ ਬ੍ਰਹਮੁ ਪਛਾਤਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੬੧੦)

ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਕਸਰ ਸ਼ੰਕੇ ਉਪਜਦੇ ਵੇਖੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ (1). ਜੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹੁੰਦੈ ਤਾਂ ਮਾੜੇ ਨਸੀਬ ਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਬੰਦਾ ਕਿਉਂ ? (2). ਬੰਦੇ ਦੀ ਮੂਰਖਤਾ; ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ  ?, (3). ਜੇ ਲਿਖੇ ਮੁਤਾਬਕ ਹੀ ਵਾਪਰਨਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਚਨ ਹਨ ‘‘ਲੇਖੁ ਨ ਮਿਟਈ ਹੇ ਸਖੀ ! ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਕਰਤਾਰਿ (ਨੇ) ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੯੩੭) ਤਾਂ ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ? ਆਦਿ। ਇਹ ਸ਼ੰਕੇ/ਭਰਮ ਇਸ ਲਈ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਕਿਉਂਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ (ਅੱਖ, ਕੰਨ, ਜੀਭ, ਨੱਕ, ਤ੍ਵਚਾ) ਨਾਲ਼ ਵੇਖਿਆ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਲਈ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਸਰੋਤ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਵਾਚਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਥਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਜਾਣਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਰਜ਼ਾ, ਭਾਣਾ ਅਤੇ ਆਗਿਆ ਭੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ; ਕਾਵਿ ਸ਼ੈਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਸਲ ਸ਼ਬਦ ਰੂਪ ’ਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬਹੁਤ ਬਦਲਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਹੁਕਮ; 10 ਰੂਪਾਂ (ਹੁਕਮ, ਹੁਕਮੁ, ਹੁਕਮਿ, ਹੁਕਮਹੁ, ਹੁਕਮੋ, ਹੁਕਮੀ, ਹੁਕਾਮੀ, ਹੁਕਮੇ, ਹੁਕਮੈ, ਹੁਕਮਾਵੈ) ’ਚ 466 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ।, ਰਜ਼ਾ; 3 ਰੂਪਾਂ (ਰਜਾਇ, ਰਜਾਈ, ਰਜਾਏ) ’ਚ 97 ਵਾਰ ਹੈ।, ਭਾਣਾ; 111 ਵਾਰ ਅਤੇ ਆਗਿਆ; 40 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ। ਹਥਲੇ ਸਿਰਲੇਖ ’ਚ ਦੂਜਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ‘ਨਸੀਬ’ ਯਾਨੀ ਕਿ ਬੰਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ਼। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਨਸੀਬ ਨੂੰ ‘ਭਾਗ, ਲੇਖ, ਕਰਮ, ਕਿਰਤੁ, ਮੈਲ਼’ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਭਾਗ; 4 ਰੂਪਾਂ (ਭਾਗੁ, ਭਾਗ, ਭਾਗਿ, ਭਾਗਾ) ’ਚ 262 ਵਾਰ ਹੈ। ਲੇਖ; 5 ਰੂਪਾਂ (ਲੇਖ, ਲੇਖੁ, ਲੇਖਿ, ਲੇਖੇ, ਲੇਖੈ) ’ਚ 136 ਵਾਰ, ਕਿਰਤੁ 39 ਵਾਰ, ਮਲੁ/ਮੈਲੁ 280 ਵਾਰ ਅਤੇ ਕਰਮ; 3 ਰੂਪਾਂ (ਕਰਮ, ਕਰਮੁ, ਕਰਮਿ) ’ਚ 585 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ। ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ‘ਕਰਮ’ ਦੇ ਅਰਥ; ਨਸੀਬ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਭੀ ਹਨ। ਕਰਮ ਦੇ ਇਹ ਤਿੰਨ ਅਰਥ (ਕੰਮ, ਨਸੀਬ, ਮਿਹਰ) ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੀਤੇ ਕੰਮ ਨਾਲ਼ ਨਸੀਬ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼ ਨਸੀਬ ਮਿਟਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਅਰਥ; ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ਼ ਭਾਵਾਰਥਾਂ ’ਚ ਜੁੜੇ ਹਨ। ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਦੇ ਨਸੀਬ (ਲੇਖ) ਮਿਟਾ ਕੇ ਹੀ ਅਲੇਖ ਰੱਬ ’ਚ ਲੀਨ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ’ਚ 5870 ਸ਼ਬਦ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 977 ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਯਾਨੀ ਕਿ 17 ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ।  ਹਥਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸ਼ਬਦ ‘ਕਰਮੁ/ਕਰਮਿ’; ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ 199 ਵਾਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ 74 ਵਾਰ ਵਰਤੇ ਯਾਨੀ ਕਿ 38 ਫ਼ੀਸਦੀ ਅਤੇ ਹੁਕਮ; 466 ਵਾਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੁਆਰਾ 195 ਵਾਰ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ 42 ਫ਼ੀਸਦੀ; ਇਉਂ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਤਕਰੀਬਨ 200 ਵਾਰ ‘ਜੋਤਿ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਆਤਮਾ, ਰੂਹ, ਜਿੰਦ-ਜਾਨ, ਜੀਵਾਤਮਾ, ਆਤਮ ਸ਼ਕਤੀ, ਚੇਤਨ ਸੱਤਾ’ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ 97 ਵਾਰ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਯਾਨੀ ਕਿ 48 ਫ਼ੀਸਦੀ, ਪਰ ਜੋ ਸ਼ਬਦ ਸੂਖਮ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ; ਜਿਵੇਂ ਸੰਤ (ਸੰਤ/ਸੰਤੁ/ਸੰਤਿ); ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ 734 ਵਾਰ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ ਮਾਤਰ 26 ਵਾਰ ਵਰਤਿਆ ਯਾਨੀ ਕਿ 3 ਕੁ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ ਅਤੇ ਪਰਮੇਸਰ; 151 ਵਾਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ ਮਾਤਰ 11 ਵਾਰ ਵਰਤਿਆ ਯਾਨੀ ਕਿ 7 ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ। ਸੋ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਸੂਖਮ ਵਿਸ਼ੇ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰੱਬ ਦਾ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਜੋਤਿ ਸਰੂਪ ਹੋਣਾ, ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ, ਰੱਬ ਦਾ ਹੁਕਮ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨਸੀਬ ਆਦਿ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤੈ, ਫਿਰ ਭੀ ਜੇ ਕੋਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੁਕਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੁਬਿਧਾ ’ਚ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਾੜੇ ਨਸੀਬ ਹੀ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਹੇਠਾਂ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ਼ ਹਥਲਾ ਵਿਸ਼ਾ ‘ਹੁਕਮ ਬਨਾਮ ਨਸੀਬ’ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ।

ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਮੰਤਵ; ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਤਸੱਲੀ ਕਰਾਉਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਮੁੱਚੀ ਕੁਦਰਤਿ ਵਾਙ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦਾ ਪਿਐ ਤਾਂ ਜੋ ਹਰ ਕਾਰਜ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਹ ਆਪਣੇ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਮਨ ’ਚ ਵਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਨਾ ਕਰੇ। ਹੁਕਮ ਦੇ ਸਰੋਤ (ਕਰਤਾ) ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਅੰਦਰ ਉਸ ਦਾ ਡਰ-ਅਦਬ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ (ਸਭ ਕੁੱਝ ਮੈਂ ਕਰਦਾ ਪਿਆ ਹਾਂ, ਇਹ) ਅਹੰਕਾਰ ਮਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੇ ਵਚਨ ਹਨ :

ਹੁਕਮੁ ਪਛਾਣੈ ਨਾਨਕਾ !  ਭਉ ਚੰਦਨੁ ਲਾਵੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੨੫) ਭਉ ਚੰਦਨੁ ਲਾਵੈ ਭਾਵ ਡਰ-ਅਦਬ ਰੂਪ ਚੰਦਨ ਸਰੀਰ ’ਤੇ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਉਮਰ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ, ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਹੁਕਮੁ ਪਛਾਣੈ; ਸੁ ਹਰਿ ਗੁਣ ਵਖਾਣੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੯) ਯਾਨੀ ਹੁਕਮ ਪਛਾਣ ਕੇ ਹਰੀ ਗੁਣ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਰਬ ਕੀ ਰਜਾਇ ਮੰਨੇ ਸਿਰ ਉਪਰਿ; ਕਰਤਾ ਮੰਨੇ ਆਪੁ (ਹੰਕਾਰ) ਗਵਾਵੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੧)

ਸਵਾਲ : ਜੇਕਰ ਸਾਰੇ ਹੀ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸੁਖੀ, ਦੂਜਾ ਦੁਖੀ ਕਿਉਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਚਨ ਹਨ ‘‘ਇਕਿ ਨਿਹਾਲੀ ਪੈ ਸਵਨਿ੍; ਇਕਿ ਉਪਰਿ ਰਹਨਿ ਖੜੇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੫) ਅਰਥ : ਕਈ ਰਾਤ ਨੂੰ ਬਿਸਤਰਿਆਂ ’ਤੇ ਪੈ ਕੇ ਸੌਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਅਰਾਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਜਵਾਬ : ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਉਕਤ ਸੌਂਣ ਵਾਲ਼ਾ ਭੀ ਸੁਖੀ (ਚਿੰਤਾ ਮੁਕਤ) ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੇ ਹੀ ਵਚਨ ਹਨ ‘‘ਨਾਨਕ  ! ਦੁਖੀਆ ਸਭੁ ਸੰਸਾਰੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੯੫੪)

ਸਵਾਲ : ਜੇ ਹਰ ਕੋਈ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹੈ ਤਾਂ ਮਾੜੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਬੰਦਾ ਦੋਸ਼ੀ ਕਿਉਂ; ਜਿਵੇਂ ਵਚਨ ਹਨ ‘‘ਜੋ ਹੁਕਮੁ ਨ ਬੂਝੈ ਖਸਮ ਕਾ; ਸੋਈ ਨਰੁ ਕਚਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੧੦੯੪)

ਜਵਾਬ : ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣਾ ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਬੁੱਝਣਾ; ਦੋਵਾਂ ’ਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦੈ। ਇੱਕ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਬੰਦੇ ਨੇ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰਸਤੇ ’ਚ ਲੰਗਰ ਲਗਾਓ। ਲੰਗਰ ਵੰਡਦਿਆਂ ਜੇ ਨੌਕਰ ਕਹੇ ਕਿ ਇਹ ਲੰਗਰ ਮਾਲਕ ਨੇ ਲਗਵਾਇਐ ਤਾਂ ਇਹ ਮਾਲਕ ਦਾ ਹੁਕਮ ਬੁੱਝਣਾ ਹੈ, ਹੁਕਮ ਪਛਾਣਨਾ ਹੈ ਪਰ ਜੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਆਪ ਦਾਨੀ ਬਣ ਬੈਠੇ ਤਾਂ ਕਹਿਣਾ ਬਣਦੈ ‘‘ਸੋਈ ਨਰੁ ਕਚਾ ॥’’  ਇੱਥੇ ਵਿਸ਼ਾ ਹੁਕਮ ਬੁੱਝਣਾ ਹੈ ‘‘ਹੁਕਮੁ ਨ ਬੂਝੈ ਖਸਮ ਕਾ’’, ਨਾ ਕਿ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣਾ। ਚੱਲ ਤਾਂ ਨੌਕਰ ਰਿਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ਲੰਗਰ ਲਗਾ ਰਿਹੈ। ਸੋ ਹੁਕਮ ’ਚ ਨਾ ਚੱਲਣਾ; ਦੋਸ਼ ਨਹੀਂ, ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਨਾ ਬੁੱਝਣਾ; ਦੋਸ਼ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਵਚਨ; ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਬੁੱਝਣ/ਪਛਾਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਫਲ਼ ਦੱਸ ਰਹੇ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ  :

ਹੁਕਮੀ ਆਇਆ, ਹੁਕਮੁ ਨ ਬੂਝੈ… ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੮੮) ‘ਹੁਕਮੀ ਆਇਆ’ ਭਾਵ ਹੁਕਮ ਨਾਲ਼ ਜੰਮਿਐ ਫਿਰ ਭੀ ‘ਹੁਕਮੁ ਨ ਬੂਝੈ’

ਹੁਕਮੁ ਪਛਾਣਿ; ਸਚੈ ਦਰਿ ਵਾਸੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੮੩੨) ਯਾਨੀ ਹੁਕਮ ਸਮਝ ਕੇ ਹੀ ਸੱਚੇ ਦਰ ’ਤੇ ਨਿਵਾਸ ਹੁੰਦੈ।

ਹੁਕਮਿ ਮੰਨਿਐ ਹੋਵੈ ਪਰਵਾਣੁ; ਤਾ ਖਸਮੈ ਕਾ ਮਹਲੁ ਪਾਇਸੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੧) ਹੁਕਮਿ ਮੰਨਿਐ ਭਾਵ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਕੇ

ਗੁਰਬਾਣੀ ਕਾਵਿਮਈ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਬੁਝਣਾ ਦੀ ਥਾਂ ਚਲਣਾ ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਥਾਂ ਗਾਉਣਾ ਭੀ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦੈ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ’’  ਵਾਕ ’ਚ ‘ਚਲਣਾ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਬੁਝਣਾ’; ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰੀ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਅਗਲੀ ਹੀ ਪਉੜੀ ’ਚ ‘‘ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ; ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ ਨ ਕੋਇ ॥’’ (ਜਪੁ) ਦੇ ਅਰਥ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ’’  ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨਗੇ।  ਕੁੱਝ ਸਿੱਖ ‘‘ਹੁਕਮੈ ਅੰਦਰਿ ਸਭੁ ਕੋ; ਬਾਹਰਿ ਹੁਕਮ ਨ ਕੋਇ ॥’’ (ਜਪੁ) ਵਾਕ ਦੇ ਇਹ ਅਰਥ ਕਰਦੇ ਵੇਖੇ ਗਏ ਕਿ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣ ਵਾਲ਼ਾ ਸੁਖੀ ਅਤੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਨਾ ਚੱਲਣ ਵਾਲ਼ਾ ਦੁਖੀ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਰੁਧ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸੇ ਪਉੜੀ ’ਚ ਇਉਂ ਭੀ ਦਰਜ ਹੈ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਲਿਖਿ ਦੁਖ ਸੁਖ ਪਾਈਅਹਿ ॥’’  ਯਾਨੀ ਕਿ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਲਿਖੇ ਮੁਤਾਬਕ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਫਿਰ ਕਿਵੇਂ ਮੰਨੀਏ ਕਿ ਦੁਖੀ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੁਕਮ ’ਚ ਨਹੀਂ ? ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ; ਜਪੁ ਸਾਹਿਬ ਦੀ 25ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ‘‘ਕੇਤਿਆ ਦੂਖ ਭੂਖ ਸਦ ਮਾਰ ॥  ਏਹਿ ਭਿ ਦਾਤਿ ਤੇਰੀ; ਦਾਤਾਰ  ! .. ॥’’  ਯਾਨੀ ਕਿ ਦੁੱਖ, ਭੁੱਖ ਭੀ ਰੱਬ ਦੀ ਦੇਣ (ਦਾਤ) ਹਨ। ਪਉੜੀ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਇਹ ਤਾੜਨਾ ਭੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੋ ਸਚਾਈ ਨਾ ਸਵੀਕਾਰੇ ਉਹ ਮੂਰਖ ਹੈ। ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾਰ ਖਾਏਗਾ, ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ‘‘ਜੇ ਕੋ ਖਾਇਕੁ (ਮੂਰਖ) ਆਖਣਿ ਪਾਇ ॥ ਓਹੁ ਜਾਣੈ ਜੇਤੀਆ ਮੁਹਿ ਖਾਇ ॥੨੫॥’’ 

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚਾਰ ਦੌਰਾਨ ਸਮੁੱਚਾ ਗੁਰਮਤਿ-ਸਿਧਾਂਤ ਧਿਆਨ ’ਚ ਰੱਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਪੜ੍ਹ ਭੁਲੇਖਾ ਲੱਗ ਸਕਦੈ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਵਾਕ ਹੈ ‘‘ਜੋ ਬੋਲਤ ਹੈ ਮ੍ਰਿਗ ਮੀਨ ਪੰਖੇਰੂ; ਸੁ ਬਿਨੁ ਹਰਿ, ਜਾਪਤ ਹੈ ਨਹੀ ਹੋਰ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੧੨੬੫) ਅਰਥ : ਹਿਰਨ, ਮੱਛੀ, ਪੰਛੀ ਆਦਿ ਜੋ ਭੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਹਰੀ ਨੂੰ ਜਪਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਆਖ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਕੀ ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦੈ ਕਿ ਵਾਕਿਆ ਈ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀ; ਰੱਬ ਨੂੰ ਜਪਦੇ ਹਨ ? ਜਵਾਬ : ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਰੱਬ ਬਾਰੇ ਸੂਝ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸੂਝ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ ? ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਭੀ ਇਹ ਸੂਝ ਹੋ ਜਾਣੀ ਸੀ; ਗੁਰੂ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਸੀ ?

ਸੋ ਇੱਥੇ ‘ਜਾਪਤ’ ਭਾਵ ਗਾਉਣ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣਾ’ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦੇ ਹੋਣ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਹੈ ‘‘ਸੁ ਬਿਨੁ ਹਰਿ, ਜਾਪਤ ਹੈ ਨਹੀ ਹੋਰ ॥’’ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੇ ਸਬਦ ‘ਸੋ ਦਰੁ’ ਵਿੱਚ ਭੀ ‘ਗਾਵਹਿ, ਗਾਵਨਿ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣਾ, ਨਾ ਕਿ ‘ਸੋ ਦਰੁ’ (ਨਿਰਾਕਾਰ) ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਣਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਖੰਡ, ਮੰਡਲ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਆਦਿ ਨਿਰਜਿੰਦ; ਰੱਬ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ‘‘ਗਾਵਹਿ ਖੰਡ ਮੰਡਲ ਵਰਭੰਡਾ; ਕਰਿ ਕਰਿ ਰਖੇ ਧਾਰੇ ॥’’  ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਸ਼ਿਵ ਵਰਗੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਹਾ ਹੈ ‘‘ਗਾਵਹਿ ਈਸਰੁ ਬਰਮਾ ਦੇਵੀ; ਸੋਹਨਿ ਸਦਾ ਸਵਾਰੇ ॥’’  ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ‘ਕਰਤਾ, ਧਰਤਾ, ਹਰਤਾ’ ਕਿਉਂ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ?

ਸਵਾਲ : ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਣ ਕਾਰਨ ਸਭ ਦੀ ਸੋਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?

ਜਵਾਬ : ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਵਾਲ ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ?’’  ਦਾ ਜਵਾਬ ਕੇਵਲ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ’’  ਸਮਝਣਾ ਹੀ ਇਸ ਭੁਲੇਖੇ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਕੀ ਅੱਧਾ ਜਵਾਬ ‘‘ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ ॥੧॥’’ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਸੀ, ਜੋ ਅਣਡਿੱਠ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ‘‘ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ’’ ਯਾਨੀ ਕਿ ‘‘ਨਾਲਿ ਲਿਖਿਆ’’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਨਸੀਬ’। ਇਹ ਨਸੀਬ ਹੀ ਬੰਦੇ ਅੰਦਰ ‘‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’’  (ਝੂਠ ਦਾ ਪਰਦਾ) ਹੈ। ਹੁਣ ਇਹ ਝੂਠ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਕਿਵੇਂ ਮਿਟੇ ਯਾਨੀ ਕਿ ਸਚਿਆਰ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈਏ?, ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੈ ‘‘ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ’’ (ਨਸੀਬ) ਮੁਬਾਬਕ ਵਾਪਰ ਰਹੇ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ’’  ਵਿੱਚ ‘‘ਚਲਣਾ’’  ਸਿੱਖਣਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ਮੈ ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ, ਸਵੀਕਾਰਨਾ ਹੈ, ਮੰਨਣਾ ਹੈ।

ਬੰਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਰੱਬ ਦੀ ਹੁਕਮ ਰੂਪ ਕਲਮ; ਬੰਦੇ ਦਾ ਨਸੀਬ ਲਿਖਦੀ ਹੈ ‘‘ਹੁਕਮਿ (’ਚ) ਚਲਾਏ ਆਪਣੈ; ਕਰਮੀ ਵਹੈ ਕਲਾਮ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੪੧) ਭਾਵ ਭਾਵੇਂ ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਹੁਕਮ ਰੂਪ ਕਲਮ ਭੀ ਬੰਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਚੱਲੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇ ਸਭ ਦਾ ਨਸੀਬ ਭੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਜੋ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦਿਆਂ ਸਭ ਦੀ ਸੋਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੋਵੇ। ‘‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’’ ਰੂਪ ਨਸੀਬ ਭੀ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮਾਂ ’ਚ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚਲਦਿਆਂ ਹੀ ਬਣਿਆ ਸੀ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ; ‘ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ’ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਹੁਕਮੁ ਨ ਜਾਈ ਮੇਟਿਆ; ਜੋ ਲਿਖਿਆ, ਸੋ ਨਾਲਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੯੧)

ਕਿਰਤੁ ਪਇਆ ਪਰਵਾਣਾ ਲਿਖਿਆ; ਬਾਹੁੜਿ (ਦੁਬਾਰਾ) ਹੁਕਮੁ ਨ ਹੋਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੩੫੯) ਯਾਨੀ ਜੋ ਇੱਕ ਵਾਰ ਨਸੀਬ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਉਹ, ਮਰਨ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਸੋਧਿਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਹੀਓਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ‘‘ਜੋ ਕਿਛੁ ਪਾਇਆ; ਸੁ ਏਕਾ ਵਾਰ ॥’’ (ਜਪੁ)

ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਵਚਨ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਨਕਿ ਨਥ, ਖਸਮ ਹਥਿ; ਕਿਰਤੁ ਧਕੇ ਦੇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੨/੬੫੩) ਯਾਨੀ ਕਿ ਕੀਤੇ ਕਰਮ (ਕਿਰਤੁ) ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨੱਕ ’ਚ ਪਈ ਨਕੇਲ ਬਣ ਧੱਕੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਮੁਤਾਬਕ ਚੱਲਦੀ ਰੱਬੀ ਹੁਕਮ ਰੂਪ ਕਲਮ; ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੱਥ ’ਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਕਿਰਤ ਮੁਤਾਬਕ ਲੇਖ (ਨਸੀਬ) ਲਿਖਣਾ; ਮਾਲਕ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਬੰਦਾ; ਗੁਰੂ ਗਿਆਨ-ਦਰਪਣ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੜਚੋਲੇ ਯਾਨੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰਲੇ ਤੀਰਥ ’ਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰੇ ‘‘ਅੰਤਰਗਤਿ ਤੀਰਥਿ ਮਲਿ ਨ੍ਾਉ ॥’’ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ; ਆਪਣੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ਼ (ਨਸੀਬ) ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਤਕਦੀਰ ਲਿਖਣ ਵਾਲ਼ੇ ਅੱਗੇ ਪੁਕਾਰ ਉੱਠੇਗਾ ਕਿ ਹੇ ਹੁਕਮ ਦੇ ਮਾਲਕ ! ‘‘ਸਭਿ ਗੁਣ ਤੇਰੇ; ਮੈ ਨਾਹੀ ਕੋਇ ॥  ਵਿਣੁ ਗੁਣ ਕੀਤੇ; ਭਗਤਿ ਨ ਹੋਇ ॥’’  ਯਾਨੀ ਮੇਰੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਗੁਣ; ਤੇਰੀ ਹੀ ਕਿਰਪਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਨਸੀਬ। ਜੇ ਤੂੰ ਇਹ ਉਪਕਾਰ ਨਾ ਕਰੇਂ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਭਗਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ, ਤੇਰਾ ਮਾਰਗ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਹੁੰਦਾ। ਅਜਿਹੀ ਭਾਵਨਾ ‘‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’’ ਮਿਟਾ ਕੇ ‘ਸਚਿਆਰ’ ਜੀਵਨ ਘੜਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਾਤ ਹੋਏਗੀ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ’’  ਯਾਨੀ ਕਿ ‘ਰਜ਼ਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹਾਂ, ਨੂੰ ਬੁੱਝਣ ਨਾਲ਼, ਪਛਾਣਨ ਨਾਲ਼; ਤਾਂ ਜੋ ਹਰ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਆਪਣੇ ’ਤੇ ਲੈ ਕੇ ਭਰਮ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋਵੇ, ‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’ ਨਾ ਬਣੇ।

ਜੁੜਵੇ ਬੱਚਿਆਂ ’ਚ ਰਕਤ-ਬਿੰਦ ਅਤੇ ਖਾਣ ਪਾਣ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੈ, ਫਿਰ ਭੀ ਜਨਮ ਲੈਂਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ। ਮੈਡੀਕਲ ਸਾਇੰਸ ਕੋਈ ਭੀ ਦਲੀਲ ਦੇਵੇ, ਪਰ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਜੋਤਿ ਸਰੂਪ ’ਤੇ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਬਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ਼ ਮੰਨੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਰੱਬੀ ਜੋਤ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ‘ਆਤਮਾ’; ਮਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਉਹੀ ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਫਲ਼ (ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ) ਸਮੇਤ ਜਨਮ ਧਾਰਦਾ ਹੈ। ਨਸੀਬ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਰੱਬ ਦਾ ਹੁਕਮ ਭੀ ਸਭ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਭ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹੀ ਹੁਕਮ ’ਚ ਚੱਲਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਰੱਬ ਦਾ ਹੁਕਮ; ਕੁਦਰਤ ’ਚ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਵਾਪਰਨ ਦੇ ਕਈ ਸਬੂਤ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਈ ਜਾਨਵਰ ਰੌਸ਼ਨੀ ’ਚ ਵੇਖਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕਈ ਹਨੇਰੇ ’ਚ।, ਜੀਵ; ਆਕਸੀਜਨ ਲੈਂਦੇ, ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਇਡ ਛੱਡਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਪੌਦੇ; ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਇਡ ਲੈਂਦੇ, ਆਕਸੀਜਨ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਪੌਦੇ; ਆਕਸੀਜਨ ਛੱਡਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਪੌਦੇ ਬਿਨਾਂ ਸੂਰਜ ਰੌਸ਼ਨੀ ਤੋਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਭੀ ਆਕਸੀਜਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਔਰਤ; ਜਨਨੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਘੋੜਾ; ਇਕਲੌਤਾ ਬਾਪ ਹੈ, ਜੋ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੈ। ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ’ਚ ਤਾਰੇ ਘੜੀ ਦੀਆਂ ਸੂਈਆਂ ਦੇ ਉਲ਼ਟ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਘੜੀ ਦੀਆਂ ਸੂਈਆਂ ਵਾਙ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਪਾ ਵਿਰੋਧੀ ਰੱਬੀ ਹੁਕਮ ਹੀ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ’ਚ ਭੰਨ-ਤੋੜ (ਜਨਮ ਲੈਣਾ/ ਮਰਨਾ) ਕਰਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਪਿੱਛੇ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਭੀ ਸਬੂਤ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇ ਹਰ ਬੰਦੇ ਲਈ ਰੱਬ ਦਾ ਹੁਕਮ ਭੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ। ਸੋ ਸਵਾਲ ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ?’’ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹਰ ਬੰਦੇ ਲਈ ‘‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ’’ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਮੰਨਣ ਨਾਲ਼; ‘‘ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ’’ ਸ਼ਬਦ; ਅਰਥਹੀਣ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਦੇ ਤੋਂ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਕਰਵਾਉਣੀ ਸੀ।  ਰੱਬ ਦਾ ਹੁਕਮ; ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਮਾਰਗ ਨਹੀਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਵੇਖ ਕੇ ਚੱਲਿਆ ਜਾਵੇ। ਬੰਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕੰਮਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਰੱਬ ਦਾ ਹੁਕਮ ਵਾਪਰਨ ਬਾਰੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ; ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾ ਭੀ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ‘‘ਤਿਸ ਦਾ ਦੀਆ, ਸਭਨੀ ਲੀਆ; ਕਰਮੀ ਕਰਮੀ ਹੁਕਮੁ ਪਇਆ ॥੨੨॥’’ (ਪਟੀ/ਮਹਲਾ ੧/੪੩੩)

ਸਵਾਲ : ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ; ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ‘‘ਲੇਖੁ ਨ ਮਿਟਈ ਹੇ ਸਖੀ ! ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਕਰਤਾਰਿ (ਨੇ) ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੯੩੭), ਸਾਹਾ ਹੁਕਮੁ ਰਜਾਇ, ਸੋ ਨ ਟਲੈ; ਜੋ ਪ੍ਰਭੁ ਕਰੈ, ਬਲਿ ਰਾਮ ਜੀਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੭੬੩) ਤਾਂ ਫਿਰ ਗੁਰਮਤਿ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ?

ਜਵਾਬ : ਉਕਤ ਵਚਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਹਨ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਦੇ ਲੜ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇ; ਜਿਵੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ; ਆਪਣੇ 51ਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ‘‘ਹਰਿ ਬਿਨੁ ਕਿਨਿ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ ? ਦੇਖਹੁ ਮਨਿ (’ਚ) ਬੀਚਾਰਿ (ਕੇ) ..॥੫੧॥ (ਓਅੰਕਾਰ/ਮਹਲਾ ੧/੯੩੭), ਅਗਲੇ 52ਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅਰੰਭਤਾ ਹੈ ‘‘ਲੇਖੁ ਨ ਮਿਟਈ ਹੇ ਸਖੀ ! ਜੋ ਲਿਖਿਆ ਕਰਤਾਰਿ (ਨੇ) ॥’’, ਜੋ ਕਿ ‘‘ਨਦਰਿ ਤੇਰੀ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ; ਨਾਨਕ ਸਬਦੁ ਵੀਚਾਰਿ (ਕੇ) ॥’’  ਤੱਕ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ਰੱਬ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਲੇਖ ਮਿਟ ਗਿਆ। ਕਿਸ ਨੇ ਲੇਖ ਮਿਟਵਾਇਆ; ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤੈ ‘‘ਬਲਿਹਾਰੀ ਗੁਰ ਆਪਣੇ; ਜਿਨਿ ਹਿਰਦੈ ਦਿਤਾ ਦਿਖਾਇ ॥੫੨॥’’ (ਓਅੰਕਾਰ/ਮਹਲਾ ੧/੯੩੭) ਇਉਂ ਹੀ ਦੂਜਾ ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਸਤਿਗੁਰੂ !  ਚੰਗਾ ਮੁਹੂਰਤ ਕਢਾ ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਪ੍ਰਲੋਕ (ਸਹੁਰੇ ਘਰ) ’ਚ ਜਾ ਕੇ ਰੱਬ ’ਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਵਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮੌਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ‘‘ਬਾਬਾ  ! ਲਗਨੁ ਗਣਾਇ, ਹੰ ਭੀ ਵੰਞਾ ਸਾਹੁਰੈ; ਬਲਿ ਰਾਮ ਜੀਉ ॥ ਸਾਹਾ ਹੁਕਮੁ ਰਜਾਇ; ਸੋ ਨ ਟਲੈ, ਜੋ ਪ੍ਰਭੁ ਕਰੈ, ਬਲਿ ਰਾਮ ਜੀਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੭੬੩)

ਸੋ ਗੁਰੂ ਹੀ ਨਸੀਬ ਮਿਟਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ‘‘ਲਿਖਿਆ ਲੇਖੁ ਨ ਮੇਟੈ ਕੋਈ; ਗੁਰਮੁਖਿ ਮੁਕਤਿ ਕਰਾਵਣਿਆ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੯) ਤਦ ਤੱਕ ਸਿਰ ਦਾ ਲੇਖ (ਨਸੀਬ) ਨਹੀਂ ਮਿਟੇਗਾ ਜਦ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਆਹ ਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ ‘‘ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਛੋਡਿ ਮਹਾ ਬਿਖੁ ਪੀਵੈ; ਮਾਇਆ ਕਾ ਦੇਵਾਨਾ ॥ ਕਿਰਤੁ ਨ ਮਿਟਈ, ਹੁਕਮੁ ਨ ਬੂਝੈ; ਪਸੂਆ ਮਾਹਿ ਸਮਾਨਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੧੩) ਜੇਕਰ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀ ਨੂੰ ਮੰਨੀਏ ਕਿ ਰੱਬ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਣ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਹੋਰ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੇ ਤਾਂ ਇਸ ਵਾਕ ’ਚ ਮਾਇਆਧਾਰੀ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂ ਸਮਾਨ ਨਾ ਕਿਹਾ ਹੁੰਦਾ।

ਜੇਕਰ ਬੰਦਾ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ’ਚ ਪਿਛਲੇ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਫਲ਼ ਭੋਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ’ਚ ਭੀ ਜ਼ਰੂਰ ਉਸ ਤੋਂ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦਾ ਫਲ਼ ਭੋਗਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਜਦ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਜੀਵ ਰਚਨਾ ਹੋਈ ਭਾਵ ਜਦ ਪਿਛਲਾ ਕੋਈ ਜਨਮ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਕੁਦਰਤਿ ਬਣਨ ਉਪਰੰਤ ਅਰੰਭਕ ਜਨਮ ’ਚ ਕਿਹੜਾ ਫਲ਼ ਭੋਗਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਹੈ ‘‘ਹੁਕਮਿ (’ਚ) ਚਲਾਏ ਆਪਣੈ; ਕਰਮੀ ਵਹੈ ਕਲਾਮ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੪੧) ਯਾਨੀ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁਕਮ ਮੁਤਾਬਕ ਜੀਵ ਰਚਨਾ ਹੋਈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰੇਰਿਆ। ਇਸ ਉਪਰੰਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕਰਮਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਨਸੀਬ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਨਸੀਬ ਮੁਤਾਬਕ ਰੱਬ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੋਇਆ। ਸ਼ੁਰੂਆਤ ’ਚ ਹੁਕਮ ਮੁਤਾਬਕ ਨਸੀਬ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਤੇ ਹੁਕਮ ਕਰਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਨਾਲ਼ ਇਹ ਮਿਟੇਗਾ। ਉਸ ਅੱਗੇ ਫ਼ਰਿਆਦ ਕਰਨੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਮੇਰਾ ਕੀ ਗੁਨਾਹ ਹੈ; ਇਉਂ ਰੋਸ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣੈ ‘‘ਨਾਨਕ  ! ਹੁਕਮੁ ਨ ਚਲਈ; ਨਾਲਿ ਖਸਮ ਚਲੈ ਅਰਦਾਸਿ ॥੨੨॥’’ (ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ/ਮਹਲਾ ੧/੪੭੪)

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਹੀ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਹੁਕਮ ਕਰਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਕੇ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ; ਰੌਸ਼ਨ ਦਿਮਾਗ਼ ਨਾਲ਼ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਣ, ਜਿਸ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼ ਨਸੀਬ ਮਿਟਣਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਗੁਰ ਕਿਰਪਾ ਤੇ ਹੁਕਮੁ ਪਛਾਣੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੨੭)

ਗੁਰ ਬਿਨੁ, ਹੁਕਮੁ ਨ ਬੂਝੀਐ, ਪਿਆਰੇ ! ਸਾਚੇ ਸਾਚਾ ਤਾਣੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੩੬)

ਗੁਰਮੁਖਿ ਹੋਇ; ਸੁ ਹੁਕਮੁ ਪਛਾਣੈ; ਮਾਨੈ ਹੁਕਮੁ ਸਮਾਇਦਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੩੭)

ਸਤਿਗੁਰਿ ਮਿਲਿਐ (ਕਾਰਨ), ਹੁਕਮੁ ਬੁਝੀਐ; ਤਾਂ ਕੋ ਆਵੈ ਰਾਸਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੮੯)

ਹੁਕਮੈ (ਨੂੰ) ਬੂਝੈ; ਤਤੁ ਪਛਾਣੈ ॥ ਇਹੁ ਪਰਸਾਦੁ; ਗੁਰੂ ਤੇ ਜਾਣੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੮੯)

ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਕੋਲ਼ ਐਨਾ ਕੁ ਨਸੀਬ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਚਾਹੀਦੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਾਪ ਹੋ ਜਾਵੇ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਵੱਲ ਇੱਕ ਕਦਮ ਚੱਲਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ‘‘ਚਰਨ ਸਰਨਿ ਗੁਰ ਏਕ ਪੈਡਾ ਜਾਇ ਚਲ; ਸਤਿਗੁਰ ਕੋਟਿ ਪੈਡਾ ਆਗੇ ਹੋਇ ਲੇਤ ਹੈ।’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਕਬਿੱਤ ੧੧੧) ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਨਸੀਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਵਡੈ ਭਾਗਿ (ਨਾਲ਼) ਸਤਿਗੁਰੁ ਮਿਲੈ; ਪਾਈਐ ਪਦੁ ਨਿਰਬਾਣੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੨੧)

ਬਿਨੁ ਭਾਗਾ ਸਤਸੰਗੁ ਨ ਪਾਈਐ; ਕਰਮਿ (ਗੁਰੂ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼) ਮਿਲੈ, ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਹਰੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੧੭੧)

ਹੁਕਮ ਕਰਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਉਪਰੰਤ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ (ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਮੰਜ਼ਲ) ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਕਰਮਿ ਮਿਲੈ ਤਾ ਪਾਈਐ; ਆਪਿ ਨ ਲਇਆ ਜਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੧) ਕਰਮਿ ਭਾਵ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼।

ਪੂਰੇ ਗੁਰ ਕੀ ਕਾਰ; ਕਰਮਿ ਕਮਾਈਐ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੪) ਕਰਮਿ ਭਾਵ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼।

ਸਿਖ ਸੰਗਤਿ; ਕਰਮਿ ਮਿਲਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੧੨) ਕਰਮਿ ਭਾਵ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼।

ਨਦਰੀ ਕਰਮਿ ਲਘਾਏ ਪਾਰਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੬੫) ਕਰਮਿ ਭਾਵ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼।

ਜੋਗੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜੀਵਾਤਮਾ ‘‘ਕਹਾ ਤੇ ਆਵੈ  ? ਕਹਾ ਇਹੁ ਜਾਵੈ  ? ਕਹਾ ਇਹੁ ਰਹੈ ਸਮਾਈ  ?॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੪੦) ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ‘‘ਹੁਕਮੇ ਆਵੈ ਹੁਕਮੇ ਜਾਵੈ; ਹੁਕਮੇ ਰਹੈ ਸਮਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੪੦), ਹੁਕਮੇ ਆਵੈ; ਹੁਕਮੇ ਜਾਵੈ ॥ ਬੂਝੈ ਹੁਕਮੁ; ਸੋ ਸਾਚਿ (’ਚ) ਸਮਾਵੈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੨੫)

‘ਸਾਚ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਉਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਕੋਈ ਨਸੀਬ (ਲੇਖ) ਨਹੀਂ ‘‘ਅਲਾਹੁ ਅਲਖੁ ਅਗੰਮੁ; ਕਾਦਰੁ ਕਰਣਹਾਰੁ ਕਰੀਮੁ ॥  ਸਭ ਦੁਨੀ ਆਵਣ ਜਾਵਣੀ; ਮੁਕਾਮੁ (ਸਥਿਰ) ਏਕੁ ਰਹੀਮੁ ॥੬॥  ਮੁਕਾਮੁ ਤਿਸ ਨੋ ਆਖੀਐ; ਜਿਸੁ ਸਿਸਿ (ਸਿਰ ’ਤੇ) ਨ ਹੋਵੀ ਲੇਖੁ ॥  ਅਸਮਾਨੁ ਧਰਤੀ ਚਲਸੀ; ਮੁਕਾਮੁ ਓਹੀ ਏਕੁ ॥੭॥  ਦਿਨ ਰਵਿ ਚਲੈ; ਨਿਸਿ ਸਸਿ ਚਲੈ; ਤਾਰਿਕਾ ਲਖ ਪਲੋਇ (ਭਾਵ ਨਾਸ਼ਵਾਨ)॥  ਮੁਕਾਮੁ ਓਹੀ ਏਕੁ ਹੈ; ਨਾਨਕਾ  ! ਸਚੁ ਬੁਗੋਇ (ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਇਹ ਸਚਾਈ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ)॥ (ਮਹਲਾ ੧/੬੪)

ਸਾਰੀ ਕੁਦਰਤ ਇਸ ਲਈ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਯਾਨੀ ਕਿ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਭ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਲੇਖ ਹੈ, ਨਸੀਬ ਹੈ ‘‘ਸਰਬ ਜੀਆ ਸਿਰਿ ਲੇਖੁ ਧੁਰਾਹੂ; ਬਿਨੁ ਲੇਖੈ ਨਹੀ ਕੋਈ ਜੀਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੫੯੮) ਇਹ ਲੇਖ; ਹੁਕਮ ਕਰਤਾ (ਮਾਲਕ) ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਸਿਆਹੀ ਤੇ ਦਵਾਤ ਤੋਂ ਲਿਖੇ ਹਨ ‘‘ਹੁਕਮੀ ਲਿਖੈ ਸਿਰਿ (’ਤੇ) ਲੇਖੁ; ਵਿਣੁ ਕਲਮ ਮਸਵਾਣੀਐ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੮੦) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਸੀਬ ’ਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਪ੍ਰਤੀ ਖਿੱਚ ਲਿਖੀ ਹੋਵੇ ਉਹ ਹਰੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਪਛਾਣ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ‘‘ਬਿਨੁ ਭਗਤੀ (ਦਿਲੀ ਖਿੱਚ) ਨਹੀ ਸਤਿਗੁਰੁ ਪਾਈਐ; ਬਿਨੁ ਭਾਗਾ ਨਹੀ ਭਗਤਿ ਹਰੀ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੧੭੧) ਫਿਰ ਹੁਕਮ ਕਰਤਾ; ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਮੰਜ਼ਲ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਿਆਂ ਰੱਤੀ ਭਰ ਦੇਰ ਨਹੀਂ ਲਗਾਉਂਦਾ ‘‘ਹੁਕਮਿ (ਨਾਲ਼) ਸਵਾਰੇ ਆਪਣੈ; ਚਸਾ ਨ ਢਿਲ ਕਰੇਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੫੩) ਜੋ ਰੱਬ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਮਿਕ ਹੋ ਗਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਮਿੱਠੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ, ਮਨ ’ਚ ਵਿਸਮਾਦ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੈ ‘‘ਤੂਹੈ ਹੈ; ਵਾਹੁ ਤੇਰੀ ਰਜਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੨੯), ਵੇਖਿ ਵਿਡਾਣੁ (ਕੌਤਕ) ਰਹਿਆ ਵਿਸਮਾਦੁ ॥ (ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ਼) ਨਾਨਕ  ! ਬੁਝਣੁ ਪੂਰੈ ਭਾਗਿ (ਨਾਲ਼) ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੬੪) ਇਹੀ ਸਰਵੋਤਮ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਹੈ ‘‘ਤੇਰਾ ਹੁਕਮੁ ਲਾਲਾ (ਗ਼ੁਲਾਮ) ਮੰਨੇ; ਏਹ ਕਰਣੀ ਸਾਰੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੧੧) ਜੋਗੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ ‘‘ਨਾਨਕੁ ਬੋਲੈ ਸੁਣਿ ਬੈਰਾਗੀ ! ਕਿਆ ਤੁਮਾਰਾ ਰਾਹੋ  ?॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੯੩੮) ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜਗਤ ’ਚ ਆਉਣਾ, ਜਗਤ ’ਚ ਵਿਚਰਨਾ ਅਤੇ ਜਗਤ ਤੋਂ ਜਾਣਾ; ਸਭ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ’ਚ ਹੈ, ਇਹ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਨਿਸ਼ਚਾ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਕਰਾਉਣਾ ਹੈ ‘‘ਸਹਜੇ ਆਏ ਹੁਕਮਿ ਸਿਧਾਏ; ਨਾਨਕ ਸਦਾ ਰਜਾਏ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੯੩੮)

ਸੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਦੇਹ; ਗੁਰਮਤਿ ਬਾਰੇ ਨਾਸਮਝੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੂਖਮ ਅਨੁਭਵੀ ਨੁਕਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਰੱਬ ਦੇ ਹੁਕਮ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾ ਹੀ ਧਰਮ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸ ਦੇ ਗੁਣ ਗਾਉਣੇ, ਸਫਲ ਹਨ ਅਤੇ ਜਗਤ ਰਚੇਤਾ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਦਾਤਾਂ (ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ਾਂ) ਦੀ ਕਦਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅੰਨ੍ਹੀ ਲੁਕਾਈ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਰੱਬ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਛਾਣ ਸਕਦੀ ‘‘ਆਪੇ ਨਿਰਮਲੁ (ਸੁਜਾਖਾ) ਏਕੁ ਤੂੰ; ਹੋਰ ਬੰਧੀ ਧੰਧੈ (’ਚ) ਪਾਇ (ਕੇ)॥ (ਮਹਲਾ ੧/੫੪), ਜੰਤ ਉਪਾਇ ਧੰਧੈ (’ਚ) ਸਭ ਲਾਏ; ਕਰਮੁ (ਮਿਹਰ) ਹੋਆ, ਤਿਨ ਨਾਮੁ ਲਇਆ ॥’’ (ਪਟੀ/ਮਹਲਾ ੧/੪੩੪)

ਗੁਰੂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਚੰਗਾ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਲਾਇਕ ਤੇ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨਾ। ਗੁਰੂ ਮਿਹਰ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਮਿਹਨਤ ਕੀਤਿਆਂ ਅਜਿਹੇ ਵਿਸ਼ੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੇ ਕਰੀਦੇ ਹਨ।

ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਗਿਆਨ ਸਮਝਣ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਜਰੂਰੀ ਬੇਨਤੀ- ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇਹ ਲੇਖ ਪਹਿਲਾਂ ਪੜਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਕ੍ਰਿਪਾ ਦੁਬਾਰਾ ਜ਼ਰੂਰ ਪੜਨਾ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲੇ ਸੁਝਾਅ ਉਪਰੰਤ ਲੇਖ ਚ ਕਾਫੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰ ਵਿਸ਼ਾ, ਸਰਲ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤੈ। ਜੇਕਰ ਵਿਸ਼ਾ ਪਸੰਦ ਆਇਆ ਤਾਂ ਲਾਇਕ ਤੇ ਸ਼ੇਅਰ ਕਰਨਾ, ਪਰ ਬਿਨਾਂ ਪੜੇ ਲਾਇਕ ਨਾ ਕਰਨਾ ਇਉਂ ਸਹੀ Feedback ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ।

ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ’ਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ; ਬੁੱਧੀ ਦੀ ਉਪਜ ਹੈ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ; ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰੇ (ਅੱਖ, ਕੰਨ, ਨੱਕ, ਜੀਭ ਤੇ ਤ੍ਵਚਾ) ਹਨ ਜਦਕਿ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਗਿਆਨ; ਇੱਕ ਅਨੁਭਵ ਹੈ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੀ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ।  ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ਮਿਸਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਹਰ ਕੋਈ ਵਾਕਫ਼ ਹੈ, ਪਰ ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ਲਈ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੀ ਦਲੀਲ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਜਾਣੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਨੁਭਵ; ਵੱਖਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਹਨ ‘‘ਸੇ ਅਖੜੀਆ ਬਿਅੰਨਿ; ਜਿਨੀ ਡਿਸੰਦੋ ਮਾ ਪਿਰੀ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੧੦੦) ਅਰਥ : ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੇਰਾ ਪਤੀ (ਪਿਆਰਾ ਪ੍ਰਭੂ) ਦਰਸ਼ਨ ਦਿੰਦੈ, ਉਹ ਅੱਖਾਂ; ਹੋਰ ਹਨ (ਨਾ ਕਿ ਗਿਆਨ ਨੇਤਰ)।

ਅਨੁਭਵ ਗਿਆਨ; ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਈ ਅਨੋਖੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਹੈ, ਜੋ ਮਨ ’ਚ ਵਿਸਮਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਉਪਜਦਾ ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ਇਹ ਹੈਰਾਨਗੀ ਨਹੀਂ ਭਰ ਸਕਦਾ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਇਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਵਾਕਫ਼ ਹੈ ਜਾਂ ਵੱਧ। ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ਭੀ ਅਰਥਹੀਣ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਜੋ ਗਿਆਨ; ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ’ਚ ਮਦਦ ਕਰੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮੂਲੋਂ ਰੱਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਮਿਸਾਲ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇਗਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੇ ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਨਾ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕੀਤੈ, ਨਾ ਰੱਦ।

ਭਾਰਤ ’ਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਵਤੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ (ੳ). ਆਰੀਅਨ ਰਾਜੇ; ਜਿਵੇਂ ਇੰਦਰ, ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਸ਼ਿਵ ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਹੈ। (ਅ). ਦਰਾਵੜਾਂ ਰਾਜਿਆਂ ’ਚੋਂ ਆਰੀਅਨ ਦਾ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਸਾਥ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੇ; ਜਿਵੇਂ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ, ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ, ਧ੍ਰੂ, ਵਿਭਿਖਣ (ਭਭੀਸਣ) ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਮੱਧ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਵਾਕ ਵਿਚਾਰਨਯੋਗ ਹਨ :

(ੳ). ਕਰਉ ਅਢਾਈ ਧਰਤੀ ਮਾਂਗੀ; ਬਾਵਨ ਰੂਪਿ ਬਹਾਨੈ ॥ ਕਿਉ ਪਇਆਲਿ ਜਾਇ ? ਕਿਉ ਛਲੀਐ  ? ਜੇ ਬਲਿ ਰੂਪੁ ਪਛਾਨੈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੪੪) ਅਰਥ : ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਬੌਣਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਰਾਜਾ ਬਲਿ ਤੋਂ ਕੁਟੀਆ ਬਣਾਨ ਲਈ ਢਾਈ ਕਰਮ ਜ਼ਮੀਨ ਮੰਗੀ। ਦਾਨ ਮਿਲਣ ਉਪਰੰਤ ਵੱਡਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਢਾਈ ਕਰਮਾਂ ’ਚ ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਨਾਪ ਲਈ। ਰਾਜਾ ਬਲਿ ਨੂੰ ਆਪ ਪਾਤਾਲ ’ਚ ਰਹਿਣਾ ਪਿਆ। ਕੀ ਇਸ ਛਲ਼-ਕਪਟ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ? ਜਵਾਬ : ਨਹੀਂ। ਇੱਥੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਨੁਕਤਾ ਹੈ ‘ਭਰਮ ਭੁਲੇਖਾ’। ਭਰਮ; ਇੱਕ ਦੁਬਿਧਾ ਹੈ। ਇਸ ’ਚ ਕੀਤੀ ਭਗਤੀ ਦੁੱਖੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ; ਜਿਵੇਂ ਦਾਨੀ ਰਾਜੇ ਬਲਿ ਦੀ ਭਗਤੀ; ਪਾਤਾਲ ’ਚ ਉਹ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਨਹੀਂ ਗਿਆ ਬਲਕਿ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੇ ਦੋ ਕਰਮਾਂ ’ਚ ਸਾਰੀ ਧਰਤੀ ਨਾਪ ਲਈ ਤੇ ਅੱਧੀ ਕਰਮ, ਹੋਰ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਬਲਿ ਨੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅੱਧੀ ਕਰਮ ਮੇਰੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਰੱਖ ਲਓ, ਜਿਸ ਦੇ ਦਬਾਅ ਨਾਲ਼ ਉਹ ਪਾਤਾਲ ’ਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਯਾਨੀ ਕਿ ਭਰਮ ’ਚ ਭਗਤੀ ਕਰਦਿਆਂ ਭੀ ਬੰਦਾ ਦੁੱਖੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸਚਖੰਡ ਵਿਖੇ ਵਿਰਾਜਮਾਨ ਰੌਸ਼ਨ ਦਿਮਾਗ਼ ਭਗਤ ਕਦੇ ਛਲ਼-ਕਪਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ 37ਵੀਂ ਪਉੜੀ (ਸਚਖੰਡ) ’ਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤੈ ‘‘ਨਾ ਓਹਿ ਮਰਹਿ ਨ ਠਾਗੇ ਜਾਹਿ ॥  ਜਿਨ ਕੈ ਰਾਮੁ ਵਸੈ ਮਨ ਮਾਹਿ.. ॥੩੭॥’’

(ਅ). ਪਾਂਚ ਬਰਖ ਕੋ ਅਨਾਥੁ ਧ੍ਰੂ ਬਾਰਿਕੁ; ਹਰਿ ਸਿਮਰਤ ਅਮਰ ਅਟਾਰੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੯੯੯) ਭਾਵ 5 ਸਾਲ ਦੇ ਧ੍ਰੂ ਨੇ ਭਗਤੀ ਕਰ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਤੋਂ ਅਮਰ ਪਦਵੀ ਪਾ ਲਈ ਤੇ 36000 ਸਾਲ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ਯਾਨੀ ਕਿ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦਰਾਵੜ ਰਾਜੇ (ਧਰੂ) ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰੀਅਨ ਰਾਜੇ (ਵਿਸ਼ਨੂੰ) ਨੇ ਵਰ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਇੰਦਰ ਦਾ ਭਰਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਗ੍ਰੰਥ ‘ਰਿਗ ਵੇਦ’। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਭੀ ਵਚਨ ਹਨ ‘‘ਰਾਮ ਜਪਉ ਜੀਅ ਐਸੇ ਐਸੇ ॥ ਧ੍ਰੂ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਜਪਿਓ ਹਰਿ ਜੈਸੇ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੭) ਇਸ ਵਾਕ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ‘ਜੈਸੇ’, ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮਿਸਾਲ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਕੋਈ ਨੁਕਤਾ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਇਹ ਹਵਾਲਾ ‘ਭਾਗਵਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਦੀ ਲਿਖਤ ’ਚੋਂ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਬਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ੁਦ ਕਿਹਾ ‘‘ਬੇਦ ਪੁਰਾਨ ਪੜੇ ਕਾ ਕਿਆ ਗੁਨੁ (ਲਾਭ) ? ਖਰ (ਖੋਤੇ) ਚੰਦਨ ਜਸ (ਜੈਸੇ) ਭਾਰਾ ॥ ਰਾਮ ਨਾਮ ਕੀ ਗਤਿ ਨਹੀ ਜਾਨੀ; ਕੈਸੇ ਉਤਰਸਿ ਪਾਰਾ  ?॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੩) ਅਤੇ ‘‘ਪੰਡਿਤ ਜਨ ਮਾਤੇ (ਘਮੰਡੀ ਬਣੇ) ਪੜਿ੍ (ਕੇ) ਪੁਰਾਨ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੯੩) ਭਾਵ ਕਬੀਰ ਜੀ ਮੁਤਾਬਕ ਪੁਰਾਣ; ਰਾਮ ਦੇ ਨਾਮ ਬਾਰੇ ਸੂਝ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਤਾਂ ਤੇ ‘‘ਰਾਮ ਜਪਉ ਜੀਅ ਐਸੇ ਐਸੇ ॥’’  ਵਾਕ ’ਚ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਅਸਲ ਸੱਚ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਨ ਲਈ ਇਸ ਕੱਚ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਐ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਸ਼ਰਧਾ ਬਣਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ਸਾਬਤ ਕੀਤੈ ਕਿ ਧ੍ਰੂ ਤੇ ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਨੇ ਨਾਮ ਜਪਿਐ।

ਉਕਤ ਦੋਵੇਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ’ਚ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨੂੰ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਕਹਿ ਸਕਦੈ ਕਿ ‘ਵਿਸ਼ਨੂੰ’ ਦਾ ਅਰਥ ਆਰੀਅਨ ਰਾਜਾ ਨਹੀਂ; ਨਿਰਾਕਾਰ ਰੱਬ ਹੈ, ਪਰ ਫਿਰ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ (ਜੋ ੴ ਦੇ ਅਰਥ ’ਚ ਹੈ) ਮਰਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਧਰੂ-ਪ੍ਰਹਿਲਾਦ ਸਮੇਂ ਹੀ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਪ੍ਰਤੱਖ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਤਾਂ ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ, ਸ਼ਿਵ ਨੂੰ ਕਰਤਾ, ਧਰਤਾ, ਹਰਤਾ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਸੋ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੇ ਵਜੂਦ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੈ, ਨਾ ਕਿ ਤਿੰਨ ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੇ, ਤਾਂ ਜੋ ‘ਭਾਗਵਤ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਪੁਰਾਣ ਦੀਆਂ ਸਾਖੀਆਂ ’ਚ ਦਰਜ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰੀ ਉਲਥਾ ਲਈਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ‘‘ਜੁਗਹ ਜੁਗਹ ਕੇ ਰਾਜੇ ਕੀਏ; ਗਾਵਹਿ ਕਰਿ ਅਵਤਾਰੀ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੪੨੩) ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਪਈ ਹੈ। ਸੋ ਇਹ ਸਭ ਮਿਸਾਲ ਮਾਤਰ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਸਚਾਈ।

ਦਰਅਸਲ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਨੁਭਵ (ਯਾਨੀ ਕਿ ਗੁਰਮਤਿ) ’ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਧਾਰ ਮਨਹਠ ਛੱਡਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰੇ; ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਾ ਮਨਹਠ ਜੀਵਤ ਰੱਖਣ ’ਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ‘‘ਹੋਇ ਅਨੰਨਿ (ਸੰਨਿਆਸੀ), ਮਨਹਠ ਕੀ ਦ੍ਰਿੜਤਾ; ਆਪਸ ਕਉ ਜਾਨਾਤ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੪੯੬) ਸੁਰਤਿ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜੋ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਨੁਭਵ ਕਰਾਏਗਾ, ਨਾ ਕਿ ਦਿੱਤੀ ਕੋਈ ਮਿਸਾਲ, ਫਿਰ ਭੀ ਸਿੱਖ ਮਿਸਾਲ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਮੰਨਦੇ ਪਏ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ/ਤਜਰਬਾ ਹੈ ਕਿ ਝੂਠੇ ਬੰਦੇ ਦਾ ਕਿਰਦਾਰ ਹੀ ਝੂਠਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੂੰਹੋਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਝੂਠ ਟਪਕਦੈ। ਬਾਹਰੋਂ ਸਰੀਰ ਧੋਤਿਆਂ ਇਹ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਝੂਠ ਦੀ ਥਾਂ; ਮਨ ਅੰਦਰੋਂ ਸੱਚ ਨਾਲ਼ ਜੁੜਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਝੂਠ ਕਿਰਨਾ ਬੰਦ ਹੋਵੇ ‘‘ਜੂਠੇ ਜੂਠਾ ਮੁਖਿ ਵਸੈ; ਨਿਤ ਨਿਤ ਹੋਇ ਖੁਆਰੁ ॥  ਸੂਚੇ ਏਹਿ ਨ ਆਖੀਅਹਿ; ਬਹਨਿ ਜਿ ਪਿੰਡਾ ਧੋਇ ॥  ਸੂਚੇ ਸੇਈ ਨਾਨਕਾ ! ਜਿਨ ਮਨਿ ਵਸਿਆ ਸੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੨) ਪਰ ਇੱਥੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕਿਰਦੇ ਝੂਠ ਬਾਰੇ ਦਿੱਤੀ ਮਿਸਾਲ ‘‘ਜਿਉ ਜੋਰੂ ਸਿਰਨਾਵਣੀ; ਆਵੈ ਵਾਰੋ ਵਾਰ ॥’’  ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰਮਤਿ ਸਮਝ ਔਰਤ; ਅਪਵਿੱਤਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨਾਲ਼ ਜਤਾਈ ਹਮਦਰਦੀ ‘‘ਸੋ ਕਿਉ ਮੰਦਾ ਆਖੀਐ; ਜਿਤੁ ਜੰਮਹਿ ਰਾਜਾਨ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੩) ਛੁਪਾ ਲਈ।

 ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਨਹੀਂ ਕਰਾਉਂਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ; ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਵਾਙ ਇੱਕ ਤਰਫ਼ਾ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ; ਸੂਕਰ (ਸੂਰ) ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਭੀ ਆਖਦੈ ‘‘ਕਬੀਰ  ! ਸਾਕਤ ਤੇ (ਨਾਸਤਿਕ ਤੋਂ) ਸੂਕਰ ਭਲਾ; ਰਾਖੈ ਆਛਾ ਗਾਉ (ਗਾਂਉ)॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੨) ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੁਰਾ ਭੀ ਮੰਨਦੈ; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਏਕ ਭਗਤਿ ਭਗਵਾਨ; ਜਿਹ ਪ੍ਰਾਨੀ ਕੈ ਨਾਹਿ ਮਨਿ (’ਚ)॥  ਜੈਸੇ ਸੂਕਰ ਸੁਆਨ; ਨਾਨਕ  !  ਮਾਨੋ ਤਾਹਿ ਤਨੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੮)

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ; 35 ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਕਰ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ’ਚ ਲਿਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤਜਰਬਾ (ਸ਼ਬਦ ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਆਧਾਰ; ਇਹ ਨੁਕਤੇ ਹਨ, ਜੋ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ :

(1). ਰੱਬ; ਨਿਰਾਕਾਰ ਹੈ, ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ, ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਹੈ, ਜੋਤਿ ਸਰੂਪ ਵਜੋਂ ਜ਼ਰਰੇ-ਜ਼ਰਰੇ ’ਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਸਭ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਹੈ।  ਜੋਤਿ ਸਰੂਪ ਤੋਂ ਭਾਵ ਚੇਤਨ ਸੱਤਾ ਹੈ, ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੈ, ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਨਾਲ਼ ਇਕ-ਮਿਕ ਹੋਇਆ ਸ਼ਖ਼ਸ/ਗੁਰੂ ਹੀ ਐਸੀ ਸੂਝ ਦਿੜ੍ਹਤਾ ਨਾਲ਼ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ (ਸਿੱਖਾਂ) ਅੰਦਰ ਭਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

(2). ਨਿਰਾਕਾਰ ਹੀ ਆਕਾਰ ਯਾਨੀ ਕਿ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨੂੰ ਬਣਾਨ ਵਾਲ਼ਾ, ਪਾਲਣਹਾਰ ਅਤੇ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ। ਪਾਲਣਹਾਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਕੇਵਲ ਸਮਾਜਿਕ ਲੋੜਾਂ ਦੇਣ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਗੁਰੂ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਉਣਾ ਭੀ ਹੈ।, ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਕੇਵਲ ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਤਮਿਕ ਮੌਤ ਮਾਰਨਾ ਭੀ ਹੈ।

(3). ਆਕਾਰ ਯਾਨੀ ਕਿ ਜਗਤ ਰਚਨਾ; ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੀ ਖੇਡ ਹੈ, ਮੌਜ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਈ ਵਾਰ ਬਣੀ ਤੇ ਓਨੀ ਵਾਰ ਹੀ ਨਾਸ਼ ਹੋਈ। ਅਗਾਂਹ ਭੀ ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿਆਮਤ ਭੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(4). ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਜੀਵ ਰਚਨਾ ਉਪਜਦੀ ਹੈ ਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਕਰਮ; ਭਾਗ/ਨਸੀਬ ਬਣਦੇ ਗਏ। ਇਸ ਭਾਗ ਮੁਤਾਬਕ ਰੱਬ ਦਾ ਹੁਕਮ ਅਤੇ ਹੁਕਮ ਮੁਤਾਬਕ ਭਾਗ ਰਚਨ ਵਾਲ਼ੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੀ ਆਪਣਾ ਭਾਗ ਮਿਟਾਉਣਾ ਹੈ, ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੈ।  ਮੁਕਤ ਹੋਇਆ ਮੁੜ ਆਪਣੇ ਸਰੋਤ ਨਿਰਾਕਾਰ ’ਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅਲੌਕਿਕ ਮਾਰਗ ’ਚ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਪੈਰੋਕਾਰ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਟੁੱਟਣ ਦਿੰਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਪਾਸੋਂ ‘ਭਰੋਸਾ ਦਾਨ’ ਮੰਗੀਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ।

ਉਕਤ ਗੁਰਮਤਿ ਏਜੰਡਾ (ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ) ਭਾਵੇਂ ਸੰਖੇਪ ਮਾਤਰ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ’ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹੂ-ਬਹੂ ਅਮਲ ’ਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਭੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਬਿਖੜੇ ਸੰਸਾਰਕ ਮਾਰਗ ’ਤੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਮੀਲ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਰਹੇ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਉਪਜਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੁਰਮਤਿ ਨੁਕਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਸੰਦੇਹ, ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਅਜੇ ਸਮਝ ਹੀ ਨਾ ਸਕੇ, ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਜਦਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਕੋਸ਼ ਸਾਡੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਪਏ ਹਨ। ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਸਰੋਤ (ਨਿਰਾਕਾਰ) ਬਾਰੇ ਹੀ ਪਹਿਲਾ ਸੰਦੇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇੱਕ ਨਿਰਾਕਾਰ ਹੈ ਜਾਂ ਸਰਗੁਨ ਅਤੇ ਨਿਰਗੁਨ ਦੋ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਵਚਨ ਹਨ ‘‘ਸਰਗੁਨ ਨਿਰਗੁਨ ਨਿਰੰਕਾਰ…॥’’ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੯੦) ਸਰਗੁਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਮਾਯਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣ ‘ਰਜੋ, ਤਮੋ ਤੇ ਸਤੋ’। ਰਜੋ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਮਿਹਨਤ।, ਤਮੋ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹਨ੍ਹੇਰਾ, ਨਾਸਮਝੀ।, ਸਤੋ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਵਿਖਾਵੇ ਮਾਤਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਯਾਨੀ ਕਿ ਸਰਗੁਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਆਕਾਰ, ਸਮਾਜਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ, ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪਕੜ ’ਚ ਆਉਂਦੀ ਜਗਤ ਰਚਨਾ’ ਅਤੇ ਨਿਰਗੁਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਗੁਣ ਨਾ ਹੋਣ ਯਾਨੀ ਕਿ ‘ਨਿਰਾਕਾਰ, ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ’। ਹੁਣ ਸੋਚਣਾ ਬਣਦੈ ਕਿ, ਕੀ ਸਰਗੁਨ ਰੂਪ ਨੂੰ ‘‘ਆਦਿ ਸਚੁ; ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ ॥ ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ; ਨਾਨਕ  ! ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ॥੧॥’’ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ? ਜਵਾਬ : ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਸਰਗੁਨ ਰੂਪ ਨੂੰ ਨਿਰਾਕਾਰ ਵਾਙ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ‘‘ਦ੍ਰਿਸਟਿਮਾਨ ਹੈ ਸਗਲ ਬਿਨਾਸੀ..॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨੦੪) ਅਰਥ: ਜਗਤ ਰਚਨਾ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ;  ਤਾਂ ਤੇ ਰੱਬ ਦਾ ਸਰਗੁਨ ਰੂਪ ਹੀ ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ਹੈ, ਜੋ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਿਰਗੁਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ’ਚ ਮਿਸਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸਰਗੁਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ’ਚ ਪੂਜਾ ਹੁੰਦੀ ਆਈ ਹੈ, ਪਰ ਸਿੱਖ ਨੇ ਨਿਰਗੁਨ ਨਾਲ਼ ਜੁੜਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਆਕਾਰ ਯਾਨੀ ਸਰਗੁਨ ਨਾਲ਼।

ਦੂਜਾ ਸੰਦੇਹ : ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਅਰੰਭ ’ਚ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਵਜੋਂ ਦਰਜ ਸਲੋਕ ‘‘ਆਦਿ ਸਚੁ; ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ ॥’’  ਵਾਙ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਭੀ ਜੈਤਸਰੀ ਕੀ ਵਾਰ ਦੇ ਅਰੰਭ ’ਚ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਰੂਪ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਅਨੁਭਵ (ਸਲੋਕ) ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ‘‘ਆਦਿ ਪੂਰਨ, ਮਧਿ ਪੂਰਨ; ਅੰਤਿ ਪੂਰਨ ਪਰਮੇਸੁਰਹ ॥  ਸਿਮਰੰਤਿ ਸੰਤ ਸਰਬਤ੍ਰ ਰਮਣੰ; ਨਾਨਕ ! ਅਘ ਨਾਸਨ ਜਗਦੀਸੁਰਹ ॥੧॥ (ਮਹਲਾ ੫/੭੦੫)  ਅਰਥ : ਜਗਤ ਰਚੇਤਾ ਤੇ ਪਾਪ ਨਾਸ਼ਕ ਪਰਮੇਸ਼ਰ; ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭੀ ਹਰ ਥਾਂ ਸੀ (ਆਦਿ ਸਚੁ), ਹੁਣ ਭੀ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਹੈ (ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ) ਅਤੇ ਕਿਆਮਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੀ ਹਰ ਥਾਂ ਭਰਪੂਰ ਰਹੇਗਾ (ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ) ।  ਅਸਲ ਸੰਤ-ਜਨ ਉਹੀ ਹਨ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਮਰਦੇ ਹਨ, ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ।

‘ਸਚੁ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ (ਰੱਬ) ਅਤੇ ‘ਪੂਰਨ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ (ਰੱਬ)। ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਹੈ ਉਹ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਭੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਉਹ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਭੀ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ‘ਆਦਿ ਸਚੁ’ ਹੀ ‘ਆਦਿ ਪੂਰਨ’ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਮਧਿ ਪੂਰਨ’ ਹੀ ‘ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ’ ਹੈ। ਇਸ ਨਿਰੋਲ ਅਨੁਭਵੀ ਸਚਾਈ ’ਤੇ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕਰ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੰਸਾਰਕ (ਸਰਗੁਨ) ਪਕੜ ਢਿੱਲੀ ਕਰ ਨਿਰਗੁਨ ਨੂੰ ਹੀ ਸਭ ਕੁੱਝ ਮੰਨਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਕੀਤਾ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲ਼ਟ; ‘‘ਆਦਿ ਪੂਰਨ, ਮਧਿ ਪੂਰਨ’’  ਯਾਨੀ ਕਿ ‘‘ਆਦਿ ਸਚੁ; ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ’’ ਨੂੰ  ਸਰਗੁਨ ਵੱਲ ਹੀ ਉਲਥਾ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਜੀ ਦਾ ਆਦਿ, ਮਧਿ, ਅੰਤਿ ਮੰਨ 705 ਅੰਕ ’ਤੇ ਪਾਠ ਪਹੁੰਚਦਿਆਂ ਮੱਧ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਯਾਨੀ ਕਿ ਸਰਗੁਨ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਵਧਾਈ ਗਈ (ਜਿਸ ਪਾਸਿਓਂ ਰੋਕਿਆ ਸੀ) ਤਾਂ ਜੋ ਸਰਗੁਨ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ‘ਸੰਤ, ਬ੍ਰਹਮਗਿਆਨੀ’ ਆਦਿ ’ਤੇ ਭੀ ਸੰਦੇਹ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਏ। ਗਿਆਨ ਵਿਹੂਣੀ ਸ਼ਰਧਾ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਅੰਕ 1430 ਦਾ ਮੱਧ 715 ਹੁੰਦੈ ਜਾਂ 705; ਭੀ ਨਾ ਵਿਚਾਰਿਆ।

ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ਦਾ ਭੀ ਆਪਣਾ ਅਨੁਭਵ ਹੈ; ਪਰ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਵਾਙ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਬਣਿਆ ਡਾਕਟਰ; ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰ; ਤਾਰਾ ਮੰਡਲ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ, ਪਰ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਸੂਝ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਭੀ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ, ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀ ਭੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਗੁਨ ਰੂਪ ’ਚੋਂ ਨਿਰਗੁਨ ਰੂਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।  ਸਰਗੁਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯਾਨੀ ਕਿ ਪੂਰਵ ਕਾਲ ‘‘ਅਰਬਦ ਨਰਬਦ ਧੁੰਧੂਕਾਰਾ ॥ ਧਰਣਿ (ਧਰਤੀ) ਨ ਗਗਨਾ (ਅਕਾਸ਼); ਹੁਕਮੁ ਅਪਾਰਾ ॥  ਨਾ ਦਿਨੁ ਰੈਨਿ (ਰਾਤ), ਨ ਚੰਦੁ ਨ ਸੂਰਜੁ; ਸੁੰਨ ਸਮਾਧਿ ਲਗਾਇਦਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੩੫) ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਰੁਗਨ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਯਾਨੀ ਕਿ ਕਿਆਮਤ ਉਪਰੰਤ ‘‘ਨਾਨਕ  ! ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ॥੧॥’’  ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਭਾਵ ਸਰਗੁਨ; ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਰਗੁਨ; ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਸੀ, ਹੈ ਅਤੇ ਰਹੇਗਾ।  ਸਤਿਗੁਰੂ ਅੰਦਰੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਇਆ ਇਹ ਅਨੁਭਵ; ਦਰਅਸਲ ਜੋਤਿ ਸਰੂਪ ’ਚ ਸਰਵ ਵਿਆਪਕ ਰੱਬ ਹੈ ‘‘ਜੋਤਿ ਰੂਪਿ ਹਰਿ ਆਪਿ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕੁ ਕਹਾਯਉ ॥’’  (ਭਟ ਮਥੁਰਾ/੧੪੦੮) ਕਿਉਂਕਿ ਜਗਤ ਰਚਣਹਾਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਜਿਹਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦਾ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨੁਕਤੇ ਲਈ ਤਾਂ ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ਮਿਸਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਮਤਿ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਇਹ ਬੌਣਾ ਹੈ, ਮਿਸਾਲ ਦੇਣ ਲਾਇਕ ਭੀ ਨਹੀਂ; ਜਿਵੇਂ ਸਚਖੰਡ ਪੜਾਅ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹਰ ਲੰਬੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਭੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪੜਾਅ ’ਚ ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

(1). ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ 37ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹਨ : ਕੁਦਰਤ ਰਚੇਤਾ ਨਿਰਾਕਾਰ; ਸਚਖੰਡ ’ਚ ਵਸਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਸੰਨ-ਚਿਤ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ਼ ਸਭ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰ-ਕਰ ਸੰਭਾਲ਼ਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹੀ ਖੰਡ, ਮੰਡਲ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ, ਆਕਾਸ਼, ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਆਦਿਕ ਉਪਜਦੇ, ਚੱਲਦੇ ਅਤੇ ਨਾਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਓਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਪਿਐ ਤਾਹੀਓਂ ਸਭ ਨੂੰ ਵੇਖ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੁੰਦੈ, ਇਸ ਪੜਾਅ ਬਾਰੇ ਹੋਰ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ, ਕਠਿਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰੱਬੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ‘‘ਸਚਖੰਡਿ ਵਸੈ ਨਿਰੰਕਾਰੁ ॥  ਕਰਿ ਕਰਿ ਵੇਖੈ; ਨਦਰਿ ਨਿਹਾਲ ॥  ਤਿਥੈ; ਖੰਡ ਮੰਡਲ ਵਰਭੰਡ ॥  ਜੇ ਕੋ ਕਥੈ; ਤ ਅੰਤ ਨ ਅੰਤ ॥  ਤਿਥੈ, ਲੋਅ ਲੋਅ ਆਕਾਰ ॥  ਜਿਵ ਜਿਵ ਹੁਕਮੁ; ਤਿਵੈ ਤਿਵ ਕਾਰ ॥  ਵੇਖੈ, ਵਿਗਸੈ; ਕਰਿ ਵੀਚਾਰੁ ॥  ਨਾਨਕ  ! ਕਥਨਾ ਕਰੜਾ ਸਾਰੁ ॥੩੭॥’’ (ਜਪੁ)

(2). ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ ’ਚ ਅੰਤਮ ਪਉੜੀ 24ਵੀਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਅੰਦਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ‘ਜੀਵ ਦਾ ਚੰਗਾ-ਮੰਦਾ ਬਣਨਾ, ਵੱਡੇ ਮਾਲਕ ਦੀ ਰਜ਼ਾ/ਖੇਡ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ। ਉਹ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ, ਰਿਜ਼ਕ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਤੇ ਮਿਹਰ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਰਿਜ਼ਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜੀਵ ਨੇ ਉਹੀ ਕਿਰਤ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਉਸ ਨੇ ਨਸੀਬ ’ਚ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਉਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੋਰ ਆਸਰਾ ਨਹੀਂ। ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਜੋ ਪਸੰਦ ਹੈ, ਉਹੀ ਜਗਤ ’ਚ ਕਰਦਾ ਹੈ ‘‘ਵਡੇ ਕੀਆ ਵਡਿਆਈਆ; ਕਿਛੁ ਕਹਣਾ ਕਹਣੁ ਨ ਜਾਇ ॥  ਸੋ ਕਰਤਾ ਕਾਦਰ ਕਰੀਮੁ; ਦੇ ਜੀਆ ਰਿਜਕੁ ਸੰਬਾਹਿ ॥  ਸਾਈ ਕਾਰ ਕਮਾਵਣੀ; ਧੁਰਿ ਛੋਡੀ ਤਿੰਨੈ ਪਾਇ (ਉਸ ਨੇ ਪਾ ਕੇ)॥  ਨਾਨਕ  ! ਏਕੀ ਬਾਹਰੀ; ਹੋਰ ਦੂਜੀ ਨਾਹੀ ਜਾਇ ॥  ਸੋ ਕਰੇ; ਜਿ ਤਿਸੈ ਰਜਾਇ ॥ ੨੪॥ ੧॥’’  ਸੁਧੁ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੫)

(3). ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਗਉੜੀ ਕੀ ਵਾਰ ’ਚ ਅੰਤਮ ਪਉੜੀ 33ਵੀਂ ਇਉਂ ਹੈ ‘‘ਤੂੰ ਸਚਾ ਸਾਹਿਬੁ ਅਤਿ ਵਡਾ; ਤੁਹਿ ਜੇਵਡੁ ਤੂੰ ਵਡ ਵਡੇ ॥  ਜਿਸੁ ਤੂੰ ਮੇਲਹਿ, ਸੋ ਤੁਧੁ ਮਿਲੈ; ਤੂੰ ਆਪੇ ਬਖਸਿ ਲੈਹਿ, ਲੇਖਾ ਛਡੇ ॥  ਜਿਸ ਨੋ ਤੂੰ ਆਪਿ ਮਿਲਾਇਦਾ; ਸੋ ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵੇ, ਮਨੁ ਗਡ ਗਡੇ ॥  ਤੂੰ ਸਚਾ ਸਾਹਿਬੁ, ਸਚੁ ਤੂ; ਸਭੁ ਜੀਉ ਪਿੰਡੁ ਚੰਮੁ ਤੇਰਾ ਹਡੇ ॥  ਜਿਉ ਭਾਵੈ, ਤਿਉ ਰਖੁ ਤੂੰ ਸਚਿਆ ! ਨਾਨਕ ਮਨਿ ਆਸ ਤੇਰੀ, ਵਡ ਵਡੇ ! ॥ ੩੩॥ ੧॥  ਸੁਧੁ ॥  (ਮਹਲਾ ੪/੩੧੭) ਯਾਨੀ ਕਿ ਸਭ ਕੁੱਝ ਕਰਨ, ਕਰਾਵਣਹਾਰ ਰੱਬ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਚਖੰਡ ਅਸਵਥਾ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਭਗਤ ਦੀ ਮੰਜ਼ਲ; ਸਚਖੰਡ ਹੈ। ਸਚਖੰਡ ’ਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਸਚਖੰਡ ਵਰਗੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਬਣੇਗੀ ਜੇ ਮਨ ਅੰਦਰ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਮੰਜ਼ਲ ਲਈ ਹੀ ਤਾਂਘ ਹੋਵੇ। ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ’ਚ 34 ਤੋਂ 37 ਪਉੜੀਆਂ ਤੱਕ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਨੂੰ ਪੰਜ ਪੜਾਅ (ਧਰਮਖੰਡ, ਗਿਆਨਖੰਡ, ਸਰਮਖੰਡ, ਕਰਮਖੰਡ, ਸਚਖੰਡ) ’ਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ।  37ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਕਰਮਖੰਡ/ਸਚਖੰਡ ਸਮਾਨ ਹਨ ਯਾਨੀ ਕਿ ਕਰਮਖੰਡ; ‘ਸੋ ਦਰੁ’ (ਬੂਹਾ) ਅਤੇ ਸਚਖੰਡ; ‘ਸੋ ਘਰੁ’ (ਰੱਬ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ); ‘‘ਸੋ ਦਰੁ ਕੇਹਾ  ! ਸੋ ਘਰੁ ਕੇਹਾ  ! ਜਿਤੁ ਬਹਿ (ਕੇ) ਸਰਬ ਸਮਾਲੇ ॥’’ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਪੜਾਅ ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ; ਮਿਸਾਲ ਮਾਤਰ ਹਨ ਤਾਹੀਓਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਤਰਕ ਹੁੰਦਾ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ। ਗਿਆਨਖੰਡ ਵਾਲ਼ੇ ਹੀ ਸ਼ਬਦ (ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ) ‘ਸੁਣਿਐ’ ਦੀਆਂ ਪਉੜੀਆਂ ’ਚ ਹਨ ‘‘ਸੁਣਿਐ; ਸਿਧ ਪੀਰ ਸੁਰਿ ਨਾਥ ..॥੮॥, ਕੇਤੇ ਸਿਧ ਬੁਧ ਨਾਥ.. ॥੩੫॥’’ ਅਤੇ ਸਰਮਖੰਡ ਵਾਲ਼ੇ ਹੀ ਸ਼ਬਦ ‘ਮੰਨੈ’ ਦੀਆਂ ਪਉੜੀਆਂ ’ਚ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਮੰਨੇ ਕੀ ਗਤਿ; ਕਹੀ ਨ ਜਾਇ ॥  ਜੇ ਕੋ ਕਹੈ; ਪਿਛੈ ਪਛੁਤਾਇ ..॥੧੨॥, ਤਾ ਕੀਆ ਗਲਾ; ਕਥੀਆ ਨਾ ਜਾਹਿ ॥  ਜੇ ਕੋ ਕਹੈ; ਪਿਛੈ ਪਛੁਤਾਇ ..॥੩੬॥’’  ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਲਈ ਚੱਲੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨੂੰ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਜਾਣੂ, ਜੇਕਰ ਸਮਝਾਵੇ ਕਿ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਬਾਲਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਤੇ ਜਲੰਧਰ ਆਉਣੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ, ਯਾਤਰੀ ਦੀ ਮੰਜ਼ਲ ਨਹੀਂ ਅਖਵਾ ਸਕਦੇ। ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਤਾਂਘ ਸੀ। ਤਾਂਘ ਵਾਲ਼ੀ ਮੰਜ਼ਲ; ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਪੜਾਅ ਦਰ ਪੜਾਅ ਯਾਨੀ ਅੰਬਾਲਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਖੇ ਭੀ ਮਨ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਘਟਾਉਣੀ ਹੈ; ਅੰਬਾਲਾ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਨੇ ਨਹੀਂ। ਰਾਹ ਦੇ ਪੜਾਅ (ਧਰਮਖੰਡ, ਗਿਆਨਖੰਡ) ਦੇ ਨਜ਼ਾਰੇ ‘‘ਕੇਤੇ ਇੰਦ, ਚੰਦ ਸੂਰ ਕੇਤੇ; ਕੇਤੇ ਮੰਡਲ ਦੇਸ ॥’’; ਮੰਜ਼ਲ ਸਚਖੰਡ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਪਹੁੰਚਿਆਂ ‘‘ਲੇਖਾ ਹੋਇ ਤ ਲਿਖੀਐ; ਲੇਖੈ ਹੋਇ ਵਿਣਾਸੁ .. ॥੨੨॥’’ (ਜਪੁ) ’ਚ ਬਦਲਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸਚਖੰਡ ’ਚ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦੇ ਪੂਰਨ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦਾ ਅੱਖਰੀ ਅਰਥ ਭੀ ਰੂਹ (ਆਤਮਾ, ਜਿੰਦ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਕਰਨਾ, ਰੂਹ ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਹੈ, ਰੂਹ ਵਰਗਾ ਨਿਰਮਲ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਹੋਣਾ ਹੈ।

ਸਚਖੰਡ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤਿਆਂ ਗੁਰਮਤਿ ਸਚਾਈ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ; ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਜਿਸ ਰਹੱਸ ਨੂੰ ਦਿੜ੍ਹਤਾ ਸਹਿਤ ਚਾਹਵਾਨਾਂ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਰੱਖਦੇ ਰਹੇ; ਪੈਰੋਕਾਰ-ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਅਜੇ ਉਸ ਬਾਰੇ ਕਈ ਸੰਦੇਹ ਹਨ। ਆਪ ਸਮਝਣਾ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਭਾਂਪਦਿਆਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਵਚਨ ਕੀਤੇ ‘‘ਪਹਿਲਾ ਵਸਤੁ ਸਿਞਾਣਿ ਕੈ; ਤਾਂ ਕੀਚੈ ਵਾਪਾਰੁ …. ਤਿਸ ਸਉ ਨੇਹੁ (ਪ੍ਰੇਮ) ਨ ਕੀਚਈ; ਜਿ ਦਿਸੈ ਚਲਣਹਾਰੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੧੦), ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸੰਪਾਦਨ ਕਰਦਿਆਂ ਵਚਨ ਉਚਾਰੇ ‘‘ਪ੍ਰਥਮੇ ਮਨੁ ਪਰਬੋਧੈ ਅਪਨਾ; ਪਾਛੈ ਅਵਰ ਰੀਝਾਵੈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੩੮੧) ਅਜਿਹੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਹੀ ਹੋਰਾਂ ਅੰਦਰ ਲਗਨ ਪੈਦਾ ਕਰੇਗੀ। ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਉੱਚੇ-ਸੁੱਚੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਤੱਕ ਪੈਰੋਕਾਰ ਦੀ ਪਕੜ; ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਸੱਤਾ-ਬਲਵੰਡ ਜੀ ਭੀ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਹਨ ‘ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ (ਨਾਨਕ ਜੋਤਿ) ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ (ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਸੱਤਾ-ਬਲਵੰਡ) ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਉਕਤ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾ ਬਣਿਆ ਤਾਂ ਨਿਰੋਲ ਅਨੁਭਵ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ਵਚਨ ‘‘ਰਾਮਦਾਸ ਸਰੋਵਰਿ ਨਾਤੇ ॥ ਸਭਿ ਉਤਰੇ ਪਾਪ ਕਮਾਤੇ ॥’’ ਯਾਨੀ ਕਿ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਰਾਮ ਦੇ ਦਾਸ ਰੂਪ ਸਰੋਵਰ ’ਚ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤਿਆਂ ਮਨ ਨਿਰਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਇਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤਮਈ ਵਚਨ ਭੀ ਬੌਧਿਕ ਗਿਆਨ ‘ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਸਰੋਵਰ ’ਚ ਸਰੀਰਕ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਨਾਲ਼ ਪਾਪ ਲਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਅਗਾਂਹ (ਅੰਤ ’ਚ) ‘ਰਾਮਦਾਸ ਸਰੋਵਰਿ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਸੰਗਤ’ ਹੈ, ਭੀ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ‘‘ਸਾਧ ਸੰਗਿ ਮਲੁ ਲਾਥੀ ॥ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ ਭਇਓ ਸਾਥੀ ॥ ਨਾਨਕ  ! ਨਾਮੁ ਧਿਆਇਆ ॥ ਆਦਿ ਪੁਰਖ ਪ੍ਰਭੁ ਪਾਇਆ ॥੨॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੬੨੫)

ਸੋ ਗੁਰਮਤਿ; ਹਰ ਉਸ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮ ਨੂੰ ਕਰਮਕਾਂਡ ਮੰਨਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕੀਤਿਆਂ ਮਨੁੱਖ; ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਮੰਜ਼ਲ (ਰੱਬ ਦੇ ਨਿਰਗੁਨ ਰੂਪ) ਵੱਲ ਨਾ ਵਧੇ।  ਸਰਗੁਨ ਜਗਤ ’ਚੋਂ ਨਿਰਗੁਨ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨ ਦੀ ਬਜਾਇ ਸਰਗੁਨ ਨੂੰ ਨਿਰਗੁਨ ਕਹਿਣਾ ਜਾਂ ਨਿਰਗੁਨ ਅਤੇ ਸਰਗੁਨ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਮੰਨਣਾ; ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਭੁਲੇਖਾ ਹੈ, ਮਨਮਤ ਹੈ, ਕਰਮਕਾਂਡ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਉਂ ਕੀਤਿਆਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ; ਮੂਲ ਦੀ ਬਜਾਇ ਟਹਿਣੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਜੁੜਦਾ ਹੈ ‘‘ਜਿਨ੍ੀ ਨਾਮੁ ਵਿਸਾਰਿਆ; ਦੂਜੈ ਭਰਮਿ ਭੁਲਾਈ ॥ ਮੂਲੁ ਛੋਡਿ, ਡਾਲੀ ਲਗੇ; ਕਿਆ ਪਾਵਹਿ ਛਾਈ ? ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੨੦) ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਾਰੇ ਟੀਕਿਆਂ (ਸ਼ਬਦਾਰਥਾਂ) ’ਚ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਦਰਜ (ਸਰਗੁਨ) ਦੇ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਮਤਭੇਤ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਤੱਤ-ਸਾਰ ਨਿਰਗੁਨ ਰੱਬ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ’ਚ, ਪਰ ਅੱਜ ਕੁੱਝ ਅਖੌਤੀ ਵਿਦਵਾਨ; ਟੀਕੇਕਾਰਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਗੁਨ ਬਾਰੇ ਮਤਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਨਿਰਗੁਨ ਰੱਬ ’ਤੇ ਸੰਦੇਹ ਪੈਦਾ ਕਰ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਤੋਂ ਕਰਾ ਕੇ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿਰੋਧੀ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਪਏ ਹਨ।