ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਸਾਰੇ ਸ਼ਹੀਦ !

July 7, 2022

ਬਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਰਾਮੂੰਵਾਲੀਆ

ਜਨਵਰੀ 1960 ਵਿੱਚ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਥੱਲੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ ਕੈਰੋਂ (ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਪੰਜਾਬ) ਦੀ ਸ਼ੈਅ ’ਤੇ ਬਣੇ ਸਾਧ ਸੰਗਤ ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ । ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜਿੱਤੀਆਂ 136 ਸੀਟਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ’ਤੇ ਕਾਂਗਰਸੀ ਸਾਧ ਸੰਗਤ ਬੋਰਡ ਨੂੰ 4 ਹੀ ਸੀਟਾਂ ਹਾਸਲ ਹੋਈਆਂ। ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਆਲੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਬੋਰਡ ਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਬਿਸਤਰਾ ਗੋਲ ਹੋ ਗਿਆ।

ਉਧਰ ਹੁਣ ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਨੇ ਨਵੀਂ ਬਣੀ ਕਮੇਟੀ ਸਮੇਤ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮੁਖ 24 ਜਨਵਰੀ 1960 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਅਰਦਾਸ ਸੋਧੀ ਗਈ ਕਿ ਸਭ ਸੱਜਣ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ’ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਆਪਣਾ ਤਨ, ਮਨ, ਧਨ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਛਾਵਰ ਕਰ ਦੇਣਗੇ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਲਾਲਚੀ ਬ੍ਰਿਤੀ ਹਾਵੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਸ ਵਕਤ ਅਸੈਂਬਲੀ ਦੇ 24 ’ਚੋਂ 5 ਐਮ ਐਲ ਏ ਹੀ ਬਾਹਰ ਆਏ; ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸਨ ਸ. ਸਰੂਪ ਸਿੰਘ, ਸ. ਆਤਮਾ ਸਿੰਘ, ਸ. ਹਰਗੁਰਾਨਾਦ ਸਿੰਘ, ਸ. ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮਾਸਟਰ ਪ੍ਰਤਾਪ ਸਿੰਘ । ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਅਸਤੀਫਾ ਨਾ ਦਿੱਤਾ।

ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਹੁਣਾ ਨੇ ਅਪ੍ਰੈਲ 1960 ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਤੋਂ ਅਸਤੀਫ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕੇ ਉਹ ਨਿੱਠ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਲਈ ਕਾਰਜ ਕਰ ਸਕਣ। ਉਧਰ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ 1947 ਵਿੱਚ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਉਜੜ ਕੇ 20,000 ਸਿੱਖ ਪਰਵਾਰ, ਜੋ ਨੈਨੀਤਾਲ ਦੇ ਤਰਾਈ ਵਾਲ਼ੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਸਾਏ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਜੰਗਲੀ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਾਸਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਸਿਰ ਤੋੜ ਮਿਹਨਤ ਕਰ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰਖ਼ੇਜ਼ (ਉਪਜਾਉ) ਬਣਾਇਆ । ਅਜੇ ਇਹ ਇਲਾਕਾ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਸਿਆ ਤੇ ਵਿਗਸਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਥੋਂ ਉਜਾੜਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸਰਕੂਲਰ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀ ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਉਲਾਰਾ ਦਿੱਤਾ।

ਇਸ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਅਕਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਭਰਨ ਦਾ ਇਹਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਇਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਬਣਿਆ ਕਿ ਆਰੀਆ ਸਮਾਜੀਆਂ ਦੁਆਰਾ, ਹਿੰਦੂ ਭਰਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਸਨਾਤਨ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਭਾ ਦੀ ਐਗਜੈਕਟਿਵ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਮਾਰਚ 1960 ਵਿੱਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਕਥਾ ਭਵਨ ਵਿੱਚ 100 ਉੱਘੇ ਹਿੰਦੂ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਸਭਾ ਵਿੱਚ 26 ਮੈਂਬਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਕਮੇਟੀ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਦੋ ਸੱਜਣਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਫ਼ੁਰਮਾਨ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਵੰਡ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਮੰਗ ਰਹੇ ਹਨ, ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਪੂਰੀ ਨ ਹੋਣ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ।

ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚਣੌਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੈਂਦਿਆਂ; ਮੰਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀਵਾਨ ਹਾਲ ਤੋਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬੋਲੇ ਗਏ ‘ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਜਿੱਤਾਂਗੇ ਜਾਂ ਮਰਾਂਗੇ। ਅਸੀਂ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਾਂਗੇ।’ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ 22 ਮਈ 1960 ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬਾ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ’ ਹੋਈ। ਇਸ ਦਾ ਮਨੋਰਥ ਪੰਜਾਬ, ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀਅਤ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਖਾਸ ਗੱਲ ਇਸ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ‘ਪੰਡਿਤ ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ’ ਨੇ ਕੀਤੀ। ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਡਾ. ਸੈਫੂਦੀਨ ਕਿਚਲੂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਲੈਕਚਰ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਪਾਰਟੀ, ਪਰਜਾ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਸੱਜਣ ਵੀ ਪੁੱਜੇ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੱਲ ‘ਸਰਵ ਭਾਰਤ ਭਾਸ਼ਾਈ ਰਾਜ ਕਾਨਫਰੰਸ’ ਦੇ ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਸ੍ਰੀ ਕੇ. ਜੀ. ਜੋਧ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਦਲੀਲਾਂ ਵਾਲਾ ਲੈਕਚਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਵਧ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮੁੱਖ ਮਤਾ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਹੁਣਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਸਰਬ ਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਪਾਸ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਕਨਵੈਨਸ਼ਨ ਨੇ ਨਹਿਰੂ, ਕੈਰੋਂ, ਦਰਬਾਰਾ ਸਿੰਘ ਆਦਿ ਦੀ ਨੀਂਦ ਹਰਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਮਈ 1960 ਨੂੰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਤੁਰਦਿਆਂ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ 12 ਜੂਨ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਜਲੂਸ ਕੱਢਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਰਾਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਗੁਰਧਾਮਾਂ ’ਤੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰ ਕੇ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਜਲੂਸ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦੇਣਗੇ। ਕੈਰੋਂ ਨੇ ਝੱਟ 24 ਮਈ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰ ਤਾਰਾ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰ ਕੱਢਵੇਂ 200 ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਬਲਦੀ ’ਤੇ ਤੇਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮਾਸਟਰ ਜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੀਵੈਟਿਵ ਡੀਟੈਨਸਨ ਐਕਟ ਅਧੀਨ ਤੇ ਬਾਕੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਾਬਤਾ ਫ਼ੌਜਦਾਰੀ 107/151 ਅਧੀਨ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਮੈਜਿਸਟਰੇਟ ਨੇ ਜਮਾਨਤ ਵਾਸਤੇ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ।

ਕੁਰਸੀ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਅੰਨੇ ਹੋਏ ਕੈਰੋਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ ਜ਼ਰੀਏ 25 ਮਈ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਕਾਲੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਤ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ; ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਐਡੀਟਰਾਂ ਸਮੇਤ ਸਟਾਫ਼ ਨੂੰ ਚੁਕਵਾ ਕੇ ਹਵਾਲਾਤ ਅੰਦਰ ਬੰਦ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ। 26 ਨੂੰ ਦੋਨਾਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੈਸਾਂ ਵੀ ਸੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਇਸ ਵਕਤ ਜਨਰਲਸਿਟ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣ ਕਰਕੇ ਕੈਰੋਂ ਨੂੰ ਝੁਕਣਾ ਪਿਆ ਤੇ ਹੁਕਮ ਵਾਪਸ ਲੈਣਾ ਪਿਆ । ਇਸ ਵਕਤ ਅਕਾਲੀ ਪਤ੍ਰਿਕਾ, ਸੇਵਕ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਗਾਰਡੀਅਨ ਵੀ ਸੀਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤੇ ਉਤੋਂ ਸਿਤਮ ਜ਼ਰੀਫੀ ਇਹ ਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰੈਸ ਵੀ ਸੀਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਪੱਖ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਨਾ ਲੈ ਜਾਣ। ਇਸ ਸਾਰੇ ਕਾਸੇ ਪਿੱਛੇ ਮਨੋਰਥ ਇੱਕੋ ਸੀ ਕਿ 12 ਜੂਨ ਦਾ ਜਲਸਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ। ਇੱਧਰ ਅਕਾਲੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਹੋਏ ਫ਼ੈਸਲੇ ਅਨੁਸਾਰ 12 ਜੂਨ ਦੇ ਜਲਸੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਜੱਥਾ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰਹਿਣ ਦਾ ਪ੍ਰਣ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਬੋਪਾਰਾਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਥੱਲੇ ਟੁਰਿਆ। ਨਾਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿੱਚ ਸੰਗਤਾਂ ਸਨ। ਜਦ ਇਹ ਜੱਥਾ ਸੰਗਰਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਪੁਜਾ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਵਾਰੰਟਾਂ ਤੋਂ ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਆੜ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ 11 ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ 8 ਜੱਥੇ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ’ਤੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਕੇ ਟੁਰਦੇ ਤੇ ਪੁਲਿਸ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦੀ। 7 ਜੂਨ ਤੱਕ 1705 ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ। 8 ਜੂਨ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਬੰਦ ਦੇ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੇ ਸੱਦੇ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਪੱਧਰ ’ਤੇ ਵੀ ਵੱਡਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ। ਉਧਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬੈਨਰਜੀ ਤੋਂ 15 ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ 12 ਜੂਨ ਦੇ ਜਲਸੇ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਵਾਸਤੇ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਜੋ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਘੁਰਕੀ ਕਰਕੇ ਨਾ ਮੰਜ਼ੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। 9-12 ਜੂਨ ਤੱਕ ਬੱਸ ਅੱਡਿਆਂ, ਸਟੇਸ਼ਨ, ਦਿੱਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਰਹੱਦ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ। 10 ਜੂਨ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜਲੂਸ ਕੱਢਣ ’ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾ ਦਿੱਤੀ।

ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ 12 ਜੂਨ ਨੂੰ ਸੀਸ ਗੰਜ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਗਾਂਧੀ ਗਰਾਊਂਡ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਅਥਾਹ ਸਮੁੰਦਰ ਆਣ ਲੱਥਾ। ਜਲੂਸ ਸ਼ਾਮ 4 ਵਜੇ ਨਿਕਲਣਾ ਸੀ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਦੌਰਾਨ ਲਾਊਡ ਸਪੀਕਰ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਨਹੀਂ ਲਈ। ਕੋਤਵਾਲੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੱਡੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿੱਚ ਪੁਲੀਸ ਸੀ । ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਤੋਂ ਫਤਿਹਪੁਰੀ ਤੱਕ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੁਲਿਸ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਸੀ। ਸ਼ਾਮ 4 ਵਜੇ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ ਫਰੰਟੀਅਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਥੱਲੇ 4 ਸਿੱਖ ਕਾਲੇ ਚੋਲੇ ਪਾ ਕੇ, ਪਾਠ ਕਰਦਿਆਂ ਘੰਟਾਘਰ ਵੱਲ ਟੁਰੇ। ਇਹਨਾਂ ਪਿੱਛੇ ਬਾਕੀ ਸੰਗਤ ਵੀ ਟੁਰ ਪਈ। ਇਸ ਵਕਤ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ’ਤੇ ਲਾਠੀ ਚਾਰਜ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਅੱਥਰੂ ਗੈਸ ਦੇ ਗੋਲੇ ਵੀ ਸੁਟੇ ਗਏ। ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕੋਈ ਸਿੱਖ ਨਾ ਬਖਸ਼ਿਆ। ਬਸ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਦਸਤਾਰ ਦਿੱਸੀ ਉਹ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਾਂਗ ਕੁੱਟਣ ਡਹਿ ਪਈ। ਇਕ ਮੌਲਵੀ ਜੀ ਵੀ ਸਿਰ ’ਤੇ ਬੰਨੀ ਪੱਗ ਕਰਕੇ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਕੁਟ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣੇ। ਇਸ ਵਕਤ ਸਿੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ 7 ਤੋਂ 12 ਤੱਕ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੋਈ। ਹਜ਼ਾਰ, ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਸੌ ਜਖ਼ਮੀ ਹੋਇਆ। ਸੀਸ ਗੰਜ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਏਰੀਏ ਵਿੱਚ ਹਰ ਦਸਤਾਰਧਾਰੀ ਨੂੰ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਜ਼ੁਲਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਿੱਖ ਸੀ ਤੇ ਸਿੱਖ ਦਾ ਮਤਲਬ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦਾ ਹਮਾਇਤੀ, ਚਾਹੇ ਉਹ ਨਾ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰ ਸੀ।

ਸੰਗਤ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ 258 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਾਪਤਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਚੀ ਵੀ ਛਪੀ ਸੀ ਤੇ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਕਿ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ, ਜਿਹੜੇ ਮਰ ਗਏ ਜਾਂ ਅਜੇ ਸਹਿਕਦੇ ਸਨ, ਨਾਲ ਭਰੇ ਟਰੱਕ ਚੋਰੀ ਚੋਰੀ ਸਾੜ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਸ਼ਾਮ 7 ਵਜੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੀਸ ਗੰਜ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਸੀਲ ਕੀਤਾ; ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਰੇਡੀਓ ’ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ, ਪਰ ਫਿਰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੇ ਰੋਹ ਤੋਂ ਡਰਦਿਆਂ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਕਹਿੰਦੇ ਇਕ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਸੋਡਾ ਪੀ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪੁਲਿਸ ਆਲਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਕੁੱਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਜਲੂਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਤੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹਾਂ। ਪੁਲਿਸ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਕੁੱਟਦਿਆਂ ਹੀ ਕਿਹਾ ‘ਤੁਮ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਹੋ ਜਾਂ ਕੁਛ ਔਰ, ਸਾਲੇ ਸਿੱਖ ਤੋ ਹੈ।’

ਇਸ ਤਸ਼ੱਦਦ ਬਾਰੇ ਨਿਊਯਾਰਕ ਟਾਈਮਜ਼ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ‘ਮੇਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਬੇਗੁਨਾਹ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਕੁੱਟਿਆ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ।’

ਵਾਸ਼ਿੰਗਟਨ ਪੋਸਟ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ‘ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗਰਾਉਂਡ ਵਿੱਚ ਵੜ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ ਮਾਰਿਆ।’

ਗਾਰਡੀਅਨ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ‘12 ਜੂਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਦੇਖ ਰੇਖ ਵਿੱਚ ਹੋਈ।’

ਜਾਪਾਨ ਦੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਮੈਚੀਨੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ’ਤੇ ਤਸ਼ੱਦਦ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਛਾਪ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ‘ਭਾਰਤ ਦੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੰਝ ਕੁੱਟਿਆ ਜਿਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਦਾ ਸੀ।’

ਯੂ ਐਨ ਓ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਮੁਹਾਫ਼ਜ਼ਾਂ (ਰੱਖਵਾਲਿਆਂ) ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਇਸ ਐਕਸ਼ਨ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀ ਨਫ਼ਰਤ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਕਰਤੂਤ ਦੀ ਪੂਰੀ ਹਮਾਇਤ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਹਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰੈਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ 12 ਜੂਨ 1960 ਦੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਨੂੰ ਖਾਲਸਾਈ ਸਲਾਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ।

ਸ਼ਹੀਦ ਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ

admin

July 7, 2022

ਸ਼ਹੀਦ ਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ

ਗਿਆਨੀ ਭਜਨ ਸਿੰਘ

ਸ਼ਹੀਦ ਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਅਰਬੀ ਬੋਲੀ ਦੇ ਲਫ਼ਜ਼ ਹਨ। ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੇ ਅੱਖਰੀ ਅਰਥ ‘ਗਵਾਹੀ’ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ; ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੀਨ ਦੁੱਖੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਤਿ ਧਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲਈ ਸਿਰ ’ਤੇ ਆਣ ਬਣੀ ਭੀੜ ਦਾ ਡਟ ਕੇ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਤੇ ਪੈਰ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਨਾ ਪੁੱਟਣਾ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਸੇਵਾ ਕਰਦਿਆਂ ਬੰਦ ਬੰਦ ਕਟਾ ਕੇ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗਣ ਦੀ ਨੌਬਤ ਆ ਜਾਵੇ, ਇਹ ਹੈ ਸੂਰਮੇ ਸ਼ਹੀਦ ਪੁਰਖ ਦਾ ਕਰਤੱਬ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ ਹੈ ‘‘ਮਰਣੁ ਮੁਣਸਾ ਸੂਰਿਆ ਹਕੁ ਹੈ; ਜੋ ਹੋਇ ਮਰਨਿ ਪਰਵਾਣੋ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੫੭੯) ਅਜਿਹੇ ਸੂਰਮੇ ਮੌਤ ਦੇ ਬੂਹੇ ਤੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਹੱਕ ਤੇ ਸੱਚ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਤਿ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਰੇ ਪਾਸੇ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਸੂਰਮਾ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰਹਿ ਕੇ ਇਸ ਸੱਚ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦੇਵੇ ਜਾਂ ਮੌਤ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਕੇ, ਉਹ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੈ ਪਰ ਆਮ ਮੁਹਾਵਰੇ ਵਿੱਚ ਤੇ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਰ ਚੁੱਕੇ ਸੂਰਮੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦ ਪਦ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੂਰਮਾ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸੂਰਮੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਬੀਰ ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ‘‘ਸੂਰਾ ਸੋ ਪਹਿਚਾਨੀਐ; ਜੁ ਲਰੈ ਦੀਨ ਕੇ ਹੇਤ ॥ ਪੁਰਜਾ ਪੁਰਜਾ ਕਟਿ ਮਰੈ; ਕਬਹੂ ਨ ਛਾਡੈ ਖੇਤੁ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੫)

ਸ਼ਹੀਦ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੋ ਔਗੁਣ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਦੇ। ਇੱਕ ਭਰਮ ਤੇ ਦੂਜਾ ਡਰ। ਭਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ਹਾਦਤ ਕਿਵੇਂ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਡਰਨ ਵਾਲਾ ਕਿਸੇ ਚੰਗੀ ਗੱਲ ਲਈ ਡਟ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ‘‘ਸਾਬਰੁ ਸਿਦਕਿ ਸਹੀਦੁ ਭਰਮ ਭਉ ਖੋਵਣਾ।’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੩ ਪਉੜੀ ੧੮)

ਸ਼ਹੀਦ ਬੜੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਇਰਾਦੇ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹਦੇ ਜੋ ਵਿਚਾਰ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੀ ਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕੇ। ਡਾਕਟਰੀ ਅਸੂਲ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਮਰੀਜ਼ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਮੁਕਦਾ ਜਾਏ ਜਾਂ ਬਹੁਤ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਏ, ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਜ਼ਾ ਤੇ ਨਰੋਆ ਖ਼ੂਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹੋ ਹਾਲ ਕੌਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹੈ। ਬੀਮਾਰ ਕੌਮ ਜਦ ਗੁਲਾਮ, ਬੇਅਣਖ, ਬੇਹਿੰਮਤੀ ਤੇ ਨਿਕੰਮੀ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰਨ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਹੀ ਸਿੰਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੋਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕੌਮਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਕੋਲੋਂ ਹੀ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ’ਤੇ ਹੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੌਮੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਮਹੱਲ ਉਸਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਕਵੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ‘ਡੁੱਲੇ ਜਾਂ ਖ਼ੂਨ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ, ਤਕਦੀਰ ਬਦਲਦੀ ਕੌਮਾਂ ਦੀ। ਰੰਬੀਆਂ ਨਾਲ ਖੋਪਰ ਲਹਿੰਦੇ ਜਾਂ, ਤਸਵੀਰ ਬਦਲਦੀ ਕੌਮਾਂ ਦੀ।’

ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਮਹੱਲ ਇੱਟਾਂ, ਚੂਨੇ ਤੇ ਸੀਮਿੰਟ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਣਦੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਤਾਂ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ, ਲਹੂ ਤੇ ਸਰੀਰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ‘ਕਮਜ਼ੋਰ ਨਿਰਬਲ ਖਾਵਸੀ ਖੁਰਾਕ ਤਾਂ ਬਲ ਆਏਗਾ। ਪਤਲਾ ਤੇ ਜੁੱਸਾ ਮਾੜੂਆ, ਮੱਖਣ ਨੂੰ ਖਾ ਪਲ ਜਾਏਗਾ। ਮਾੜੀਆਂ ਜੋ ਨਾੜੀਆਂ, ਮਾਲਸ਼ ਤੋਂ ਹਰੀਆਂ ਹੋਵਸਨ। ਜੋ ਕਰੰਗ ਹੈ ਦਿਸ ਆਂਵਦਾ, ਦੁੱਧ ਦਹੀਂ ਖਾ ਪਲ ਜਾਏਗਾ। ਕਮਜ਼ੋਰ ਮਾੜੀ ਕੌਮ ਪਰ, ਹੋਣਾ ਬਲੀ ਨਹੀਂ ਪਾਏਗੀ। ਚਰਬੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੀ ਜਦੋਂ ਤਕ ਮਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾਏਗੀ’

ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਗੰਗਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਇਸ ਰੋਗੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੱਚੇ ਵੈਦ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਟੀਕੇ ਕੀਤੇ ਤੇ ਟਿਊਬ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਭਰ ਕੇ ਇਸ ਮੁਰੀਦ ਦੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਸਿੰਜਿਆ।’

ਸ਼ਹੀਦੀ, ਸ਼ਹੀਦ ਨੂੰ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਆਸ਼ੇ ਨੂੰ ਅਮਰ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਕੌਮ ਦੀ ਵੱਡੀ ਮਲਕੀਅਤ ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹਨ। ਉਹ ਕੌਮ ਜਿਸ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਸ਼ਹੀਦੀ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਕਦਾਚਿਤ ਮਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਣ ਹੈ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਾਲੀ ਕੌਮ ਨੇ ਐਨੇ ਉੱਚੇ ਆਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਤੇ ਐਨੇ ਸ਼ਹੀਦ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ, ਜਿੰਨੇ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਕੀਤੇ ਹਨ।

ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਹੀ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ‘‘ਸਿਰੁ ਧਰਿ ਤਲੀ ਗਲੀ ਮੇਰੀ ਆਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੧੨) ਦੇ ਸਾਕੇ ਹਨ। ਕੁਰਬਾਨੀ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਕੌਮਾਂ ਦੇ ਬਹਾਦਰ ਸਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਵਰਗੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਵਰਗਾ ਕਿਹੜਾ ਇਨਸਾਨ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਅਜਿਹਾ ਇਤਿਹਾਸ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਕ ਹੱਥ ਫੜਿਆ ਹੋਵੇ ਤੇ ਉਹਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਜੋੜ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਫਿਰ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਨੂੰ ਵੱਢਿਆ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਤਾਂ, ਬਾਹਵਾਂ ਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਟੋਟੇ-ਟੋਟੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੋਣ। ਅਨੇਕਾਂ ਵਾਰ ਟੋਕਾ ਆਪਣਾ ਵਾਰ ਕਰ ਜਾਏ, ਪਰ ਬਹਾਦਰ ਸੂਰਬੀਰ ਸਭ ਦੁੱਖ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰ ਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਵੇ। ਇੱਥੇ ਹੀ ਬੱਸ ਨਹੀਂ, ਚਰਖੜੀਆਂ ’ਤੇ ਚੜਨ, ਦੇਗਾਂ ਵਿੱਚ ਉਬਲਣ, ਖੋਪਰੀ ਉਤਰਾਵਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋਰ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀਆਂ।

ਸੋਚ ਕੇ ਦੇਖੋ ਜਦੋਂ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘਾ ! ਜੇ ਤੂੰ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣ ਜਾਵੇਂ ਤਾਂ ਤੂੰ ਬਚ ਸਕਦਾ ਏਂ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਮੌਤ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ। ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਨਿਰਭਉ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋ ਕੇ ਸੂਬੇ ਨੂੰ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ‘ਕੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਬਣਨ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਕਦੀ ਮੌਤ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗੀ, ਕੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਮਰਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ? ਜੇ ਮੌਤ ਨੇ ਫਿਰ ਵੀ ਆ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਂ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਕਿਉਂ ਮੋੜਾ ? ਮੈਨੂੰ ਤਾਂ ਸਿੱਖੀ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਪਿਆਰੀ ਹੈ।’ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਕੇਸ ਕਤਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਫ਼ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਵਾਂਗਾ ਭਾਵੇਂ ਮੇਰੀ ਖੋਪਰੀ ਲਹਿ ਜਾਵੇ। ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਂ ਨੇ ਖੋਪਰੀ ਲਾਹੁਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ। ਜਾਲਮਾਂ ਨੇ ਰੰਬੀ ਨਾਲ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਖੋਪਰੀ ਉਤਾਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤੀ। ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਜੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਤੋਂ ਪਿਆਰੇ ਕੇਸਾਂ ਨੂੰ ਆਂਚ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਕੇਸ ਲੁਹਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਦਾ ਸਿੰਘ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਕੇਸਾਂ ਸੁਆਸਾਂ ਸੰਗ ਸਿੱਖੀ ਨਿਭਾ ਕੇ ਸਾਡੇ ਲਈ ਪੂਰਨੇ ਪਾ ਗਿਆ।

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਨੀਂਹ ਹੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖੀ ਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਬਰ ਤਾਕਤਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲਈ। ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਆਏ ਬਾਬਰ ਦੀ ਅਨਿਆਈ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਕੇ ਨਾਹਰਾ ਮਾਰਿਆ। ਬਾਬਰ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਚੱਕੀ ਪੀਹਣ ਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨੂੰ ਛੇਤੀ ਹੀ ਸੱਚੇ ਆਤਮਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ, ਨਹੀਂ ਤੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮਹਾਨ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣੀ ਪੈਂਦੀ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪਿਛਾਂਹ ਖਿੱਚੂ ਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਰੋਧੀ ਰਿਵਾਜਾਂ ਤੇ ਰਵਾਇਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਾੜੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਲਈ। ਇਹ ਟੱਕਰ ਦਸ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਖਾਲਸਾ ਪੰਥ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ। ਮੁਗਲਾਂ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਨੇ ਕਈ ਅੰਦੋਲਨ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਨਹੀਂ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਇਹ ਸਿਲਸਿਲਾ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਣ ਪਿੱਛੋਂ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ ਤੇ ਜਦ ਤੱਕ ਧੱਕੇ, ਵਧੀਕੀ ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਦਾ ਦੌਰ ਜਾਰੀ ਰਹੇਗਾ, ਸ਼ਹੀਦ ਰੂਹਾਂ ਬਲੀਦਾਨ ਲਈ ਨਿੱਤਰਦੀਆਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ।

ਆਓ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੇ ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜਿਆਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੁੱਛੀਏ ਕਿ ਇੰਨੇ ਮਹਾਨ ਵਿਰਸੇ ਦਾ ਵਾਰਿਸ ਹੋ ਕੇ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਸਿੱਖੀ ਜਜ਼ਬਾ, ਕੇਸਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰੇਮ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਕਿੱਥੇ ਗਵਾਚ ਗਈ ਹੈ ਹੋਸ਼ ਕਰ ਅਤੇ ਸੰਭਲ, ਉੱਠ, ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਨਾਲ ਜੁੜ ਤਾਂ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਇਸ ਮਹਾਨ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਘਰ ਦੇ ਵਾਰਿਸ ਅਜੇ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ।

ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਅਤੇ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਉਚਾਰਨ

admin

July 7, 2022

ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਅਤੇ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਉਚਾਰਨ

ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ (ਬਠਿੰਡਾ) 88378-13661

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਾਂਵ, ਪੜਨਾਂਵ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿੱਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਔਂਕੜ ਅਤੇ ਸਿਹਾਰੀ ਕੇਵਲ ਅਰਥ ਸਮਝਣ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਮਗਰਲੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਔਂਕੜ ਇੱਕ ਵਚਨ, ਪੁਲਿੰਗ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਸੂਚਕ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ :

‘‘ਨਾਨਕੁ ਨੀਚੁ ਕਹੈ ਵੀਚਾਰੁ ॥’’ (ਜਪੁ, ਮਹਲਾ ੧/੪) ਇਸ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ‘ਨਾਨਕੁ’ ਅਤੇ ‘ਵੀਚਾਰੁ’ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਹਨ ਅਤੇ ‘ਨੀਚੁ’; ਨਾਨਕੁ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਵਚਨ ਦਾ ਹੀ ਸੂਚਕ ਹੈ। ‘ਨਾਨਕੁ’ ਅਤੇ ‘ਨੀਚੁ’ ਦੋਵਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਮਗਰਲੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਔਂਕੜ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਨੀਚੁ’; ‘ਨਾਨਕੁ’ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਬੋਲੇ ਜਾਣਗੇ ਭਾਵ ‘ਨਾਨਕੁ’ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਸਰਾਮ ਨਹੀਂ ਦੇਣਾ।

ਜੇ ਔਂਕੜ ਲੱਥ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹੀ ਸ਼ਬਦ :

(1). ਬਹੁ ਵਚਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਹਰਿ ਸਿਮਰਨਿ ਨੀਚ ਚਹੁ ਕੁੰਟ ਜਾਤੇ ॥’’ (ਸੁਖਮਨੀ, ਮਹਲਾ ੫/੨੬੩) ਭਾਵ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਸਿਮਰਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ‘ਨੀਚ’ ਮਨੁੱਖ ਚਾਰੇ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਭਾਵ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

‘‘ਆਪੇ ਜਾਣੈ ਸਰਬ ਵੀਚਾਰ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੫੦) ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਆਪ ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ।

(2). ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਸ਼ਬਦ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਨੀਚ ਕੁਲਾ ਜੋਲਾਹਰਾ; ਭਇਓ ਗੁਨੀਯ ਗਹੀਰਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੪੮੭) ਜੋ ਨੀਵੀਂ ਕੁਲ/ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦਾ ਜੁਲਾਹਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰ ਹੋ ਗਿਆ।

‘‘ਸ੍ਰਵਣ ਸੋਏ ਸੁਣਿ ਨਿੰਦ ਵੀਚਾਰ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੮੨) ਨਿੰਦਿਆ ਦੀ ਵੀਚਾਰ ਸੁਣ ਕੇ ਕੰਨ ਸੁੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

(3). ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਕੀ ਪਦ ਕਾ, ਕੇ, ਕੀ, ਕਉ, ਮਹਿ ਆਦਿਕ ਆ ਜਾਣ ਤਾਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਔਂਕੜ ਲੱਥ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਨਾਨਕ ਕਾ ਪ੍ਰਭੁ ਅਪਰ ਅਪਾਰਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੮੪) ਨਾਨਕ ਦਾ ਪ੍ਰਭੂ ਪਰ੍ਹੇ ਤੋਂ ਪਰ੍ਹੇ ਹੈ ਯਾਨੀ ਬੇਅੰਤ ਹੈ। ਨਾਨਕ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਬੰਧਕੀ ਸ਼ਬਦ ‘ਕਾ’ ਆਉਣ ਸਦਕਾ ‘ਨਾਨਕ’ ਦਾ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਲੱਥ ਗਿਆ।

‘‘ਜਿਸੁ ਨੀਚ ਕਉ ਕੋਈ ਨ ਜਾਨੈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੩੮੬) ਜਿਸ ਨੀਚ (ਮਨੁਖ) ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ। ‘ਨੀਚ’ ਇੱਕ ਵਚਨ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਆਉਣਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਬੰਧਕੀ ‘ਕਉ’ ਆਉਣ ਸਦਕਾ ‘ਨੀਚ’ ਦਾ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਲੱਥ ਗਿਆ।

‘‘ਕਬਹੂ ਊਚ ਨੀਚ ਮਹਿ ਬਸੈ ॥’’ (ਸੁਖਮਨੀ, ਮਹਲਾ ੫/੨੭੭) (ਪ੍ਰਭੂ) ਕਦੇ ਉੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਕਦੇ ਨੀਵਿਆਂ ’ਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਜਾਪਦਾ ਹੈ। ‘ਊਚ’ ਅਤੇ ‘ਨੀਚ’ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਵਚਨ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਬੰਧਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ‘ਮਹਿ’ ਆਉਣ ਸਦਕਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਲੱਥ ਗਿਆ।

ਜਦੋਂ ਲੁਪਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਕੀ ਅਰਥ ਨਿਕਲਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਵੀ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਔਂਕੜ ਲੱਥ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਊਚ ਨੀਚ ਕਰੇ ਪ੍ਰਤਿਪਾਲਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੯੯) ਉੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਨੀਵਿਆਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਵਚਨ ਸ਼ਬਦ ‘ਊਚ’ ਅਤੇ ‘ਨੀਚ’ ਦੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਲੁਪਤ ਸੰਬੰਧਕੀ ਕਾਰਨ ਲੱਥ ਜਾਣ ਸਦਕਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆਂ ਸੰਬੰਧਕੀ ਸ਼ਬਦ ‘ਦੀ’ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਲਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

(4). ਮੁਕਤਾ ਅੰਤ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ ਨਾਨਕ ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ॥’’ (ਜਪੁ, ਮਹਲਾ ੧) ਅਰਥ ਹੈ ‘ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਇਸ ਵੇਲੇ ਵੀ ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ ਹੈ ਭਾਵ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਾਂਹ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ’ਚ ਵੀ ਹੋਂਦ ਵਾਲਾ ਰਹੇਗਾ, ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਰਹੇਗਾ।

(5). ਕਿਰਿਆਵਾਚੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚੋਂ ਮਗਰਲੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਔਂਕੜ ਇੱਕ ਵਚਨ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖਤ ਕਾਲ ਦੀ ਸੂਚਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਐਸਾ ਗਿਆਨੁ ਬਿਚਾਰੁ (ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ) ਮਨਾ !॥ ਹਰਿ ਕੀ ਨ ਸਿਮਰਹੁ ? ਦੁਖ ਭੰਜਨਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ/੧੧੬੧) ਹੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ! ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਉੱਚੀ ਸਮਝ ਦੀ ਬੀਚਾਰ ਕਰ (ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੂੰ ਸਿਮਰਨ ਵੱਲ ਪਰਤ ਸਕੇਂ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰਥ ਹੋ ਜਾਵੇਂ ਕਿ) ਸਭ ਦੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸਿਮਰਦਾ ਯਾਨੀ ਯਾਦ ਕਰਿਆ ਕਰ ?

ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ‘‘ਮਨ (ਸੰਬੋਧਨ) ਮੇਰੇ ਸਤਿਗੁਰ ਕੈ ਭਾਣੈ ਚਲੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੩੭) ਹੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ! ਤੂੰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਭਾਣੇ ’ਚ ਚੱਲ। ‘ਚੱਲੁ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਤੂੰ ਚੱਲ’ (ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ)।

‘‘ਲਿਖੁ ਨਾਮੁ, ਸਾਲਾਹ ਲਿਖੁ, ਲਿਖੁ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਰਾਵਾਰੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੬) ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਨਾਮ ਤੂੰ (ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ’ਤੇ) ਲਿਖ, ਉਸ ਦੀ ਸਿਫਤ ਸਾਲਾਹ ਲਿਖ। ਇਹ ਵੀ ਤੂੰ ਲਿਖ ਕਿ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਉਰਲੇ ਪਰਲੇ ਬੰਨੇ ਦਾ ਕੋਈ ਅੰਤ ਨਹੀ।

‘‘ਤਿਸੁ ਠਾਕੁਰ ਕਉ ਰਖੁ (ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ) ਮਨ ਮਾਹਿ ॥’’ (ਸੁਖਮਨੀ, ਮਹਲਾ ੫/੨੬੯) ਉਸ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਸਾਂਭ ਰੱਖ।

‘‘ਕਹੁ (ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ) ਨਾਨਕ ਹਮ ਨੀਚ ਕਰੰਮਾ ॥ ਸਰਣਿ ਪਰੇ ਕੀ ਰਾਖਹੁ ਸਰਮਾ ॥’’ (ਸੋ ਪੁਰਖੁ, ਮਹਲਾ ੫/੧੨) ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਇਉਂ ਆਖ (ਕਿ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ਅਸੀਂ ਜੀਵ ਮੰਦ ਕਰਮੀ ਹਾਂ ਸ਼ਰਨ ਪਿਆਂ ਦੀ ਸਾਡੀ ਲਾਜ ਰੱਖ।

‘‘ਗੁਰ ਕੀ ਚਰਣੀ ਲਗਿ ਰਹੁ (ਰਹ) ਵਿਚਹੁ ਆਪੁ ਗਵਾਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੬੧) (ਇਸ ਵਾਸਤੇ, ਹੇ ਭਾਈ !) ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਆਪਾ-ਭਾਵ ਦੂਰ ਕਰ ਕੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਟਿਕਿਆ ਰਹੁ।

‘‘ਮਨ ਮੇਰੇ ਗਹੁ (ਗਹ = ਫੜ) ਹਰਿ ਨਾਮ ਕਾ ਓਲਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੭੯) ਹੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ! ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨਾਮ ਦਾ ਆਸਰਾ ਫੜ।

ਨੋਟ : ਜਿਵੇਂ ਇੱਕ ਵਚਨ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ‘ਬੀਚਾਰੁ, ਚਲੁ, ਲਿਖੁ, ਰਖੁ’ ਆਦਿ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਔਂਕੜ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਦਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਹੁ, ਰਹੁ, ਗਹੁ ਆਦਿ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ‘ਹੁ’ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਔਂਕੜ ਇੱਕ ਵਚਨ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਸੂਚਕ ਹੈ, ਜੋ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ, ਕੇਵਲ ਅਰਥ ਸਮਝਣ ਲਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਵਚਨ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਹੇ ਪ੍ਰਭ ! ਜਾਂ ਹੇ ਮਨ ! ਜਾਂ ਹੈ ਭਾਈ !’ ਆਦਿ ਇਸ ਲਈ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਚਨ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿੱਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਿਹਾ ਹੈ।

(6). ਕੁਝ ਕੁ ਇੱਕ ਵਚਨ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਔਂਕੜ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿਹਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਸੁਣਿ ਮਨ ਮਿਤ੍ਰ ਪਿਆਰਿਆ ! ਮਿਲੁ ਵੇਲਾ ਹੈ ਏਹ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੨੦) ਇਸ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ‘ਸੁਣਿ’ (ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ) ਅਤੇ ‘ਮਿਲੁ’ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ) ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਇੱਕ ਵਚਨ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ਤੇ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਤੂੰ ਸੁਣ, ਤੂੰ ਮਿਲ’।

(7). ਕਿਰਿਆਵਾਚੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਧਾਤੂ (ਜੋ ਕਿ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਰੂਪ ਹੁੰਦੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਚਲਿਆ’ ਤੇ ‘ਚਲਾਇਆ’ ਦਾ ‘ਚਲ’) ਅੱਖਰਾਂ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਸਿਹਾਰੀ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (ਵਰਤਮਾਨ ਕਿਰਦੰਤ) ਦੇ ਅਰਥ ਦਿੰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘‘ਹਉ ਆਇਆ ਦੂਰਹੁ ਚਲਿ ਕੈ; ਮੈ ਤਕੀ ਤਉ ਸਰਣਾਇ ਜੀਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੭੬੩) ਹੇ ਮਾਲਕ ! ਮੈਂ (ਚੌਰਾਸੀ ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ ਦੇ) ਦੂਰ ਦੇ ਪੈਂਡੇ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ (ਮਨੁੱਖ ਜੂਨੀ ’ਚ) ਆਇਆ ਹਾਂ, ਹੁਣ ਮੈਂ ਤੇਰਾ ਆਸਰਾ ਤੱਕਿਆ ਹੈ।

‘‘ਸੁਣਿ; ਵਡਾ ਆਖੈ ਸਭੁ ਕੋਇ ॥ (ਸੋ ਦਰੁ/ਮਹਲਾ ੧/੯)

ਸੁਨਿ; ਅੰਧਾ ਕੈਸੇ ਮਾਰਗੁ ਪਾਵੈ ?॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੬੭)

ਉਕਤ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਚਲਿ, ਸੁਣਿ, ਸੁਨਿ’ (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਚੱਲ ਕੇ, ਸੁਣ ਕੇ, ਸੁਨ ਕੇ’। ਐਸੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਇਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਕਿਰਿਆ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਜ਼ਰੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਚਲਿ’ ਵਾਲ਼ੇ ਵਾਕ ’ਚ ‘ਆਇਆ’। ‘ਸੁਣਿ’ ਵਾਲ਼ੇ ਵਾਕ ’ਚ ‘ਆਖੈ’ ਅਤੇ ‘ਸੁਨਿ’ ਵਾਲ਼ੇ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ‘ਪਾਵੈ’ ਮੂਲ ਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵਚਨ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ ਵਾਲ਼ੇ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ, ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਮੂਲ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

(8). ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ, ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਔਂਕੜ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ‘ਕਰਣ ਕਾਰਕ’ ਰੂਪ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ’ਚੋਂ ਅਰਥ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ‘ਨਾਲ਼, ਰਾਹੀਂ, ਦੁਆਰਾ’ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਨਾਨਕ ! ਬੇੜੀ ਸਚ ਕੀ, ਤਰੀਐ ਗੁਰ ਵੀਚਾਰਿ (ਨਾਲ਼ਂ)॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੨੦) ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਜੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਦੱਸੀ ਵਿਚਾਰ ਰਾਹੀਂ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰ ਦੁਆਰਾ ਭਾਵ ਸਿੱਖਿਆ ’ਤੇ ਚੱਲ ਕੇ ਸੱਚ ਦੀ ਬੇੜੀ ਬਣਾ ਲਈਏ ਤਾਂ ਇਹ ਅਥਾਹ ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ਸੁਖਾਲਾ ਹੀ ਤਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

(9). ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਦੇ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਰੂਪ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਅਰਥ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ‘ਨੇ’; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਨਾਨਕਿ (ਨੇ) ਰਾਜੁ ਚਲਾਇਆ; ਸਚੁ ਕੋਟੁ ਸਤਾਣੀ ਨੀਵ ਦੈ ॥’’ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੬) ਨਾਨਕ ਨੇ ਸੱਚ ਰੂਪ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਣਾ ਕੇ, ਮਜ਼ਬੂਤ ਨੀਂਵ ਰੱਖ ਕੇ ਧਰਮ ਦਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ।

ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਨਾਂ : ‘‘ਬਾਹ ਪਕੜਿ (ਕੇ/ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ) ਗੁਰਿ (ਨੇ/ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ) ਕਾਢਿਆ; ਸੋਈ ਉਤਰਿਆ ਪਾਰਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੪੪)

‘‘ਕਬੀਰਿ (ਨੇ/ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ) ਧਿਆਇਓ ਏਕ ਰੰਗ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੧੯੨) ਕਬੀਰ ਨੇ ਇਕ-ਰਸ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਟਿਕ ਕੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ।

ਉਪਰੋਕਤ ਵੀਚਾਰ ਤੋਂ ਸਿੱਟਾ ਇਹੀ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਨਾਨਕੁ, ਨਾਨਕ ਤੇ ਨਾਨਕਿ’ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ’ਚ ਲਿਖੇ ਹੋਣ ਉਚਾਰਨ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ = ਨਾਨਕ । ‘ਕਬੀਰੁ, ਕਬੀਰ ਤੇ ਕਬੀਰਿ’ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ’ਚ ਲਿਖੇ ਹੋਣ ਉਚਾਰਨ ਹਰ ਵਾਰ ਹੋਵੇਗਾ = ਕਬੀਰ। ‘ਗੁਰੁ, ਗੁਰ ਅਤੇ ਗੁਰਿ’ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੂਪ ’ਚ ਲਿਖੇ ਹੋਣ ਉਚਾਰਨ ਹਰ ਵਾਰ ਇੱਕ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ = ਗੁਰ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਰਾਹੁ, ਰਾਹ ਤੇ ਰਾਹਿ’ ਦਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ੳਚਾਰਨ ਹੋਵੇਗਾ ‘ਰਾਹ’। ਰਾਹੁ ਨੂੰ ਰਾਹੋ ਅਤੇ ਰਾਹਿ ਨੂੰ ਰਾਹੇ ਉਚਾਰਨਾ ਓਨਾ ਹੀ ਗਲਤ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਕਿ ਨਾਨਕੁ ਨੂੰ ਨਾਨਕੋ ਅਤੇ ਨਾਨਕਿ ਨੂੰ ਨਾਨਕੇ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਕਬੀਰੁ ਨੂੰ ਕਬੀਰੋ ਅਤੇ ਕਬੀਰਿ ਨੂੰ ਕਬੀਰੇ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਗੁਰੁ ਨੂੰ ਗੁਰੋ ਅਤੇ ਗੁਰਿ ਨੂੰ ਗੁਰੇ ਉਚਾਰਨਾ। ਜਿਵੇਂ ਨਾਨਕੁ, ਕਬੀਰੁ ਤੇ ਗੁਰੁ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਹਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਰਾਹੁ’ ਵੀ ਇਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ ‘ਰਸਤਾ, ਮਾਰਗ’; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਸੁਣਿਐ ਅੰਧੇ ਪਾਵਹਿ ਰਾਹੁ (ਰਸਤਾ) ॥’’ (ਜਪੁ, ਮਹਲਾ ੧/੩) ਅਰਥ : (ਨਾਮ) ਸੁਣਨ ਦੀ ਬਰਕਤਿ ਨਾਲ ਅੰਨ੍ਹੇ ਭਾਵ ਗਿਆਨ-ਹੀਣ ਮਨੁੱਖ ਭੀ (ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦਾ) ਰਾਹ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਸਹੀ ਮਾਰਗ ਪਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਅਗਲੇ ਵਾਕ ’ਚ ‘ਰਾਹ’ (ਅੰਤ ਮੁਕਤ) ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਬਹੁਤੇ ਰਸਤੇ’ ਯਾਨੀ ਬਹੁ ਵਚਨ ‘‘ਰਾਹ ਦੋਵੈ ਇਕੁ ਜਾਣੈ ਸੋਈ ਸਿਝਸੀ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੨) ਅਰਥ : (ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਦੇ) ਦੋ ਰਸਤੇ ਹਨ (ਮਾਇਆ ਤੇ ਨਾਮ ਵਾਲ਼ਾ) ਉਹੀ ਕਾਮਯਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ (ਦੋਹਾਂ ਰਸਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਯਾਨੀ) ਇਕ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘‘ਗੰਢੇਦਿਆਂ ਛਿਅ ਮਾਹ (ਬਹੁ ਵਚਨ, ਮਹੀਨੇ) ਤੁੜੰਦਿਆ ਹਿਕੁ ਖਿਨੋ ॥’’ (ਭਗਤ ਫਰੀਦ ਜੀ/੪੮੮)

‘‘ਮਾਹੁ (ਇੱਕ ਵਚਨ, ਮਹੀਨਾ) ਜੇਠੁ ਭਲਾ ਪ੍ਰੀਤਮੁ ਕਿਉ ਬਿਸਰੈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੧੦੮) ਇਸ ਤੁਕ ’ਚ ਜਿਵੇਂ ‘ਜੇਠੁ’ ਅਤੇ ‘ਪ੍ਰੀਤਮੁ’ ਦੇ ਮਗਰਲੇ ਅੱਖਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਔਂਕੜ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਮਾਹੁ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਔਂਕੜ ਹੋਵੇਗਾ ‘ਮਾਹ’। ‘ਮਾਹੋ’ ਅਸ਼ੁੱਧ ਪਾਠ ਹੈ।

‘‘ਸਜਣੁ ਸਚਾ ਪਾਤਿਸਾਹੁ (ਇੱਕ ਵਚਨ, ਪਾਤਸ਼ਾਹ) ਸਿਰਿ ਸਾਹਾਂ ਦੈ ਸਾਹੁ (ਇੱਕ ਵਚਨ, ਸ਼ਾਹ)॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੪੨੬) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ‘ਪਾਤਸਾਹੋ’ ਅਤੇ ‘ਸਾਹੋ’ ਪਾਠ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਅਸ਼ੁੱਧ ਹੈ।

‘‘ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ ਬਾਣੀ ਸਚੁ ਹੈ, ਸਚਿ ਮਿਲਾਵਾ ਹੋਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੫੧੪) ‘ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ’ ਇੱਕ ਵਚਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਹੀ ਉਚਾਰਨ ਹੈ ‘ਵਾਹ, ਵਾਹ’, ਇਸ ਦਾ ‘ਵਾਹੋ ਵਾਹੋ’ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣਾ ਅਸ਼ੁੱਧ ਹੈ।

‘‘ਭੰਡਿ ਜੰਮੀਐ ਭੰਡਿ ਨਿੰਮੀਐ ਭੰਡਿ ਮੰਗਣੁ ਵੀਆਹੁ ॥’’ (ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ, ਮਹਲਾ ੧/੪੭੩) ਆਦਮੀ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਨਿਪਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਤੋਂ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸਤਰੀ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਮੰਗਣਾ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। (ਜਿਵੇਂ ‘ਮੰਗਣੁ’ ਇਕ ਵਚਨ ਨਾਂਵ ਹੈ ਓਵੇਂ ‘ਵੀਆਹੁ’ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਅੱਖਰ ‘ਹ’ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਔਂਕੜ ਇਕ ਵਚਨ ਨਾਂਵ ਦੀ ਸੂਚਕ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇ ਉਚਾਰਨ ਬਿਨਾਂ ਔਂਕੜ ‘ਵੀਆਹ’ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਵੀਆਹੋ’।

(10). ਜਦੋਂ ਨਾਂਵ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਸਲ ਸਰੂਪ ਨਾਲ਼ ਕਾਵਿਕ ਪੱਖੋਂ ਇੱਕ ਫਾਲਤੂ ‘ਹ’ ਸ੍ਵਰ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਔਂਕੜ ਲਗਾਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁ ਵਚਨ ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ ਜਾਂ ਇਕ ਵਚਨ ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਸ਼ਬਦ ਕਿਰਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬਹੁ ਵਚਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਗਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁ ਵਚਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਜਾਂ ਸੰਬੋਧਨ ਰੂਪ ’ਚ ਨਾਂਵ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਔਂਕੜ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਬਿਨਾਂ ਬਿੰਦੀ ਤੋਂ ਹੋੜੇ ਵਾਙ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜੇ ਨਾਂਵ ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬਿੰਦੀ ਸਮੇਤ ਹੋੜੇ ਵਾਙ ਉਚਾਰਨਾ ਸਹੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ :

‘‘ਸੁਖਹੁ (ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ, ਸੁਖ ਤੋਂ, ਸੁਖੋਂ) ਉਠੇ ਰੋਗ ਪਾਪ ਕਮਾਇਆ ॥ ਹਰਖਹੁ (ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ, ਖੁਸ਼ੀ ਤੋਂ, ਹਰਖੋਂ) ਸੋਗੁ ਵਿਜੋਗੁ ਉਪਾਇ ਖਪਾਇਆ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੯) ਅਰਥ : ਪਾਪ ਕਮਾਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ (ਭੋਗਾਂ) ਦੇ ਸੁਖ ਤੋਂ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। (ਭੋਗਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਤੋਂ) ਚਿੰਤਾ ਅਤੇ (ਅੰਤ ਨੂੰ) ਵਿਛੋੜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਗੇੜ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

‘‘ਹਉ ਆਇਆ ਦੂਰਹੁ (ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ, ਦੂਰ (84 ਲੱਖ ਜੂਨ) ਤੋਂ, ਦੂਰਹੋਂ) ਚਲਿ ਕੈ ਮੈ ਤਕੀ ਤਉ ਸਰਣਾਇ ਜੀਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੭੬੩)

‘‘ਪੰਥਿ ਸੁਹੇਲੈ ਜਾਵਹੁ (ਬਹੁ ਵਚਨ, ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ, ਉਚਾਰਨ ਹੈ ‘ਜਾਵੋ’) ਤਾਂ ਫਲੁ ਪਾਵਹੁ (ਬਹੁ ਵਚਨ, ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ, ਪਾਵੋ) ਆਗੈ ਮਿਲੈ ਵਡਾਈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੫੭੯)

‘‘ਆਵਹੁ (ਬਹੁ ਵਚਨ, ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ, ਆਵੋ) ਸਿਖ ਸਤਿਗੁਰੂ ਕੇ ਪਿਆਰਿਹੋ ! ਗਾਵਹੁ (ਬਹੁ ਵਚਨ, ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ, ਗਾਵੋ) ਸਚੀ ਬਾਣੀ ॥’’ (ਰਾਮਕਲੀ ਅਨੰਦ, ਮਹਲਾ ੩/੯੨੦) ਹੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਸਿੱਖੋ ! ਆਵੋ, ਸਦਾ-ਥਿਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵਿਚ ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਬਾਣੀ (ਰਲ ਕੇ) ਗਾਵੋ।

‘‘ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ ਸਤਿ ਸਤਿ ਕਰਿ ਜਾਣਹੁ (ਬਹੁ ਵਚਨ, ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ, ਜਾਣੋ) ਗੁਰਸਿਖਹੁ (ਬਹੁ ਵਚਨ ਨਾਂਵ, ਸੰਬੋਧਨ ਰੂਪ, ਗੁਰਸਿਖੋ) ਹਰਿ ਕਰਤਾ ਆਪਿ ਮੁਹਹੁ (ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ ਨਾਂਵ, ਮੁਹੋਂ) ਕਢਾਏ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੩੦੮)

(11). ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ, ਜੋ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ ’ਚ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਵਿੱਚ’ ਅਰਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਏਤੁ ਰਾਹਿ (ਰਾਹ ਵਿੱਚ) ਪਤਿ ਪਵੜੀਆ; ਚੜੀਐ ਹੋਇ ਇਕੀਸ ॥’’ (ਜਪੁ, ਮਹਲਾ ੧/੭) ਅਰਥ : (ਪਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲੋਂ ਦੂਰੀ ਮਿਟਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ) ਇਸ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਵਾਸਤੇ ਜੋ ਪਉੜੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਾ-ਭਾਵ ਮਿਟਾ ਕੇ ਹੀ ਚੜ੍ਹੀਦਾ ਹੈ।

‘‘ਅਤਿ ਪਿਆਰਾ ਪਵੈ ਖੂਹਿ (ਖੂਹ ਵਿੱਚ) ਕਿਹੁ ਸੰਜਮੁ ਕਰਣਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੯੫੩) ਅਰਥ : ਮਾਇਆ ਨਾਲ ਬਹੁਤਾ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਨੁੱਖ (ਮਾਇਆ ਦੇ ਮੋਹ ਦੇ) ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਬਚਾਅ ਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਉੱਦਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?

‘‘ਜਜਿ ਕਾਜਿ ਵੀਆਹਿ (ਵੀਆਹ ਵਿੱਚ) ਸੁਹਾਵੈ; ਓਥੈ ਮਾਸੁ ਸਮਾਣਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੯੦) ਅਰਥ : ਜੱਗ ਵਿਚ, ਵਿਆਹ ਆਦਿਕ ਕਾਰਜ ਵਿਚ (ਮਾਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ) ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੈ, ਉਹਨੀਂ ਥਾਈਂ ਮਾਸ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸੋ ਜਿਵੇਂ ‘ਜਜਿ’ ਅਤੇ ਕਾਜਿ’ ਅਧਿਕਰਨ ਕਾਰਕ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਅੱਖਰ ‘ਜ’ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਸਿਹਾਰੀ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਵੀਆਹਿ’ ਵੀ ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਅੱਖਰ ‘ਹ’ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਸਿਹਾਰੀ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਸਹੀ ਉਚਾਰਨ ਹੋਵੇਗਾ ਬਿਨਾਂ ਸਿਹਾਰੀ ਤੋਂ ‘ਵੀਆਹ’।

ਸਿੱਟਾ : (ੳ). ਰਾਹੁ, ਮਾਹੁ, ਵੀਆਹੁ, ਸਾਹੁ, ਪਾਤਸਾਹੁ, ਅਲਹੁ, ਕਹੁ, ਰਹੁ, ਗਹੁ ਆਦਿਕ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਵਚਨ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅੰਤਲਾ ਅੱਖਰ ‘ਹ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮੂਲ ਅੱਖਰ ਹੈ ਭਾਵ ‘ਹ’ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਬਦ ਅਧੂਰਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ। ਇਸ ‘ਹੁ’ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਔਂਕੜ ਵਿਆਕਰਣਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਅਰਥ ਸਮਝਣ ਲਈ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਉਚਾਰਨ ਲਈ ਜਦਕਿ ਆਮ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤੀ ਸੰਗਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰਹਿ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।

(ਅ). ਬਹੁ ਬਚਨ ਨਾਂਵ, ਜੋ ਸੰਬੋਧਨ ਰੂਪ ’ਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਗਰ ਵਾਧੂ ‘ਹੁ’ ਔਂਕੜ ਸਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਬਿਨਾਂ ਬਿੰਦੀ ਤੋਂ ਹੋੜੇ ਵਾਙ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਗੁਰਸਿਖਹੁ’ ਨੂੰ ‘ਗੁਰਸਿੱਖੋ’ !

(ੲ). ਕਿਰਿਆਵਾਚੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਵਾਧੂ ‘ਹੁ’ (ਅੰਤ ਔਂਕੜ) ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਬਹੁ ਵਚਨ ਹੁਕਮੀ ਭਵਿਖ ਕਾਲ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਔਂਕੜ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਬਿਨਾਂ ਬਿੰਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰ ’ਤੇ ਹੋੜਾ ਲਗਾ ਕੇ ਕਰਨਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਵਹੁ, ਗਾਵਹੁ, ਜਾਵਹੁ ਨੂੰ ਆਵੋ, ਗਾਵੋ, ਪਾਵੋ।

(ਸ). ਇੱਕ ਵਚਨ ਨਾਂਵ ਜਦ ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ ਹੋਵੇ ਤੇ ਅੰਤ ’ਚ ਵਾਧੂ ‘ਹੁ’ (ਔਂਕੜ ਸਹਿਤ) ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਚਾਰਨ ਬਿੰਦੀ ਸਹਿਤ ਹੋੜੇ ਵਾਙ ਹੋਏਗਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੁਹਹੁ, ਸੁਖਹੁ, ਹਰਖਹੁ, ਧੁਰਹੁ ਨੂੰ ਮੁਹੋਂ, ਸੁਖੋਂ, ਹਰਖੋਂ, ਧੁਰੋਂ ਉਚਾਰਨਾ ਹੈ।

(ਹ). ਜਦ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ‘ਹਿ’ (ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ) ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਰਾਹਿ’ = ਰਾਹ ਵਿੱਚ। ‘ਵੀਆਹਿ’= ਵੀਆਹ ਵਿਚ। ‘ਖੂਹਿ’ = ਖੂਹ ਵਿੱਚ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਲੱਗੀ ਸਿਹਾਰੀ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਭਾਗ ਨਹੀਂ।

ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੇ ਬਦਲੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਮੀਕਰਨ

admin

July 7, 2022

ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੇ ਬਦਲੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਮੀਕਰਨ

ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ (ਬਠਿੰਡਾ)-88378-13661

ਫ਼ਰਵਰੀ 2022 ’ਚ ਹੋਈਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ’ਚ 117 ’ਚੋਂ 92 ਸੀਟਾਂ ਵੱਡੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਹੂੰਝਾ ਫੇਰੂ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਆਮ ਆਦਮੀ ਪਾਰਟੀ (ਆਪ) ਆਪਣੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਿਲ੍ਹੇ ਸੰਗਰੂਰ (ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕੇ) ’ਚ ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਪਿੱਛੋਂ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਚੋਣ ਹਾਰ ਜਾਣਾ; ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਮਾਨਤ ਜ਼ਬਤ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕਹਿ ਕੇ ਮਖੌਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ; ਜਿੱਥੇ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਹੈ ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ’ਚ ਵੱਡੇ ਫੇਰਬਦਲ ਹੋਣ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਵੀ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਸੰਕੇਤ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਆਜ਼ਾਦ ਵਿਰਤੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਫੈੱਡਰਲ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਦਖ਼ਲ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਸਖ਼ਤ ਖਿਲਾਫ਼ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਇਸ ਬਣੀ ਸੋਚ ਦੇ ਠੋਸ ਕਾਰਨ ਹਨ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਹੈ ਪਰ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ’ਚ ਸਿੱਖ ਅਤਿ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਭਾਵੇਂ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਹੈ ਪਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ’ਚ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵੋਟਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੀ ਨੀਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਬਹੁ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰੱਖਣ ਕਾਰਨ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਅਣਗੌਲ਼ਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਬਲਕਿ ਵਿਤਕਰਾ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ‘‘ਭੈ ਕਾਹੂ ਕਉ ਦੇਤ ਨਹਿ; ਨਹਿ ਭੈ ਮਾਨਤ ਆਨ ॥ ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਸੁਨਿ ਰੇ ਮਨਾ! ਗਿਆਨੀ ਤਾਹਿ ਬਖਾਨਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੭ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਇੰਨਾ ਬਲਵਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਡਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਮਜ਼ਲੂਮਾਂ ’ਤੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ‘‘ਪਾਪ ਕੀ ਜੰਞ ਲੈ ਕਾਬਲਹੁ ਧਾਇਆ; ਜੋਰੀ ਮੰਗੈ ਦਾਨੁ ਵੇ ਲਾਲੋ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੨੨), ਰਾਜੇ ਸੀਹ ਮੁਕਦਮ ਕੁਤੇ ॥ ਜਾਇ ਜਗਾਇਨਿ੍ ਬੈਠੇ ਸੁਤੇ ॥ ਚਾਕਰ ਨਹਦਾ ਪਾਇਨਿ੍ ਘਾਉ ॥ ਰਤੁ ਪਿਤੁ ਕੁਤਿਹੋ ਚਟਿ ਜਾਹੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੮੮) ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਰਾਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਨ ਦੀ ਸਿੱਖ ਹਿੰਮਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਸਿੱਖ ਕੇਵਲ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਹੀ ਜਾਨ ਨਿਸ਼ਾਵਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਬਲਕਿ ਦੂਸਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਮਜਲੂਮਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਵੀ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਹਟਦੇ। ਤਿਲਕ ਜੰਝੂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਉਸੇ ਤਿਲਕ ਜੰਝੂ ਪਹਿਨਣ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰਿਆਦ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਤਿੰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਸਮੇਤ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਸਾਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ’ਚ ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਕਦਮਾਂ ’ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ; ਸਿੱਖ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੀਆਂ ਬਹੂ ਬੇਟੀਆਂ ਅਤੇ ਧਨ ਦੌਲਤ ਲੁੱਟ ਕੇ ਗਜਨੀ ਦੇ ਬਜਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਿਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਧਾੜਵੀਆਂ ਦਾ ਰਾਹ ਰੋਕ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੁਡਵਾ ਕੇ ਬਾਇੱਜ਼ਤ ਘਰੋ ਘਰੀ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਸਮੇਂ ਸੈਂਕੜੇ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ। ਮੁਗਲ ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ 700 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾ ਕੇ 1710 ਈਸਵੀ ’ਚ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਵਾਹੀਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਮੀਨਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣਾਇਆ। 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1801 (ਵੈਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ) ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤਖ਼ਤ ਨਸ਼ੀਨ ਹੋ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਿੱਖ ਸਲਤਨਤ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ) ਚੀਨ ਦੀਆਂ ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਤੱਕ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ 2% ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਅਜ਼ਾਦੀ ’ਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ 90% ਹੈ, ਪਰ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹੋਈ ਵੰਡ ਕਾਰਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁਕਸਾਨ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੀ ਹੋਇਆ। ਅੱਧੋਂ ਵੱਧ ਪੰਜਾਬ ਛੱਡ ਕੇ ਆਉਣਾ ਪਿਆ। ਜਾਨ ਨਾਲੋਂ ਪਿਆਰੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਚਰਨ ਛੋਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ। ਉਸ ਉਪਰੰਤ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਫਿਰ ਹੋਈ ਵੰਡ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਹਰਿਆਣਾ ਹਿਮਾਚਲ ’ਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ’ਚੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਕੇਵਲ ਦੋ ਦਰਿਆ ਸਤਲੁਜ ਬਿਆਸ ਹੀ ਰਹਿ ਗਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਵੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡ ਉਜਾੜ ਕੇ ਬਣਾਈ ਰਾਜਧਾਨੀ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਖੇਤਰ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਲੰਗੜਾ ਪੰਜਾਬ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਰਹਿੰਦੇ ਖੂੰਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲ ਵੀ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਭਾਰੀ ਵਿਤਕਰੇ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਗੁਆਂਢੀ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਨਅਤਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਰਿਆਇਤਾਂ ਦੇ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਸਨਅਤਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਇਆ।

ਇਹ ਵਿਤਕਰੇ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਖੇਤਰੀ ਪਾਰਟੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਫੈੱਡਰਲ ਢਾਂਚੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਮੰਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰੇ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਹੀ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਪਾਰਟੀ ਸੀ, ਜਿਹੜੀ ਇਹ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਸ਼ੁਰੂ ਸ਼ੁਰੂ ’ਚ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ ਲਈ ਲੜਦੀ ਰਹੀ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਅਤੇ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੰਘ ਬਾਦਲ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ’ਚ ਆਇਆ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਵਾਰਕ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਇਸ ਪੰਥਕ ਪਾਰਟੀ ਨੂੰ ਪਰਵਾਰਕ ਪਾਰਟੀ ਬਣਾ ਕੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪੰਥ ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ਪਾ ਦਿੱਤਾ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਰਾਸ਼ਟਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈ ਕੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਲਈ ਖਤਰੇ ਦੀ ਘੰਟੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਬਾਦਲ) ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਤੋਂ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਤੀਸਰੇ ਬਦਲ ਦੀ ਭਾਲ਼ ’ਚ ਸਨ, ਪਰ ਤੀਸਰੇ ਬਦਲ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਬੇ-ਵਸੀ ’ਚ ਵਾਰੋ ਵਾਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਜਾਂ ਅਕਾਲੀ-ਭਾਜਪਾ ਗਠਜੋੜ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਸੰਨ 2014 ਦੀਆਂ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ‘ਆਪ’ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਚੋਣ ਮੈਦਾਨ ’ਚ ਆਈ; ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਾਰੀ ਸਮਰਥਨ ਮਿਲਿਆ। 13 ਵਿੱਚੋਂ 4 ਸੀਟਾਂ ਵੱਡੇ ਫ਼ਰਕ ਨਾਲ ਜਿੱਤੀਆਂ ਜਦੋਂ ਕਿ ਲੁਧਿਆਣਾ ਤੋਂ ਐਡਵੋਕੇਟ ਹਰਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਫੂਲਕਾ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਚੋਣ ਹਾਰ ਗਏ। ਸੰਗਰੂਰ ਤੋਂ ਭਗਵੰਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਆਪ ਦੀ ਟਿਕਟ ’ਤੇ 5,33,237 ਵੋਟਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ 2,11,721 ਵੋਟਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਫਰਕ ਨਾਲ ਚੋਣ ਜਿੱਤੇ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਜਿੱਥੇ ਆਪ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਸੀ; ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਸੀਟ ਹਾਸਲ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਬਾਕੀ ਦੇਸ਼ ’ਚ ਕੁਲ ਲੜੀਆਂ 432 ਸੀਟਾਂ ’ਤੋਂ ਅਰਵਿੰਦ ਕੇਜ਼ਰੀਵਾਲ ਸਮੇਤ 414 ਆਪਣੀਆ ਜ਼ਮਾਨਤਾਂ ਵੀ ਨਾ ਬਚਾ ਸਕੇ। ਜਿੰਨਾ ਜੋਰ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਕੇਜ਼ਰੀਵਾਲ ਦੀ ਸੀਟ ’ਤੇ ਲਾਇਆ ਜੇ ਉਨਾਂ ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਲਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੋ ਹੋਰ ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਪਾਰਟੀ ਵਜੋਂ ਉੱਭਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਬਾਦਲ ਨੇ 4, ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ 3 ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਨੇ 2 ਸੀਟਾਂ ਹੀ ਜਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ’ਚੋਂ ਮਿਲੇ ਵੱਡੇ ਹੁੰਗਾਰੇ ਨਾਲ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸੀ ਕਿ 2017 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਦੌਰਾਨ ਆਪ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਬਣੇਗੀ ਪਰ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਜਿਹੜੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਹਰੇ ਨਾਲ ਰਾਜਨੀਤੀ ’ਚ ਆਏ ਸਨ ਉਹ ਦਿੱਲੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ’ਚ 70 ’ਚੋਂ 67 ਸੀਟਾਂ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ’ਚ ਲੈਣ ਦੇ ਰਾਹ ਪੈ ਗਏ। ਪਾਰਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਮੋਢੀ ਆਗੂ ਪਸ਼ਾਂਤ ਭੂਸ਼ਨ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਯਾਦਵ, ਕੁਮਾਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਪਾਰਟੀ ’ਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤੇ। ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਵੀ ਉਸੇ ਰਸਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਧਰਮਵੀਰ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਸੁੱਚਾ ਸਿੰਘ ਛੋਟੇਪੁਰ ਨੂੰ ਪਾਰਟੀ ’ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਦਾ ਰਸਤਾ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੇਜ਼ਰੀਵਾਲ ਦੇ ਇਸ ਰਵੱਈਏ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਪਸੰਦ ਨਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ 2017 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਜਿੱਥੇ ਪਾਰਟੀ 100 ਸੀਟਾਂ ਜਿੱਤਣ ਦੀ ਆਸ ਲਾਈ ਬੈਠੀ ਸੀ, ਕੇਵਲ 20 ਸੀਟਾਂ ਹੀ ਹਾਸਲ ਹੋਈਆਂ। 2019 ’ਚ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ’ਚ 35 ਉਮੀਦਵਾਰ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਕੇਵਲ ਭਗਵੰਤ ਮਾਨ ਹੀ ਸੰਗਰੂਰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਸੀਟ ਬਚਾ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਫ਼ਰਕ 2,11,721 ਤੋਂ ਘਟ ਕੇ 1,10,211 ਵੋਟਾਂ ਦਾ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ। 2017 ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਅਤੇ 2019 ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਨਤੀਜੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਆਪ ਦੇ ਆਧਾਰ ਨੂੰ 2014 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਖੋਰਾ ਲੱਗਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਜੇ ਆਪ ਲਈ ਆਸ ਦੀ ਕਿਰਨ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਕੇਵਲ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੌੜੀ ਬਣਾ ਕੇ ਕੇਜਰੀਵਾਲ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਕੁਰਸੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਕਿਸਾਨ ਮੋਰਚੇ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਨ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ’ਤੇ ਡਾਕਾ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਲੁਟੇਰਿਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਤੀਸਰਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਬਦਲ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ; ਹੁਣ ਤੱਕ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਲੁੱਟਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਬਾਦਲ ਦਲ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੂੰ 2022 ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਮੌਕਾ ਆਪ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾ ਲਿਆ; ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਆਪ ਨੇ 117 ’ਚੋਂ 92 ਸੀਟਾਂ ਭਾਰੀ ਬਹੁਮਤ ਨਾਲ ਜਿੱਤੀਆਂ। ਕੇਜ਼ਰੀਵਾਲ ਲਈ ਇਹ ਮੌਕਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਸਾਂ ’ਤੇ ਪੂਰਾ ਉੱਤਰ ਕੇ ਦਿੱਲ ਜਿੱਤਦੇ, ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਹਿਲੇ ਹੀ ਟੈਸਟ ਵਿੱਚ ਫੇਲ ਹੋ ਗਏ ਜਦੋਂ ਰਾਜ ਸਭਾ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕੋਟੇ ’ਚੋਂ ਖਾਲੀ ਹੋਈਆਂ 7 ਸੀਟਾਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਵੀ ਮੈਂਬਰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੱਕ ’ਚ ਬੋਲਣ ਵਾਲਾ ਜਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲਾ ਨਾ ਚੁਣਿਆ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪ ਦੇ 92 ਵਿਧਾਇਕ ਜਿਤਾਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵੋਟਾਂ ਨਾਲ ਆਪ 7 ਰਾਜ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ ਜਿਤਾਉਣ ’ਚ ਸਫਲ ਹੋਈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤੇ ਦਰਿਆਈ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਦੇ ’ਤੇ ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਚੁੱਪ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਠੱਗੇ ਗਏ ਹੋਣ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ।

ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵਿਤੀ ਹਾਲਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੰਨੀ ਨਾਜ਼ੁਕ ਹੈ ਕਿ ਚੋਣ ਵਾਅਦੇ ਪੂਰੇ ਕਰਨ ਦੇ ਸਰਕਾਰ ਕਾਬਲ ਨਹੀਂ; ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਲਾਭਾਂ ਦਾ ਹਾਲੀ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਕੇਵਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਐਲਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ’ਚੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਖਰਚ ਕੇ ਪਹਿਲੀ ਗਰੰਟੀ ਪੂਰੀ, ਪੰਜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਚਾਰ ਗਰੰਟੀਆਂ ਪੂਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੂਬਿਆਂ ’ਚ ਛਪਵਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਨੇੜਲੇ ਭਵਿੱਖ ’ਚ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਹੁਣ ਇੰਨੇ ਭੋਲ਼ੇ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਕਿ ਇਹ ਨਾ ਸਮਝਣ ਕਿ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲੁੱਟੇ ਪੁੱਟੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਆਪ ਹਿਮਾਚਲ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ’ਚ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤਣਾ ਚਾਹ ਰਹੀ ਹੈ। ਪੰਜਾਬ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੜੇ ਜੋਰ ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਵੀ.ਵੀ.ਆਈ.ਪੀ. ਕਲਚਰ ਖਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਵਿਰੋਧੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਦੀ ਸਕਿਉਰਟੀ ਘਟਾ ਕੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵੀ.ਵੀ.ਆਈ.ਪੀ. ਕਲਚਰ ਖਤਮ; ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਕਿਉਰਟੀ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵਧਾਈ ਗਈ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਭੈਣ ਨੂੰ ਸਕਿਉਰਟੀ ਦਿੱਤੀ ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਪਰਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕੇਜ਼ਰੀਵਾਲ ਦੀ ਸਕਿਉਰਟੀ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 60 ਜਵਾਨ ਤੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦਿੱਲੀ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤੇ। ਰਾਘਵ ਚੱਢੇ ਨਾਲ 45 ਸਕਿਉਰਟੀ ਵਾਲੇ ਲਾਏ ਗਏ। ਅੱਜ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਜ ਸਭਾ ਮੈਂਬਰ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ’ਚ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਲੋੜੋਂ ਵੱਧ ਦਖ਼ਲ ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਸਮੇਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੈਸਲਿਆਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਨਰਾਜ਼ ਹੋ ਕੇ ਸਮਝਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੰਦ ਹਾਥੀ ਵਾਙ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਹੋਰ ਤੇ ਖਾਣ ਲਈ ਹੋਰ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਟੈਕਸ ਦੇ ਪੈਸੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਕਰਨ ’ਚ ਇਹ ਪਹਿਲੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਦੋ ਕਦਮ ਅੱਗੇ ਜਾਂਦੇ ਦਿੱਸੇ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਬਕ ਸਿਖਾਉਣ ਦੀ ਠਾਣ ਲਈ।

ਭਗਵੰਤ ਮਾਨ ਨੇ ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਸੀਟ ਲਗਾਤਾਰ ਦੋ ਵਾਰ ਵੱਡੇ ਫ਼ਰਕ ਨਾਲ ਜਿੱਤੀ; ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਰਚ ਮਹੀਨੇ ’ਚ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਈਆਂ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਆਪ ਨੇ ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਹਲਕੇ ਦੇ ਸਾਰੇ 9 ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹਲਕਿਆਂ ’ਚੋਂ ਹੂੰਝਾ ਫੇਰ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਹਲਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਭਗਵੰਤ ਮਾਨ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ, ਹਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਚੀਮਾ ਵਿਤ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਮੀਤ ਹੇਅਰ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਤਰੀ ਬਣੇ। ਆਪ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਸੰਗਰੂਰ ਆਪ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਕਦੇ ਵੀ ਉਹ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਹਾਰਨਗੇ। ਇਸ ਜ਼ਿਮਨੀ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੀਸ਼ਾ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਹਿੱਤਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿੰਨੇ ਚੇਤਨ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਬਾਦਲ ਦੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਬੀਬੀ ਕਮਲਜੀਤ ਕੌਰ ਰਾਜੋਆਣਾ ਦਾ ਪੰਜਵਾਂ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਜ਼ਮਾਨਤ ਜ਼ਬਤ ਹੋਣਾ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣਾ ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਪੰਥਕ ਪਾਰਟੀ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਗੁਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਦੀ ਜਿੱਤ ਨੇ ਵਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਰਜੀਹ ਖੇਤਰੀ ਪਾਰਟੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਕੇਵਲ ਤੇ ਕੇਵਲ ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੱਤੀ। ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਸਭਾ ’ਚ ਆਪ ਤੇ ਬਾਦਲ ਦਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸਭਾ ’ਚ ਸੁਖਬੀਰ ਬਾਦਲ ਹਰਮਿਰਤ ਕੌਰ ਬਾਦਲ ਅਤੇ ਸਿਮਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਮਾਨ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜਾਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇਗੀ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਕਿਸ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਟੈਸਟ 2024 ’ਚ ਹੀ ਹੋਣ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਬਾਦਲ ਦਲ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ’ਚ ਬਣਿਆ ਆਪਣਾ ਆਧਾਰ, ਭਾਜਪਾ ਦੀ ਝੋਲ਼ੀ ’ਚ ਡੇਗ ਕੇ ਪੰਥਕ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਖੇਤਰੀ ਮੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰਨ ਸਦਕਾ ਗੁਆ ਲਿਆ। ਭਾਵੇਂ ਕਿਸਾਨ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਦਬਾਅ ਹੇਠ ਬਾਦਲ ਦਲ ਨੇ ਭਾਜਪਾ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜ ਵਿਛੋੜਾ ਕਰ ਕੇ ਬੰਦੀ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਈ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨੀ ਮੰਗਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਵਿਖਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਭਰੋਸਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿ ਬਾਦਲ ਅੰਦਰੋ ਅੰਦਰੀ ਭਾਜਪਾ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਸਨ/ਹਨ। ਭਾਜਪਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੇ.ਪੀ. ਨੱਢਾ ਦੇ ਇੱਕ ਟੈਲੀਫੋਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਕਾਹਲ਼ੀ ’ਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਲਈ ਭਾਜਪਾ ਉਮੀਦਵਾਰ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਮੁਰਮੂ ਦਰੋਪਦੀ ਨੂੰ ਹਿਮਾਇਤ ਦੇਣ ਦਾ ਐਲਾਨ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਨੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਇਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਨੌਤ ’ਤੇ ਮੋਹਰ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਭਾਜਪਾ ਅਤੇ ਬਾਦਲ ਦਲ ਕੇਵਲ ਅੰਦਰੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਬਾਹਰੋਂ ਵੀ ਇੱਕ ਹਨ। ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ’ਚੋਂ ਅਤੇ ਔਰਤ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਮੁਰਮੂ ਦਰੋਪਦੀ ਨੂੰ ਹਿਮਾਇਤ ਦੇਣ ਦਾ ਸੁਖਬੀਰ ਬਾਦਲ ਦਾ ਇਹ ਦਾਅਵਾ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਜ਼ਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਇਹੀ ਆਧਾਰ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਲਈ ਗਿਆਨੀ ਜ਼ੈਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਲਈ ਡਾ: ਮਨਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿੱਖ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਸਮਰਥਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ? ਜੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਨੂੰ ਤਰਜ਼ੀਹ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਯਸਵੰਤ ਸਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿਮਾਇਤ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਮੁਹਿੰਮ ’ਚ ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਬੜੇ ਜੋਰ ਸ਼ੋਰ ਨਾਲ ਉੱਠਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭਾਜਪਾ ਦਾ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿਰੋਧੀ ਫਿਰਕੂ ਚਿਹਰਾ ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ। ਸੁਖਬੀਰ ਦਾ ਇਹ ਬਹਾਨਾ ਕਿ ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਦੀ ਹਿਮਾਇਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਵੀ ਸੰਘੋਂ ਹੇਠਾਂ ਨਹੀਂ ਉੱਤਰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਯਸਵੰਤ ਸਿਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਜਪਾ ’ਚ ਸੀ ਅਤੇ ਵਾਜਪਾਈ ਦਾ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਕੈਬਿਨਿਟ ’ਚ ਮੰਤਰੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੋਦੀ ਦੀਆਂ ਗ਼ਲਤ ਨੀਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਉਹ ਭਾਜਪਾ ਛੱਡ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਮਮਤਾ ਬੈਨਰਜੀ ਦੀ ਪਾਰਟੀ ਤ੍ਰਿਣਾਮੂਲ ਕਾਂਗਰਸ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਮਮਤਾ ਬੈਨਰਜੀ ਨੇ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਵਿਰੋਧੀ ਦਲਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਉਮੀਦਵਾਰ ਵਜੋਂ ਤਜ਼ਵੀਜ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਰਬ ਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਸਭ ਦਲਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦਾ ਉਮੀਦਵਾਰ ਕਹਿਣਾ ਗੁੰਮਰਾਹਕੁਨ ਹੈ। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਜਪਾ ਨੇ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ’ਚ ਚੰਦਰਬਾਬੂ ਨਾਇਡੂ ਦੀ ਤੈਲਗੂ ਦੇਸਮ ਪਾਰਟੀ, ਬਿਹਾਰ ’ਚ ਨਿਤੀਸ਼ ਕੁਮਾਰ ਦੀ ਜੇਡੀਯੂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ’ਚ ਸ਼ਿਵਸੈਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਖੋਰਾ ਲਾਇਆ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਬਾਦਲ ਨੂੰ ਤਬਾਹੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਲੈ ਆਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਸੁਖਬੀਰ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ’ਚ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਹੋਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਈ ਭਵਿੱਖ ’ਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਆਪ ਅਤੇ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ (ਅ) ’ਚ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਧੀ ਹੈ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 2017 ’ਚ ਕੇਜ਼ਰੀਵਾਲ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਆਪਣੇ ਪੈਰੀਂ ਆਪ ਕੁਹਾੜਾ ਮਾਰਿਆ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ 2022 ਦੀ ਜਿੱਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖਜ਼ਾਨੇ ’ਚੋਂ ਹਿਮਾਚਲ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਮੀਡੀਏ ’ਚ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਦੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਦੇ ਕੇ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਪੈਰੀਂ ਆਪ ਕੁਹਾੜਾ ਮਾਰ ਲਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਬਿਆਂ ’ਚ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ’ਚ ਲਾਭ ਮਿਲਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਲਟਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੀ ਪਾਰਟੀ ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਗੁਆ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਉਹ ਸਾਡੇ ਸੂਬੇ ’ਚ ਜਿੱਤ ਕੇ ਕੀ ਗੁਲ ਖਿਲਾਰੇਗੀ? ਬਾਕੀ ਲੋਕ ਹੁਣ ਇੰਨੇ ਕੁ ਸਿਆਣੇ ਹੋ ਗਏ ਜਾਪਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੁਫਤਖੋਰੀ ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠ ਕੇ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਕੌਮੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ’ਤੇ ਵੀਚਾਰ ਕਰ ਕੇ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣਗੇ।

ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ

admin

June 22, 2022

ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਅਕਸਰ ਦੋ ਸਵਾਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲਾ ਇਹ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ-ਗੁਰੂ ਮੰਨਿਆ ਹੈ। ਕੀ ਫਿਰ ਇਸ ਪੂਰੇ ਸ਼ਬਦ-ਗੁਰੂ (ਗਿਆਨ) ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ ? ਦੂਜਾ ਇਹ ਸਵਾਲ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਭੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਰਜਾ ਮਿਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ-ਗੁਰੂ ਹੋਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਾਂ ਪੂਰਾ ਗੁਰੂ; ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਸਵਾਲਾਂ ਅੰਦਰ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦਾ ਸੂਖਮ ਰਾਜ਼ ਛੁਪਿਆ ਹੈ। ਹਥਲੇ ਲੇਖ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰ ਇਹ ਛੇ ਗੁਣ ਦੱਸੇ ਹਨ (1). ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਇਕਾਗਰ ਕਰਕੇ ਕਣ-ਕਣ ’ਚ ਵਿਆਪਕ ਰਾਮ ਦਾ ਨਾਮ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਜਪਣਾ ‘‘ਮੰਤ੍ਰੰ ਰਾਮ ਰਾਮ ਨਾਮੰ; ਧੵਾਨੰ ਸਰਬਤ੍ਰ ਪੂਰਨਹ ॥’’, (2). ਨਿਰਵੈਰ ਅਤੇ ਨਿਰਮਲ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ਼ ਸੁੱਖ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਜਾਣਨਾ ‘‘ਗੵਾਨੰ ਸਮ ਦੁਖ ਸੁਖੰ; ਜੁਗਤਿ ਨਿਰਮਲ ਨਿਰਵੈਰਣਹ ॥’’, (3). ਪੰਜ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਰੱਖ ਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ਼ ਪਿਆਰ ਕਰਨਾ ‘‘ਦਯਾਲੰ ਸਰਬਤ੍ਰ ਜੀਆ; ਪੰਚ ਦੋਖ ਬਿਵਰਜਿਤਹ ॥’’, (4). ਜਿਵੇਂ ਕਮਲ/ਕੰਵਲ ਫੁੱਲ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਅਭਿੱਜ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ; ਇਉਂ ਮਾਇਆ ਤੋਂ ਉਪਰਾਮ/ਵਿਰਕਤ ਰਹਿ ਕੇ ਰੱਬ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਉਣ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣਾ ‘‘ਭੋਜਨੰ ਗੋਪਾਲ ਕੀਰਤਨੰ; ਅਲਪ ਮਾਯਾ ਜਲ ਕਮਲ ਰਹਤਹ ॥’’, (5). ਪ੍ਰੇਮ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ਼ ਰੱਬ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਦਿਆਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅਤੇ ਦੋਸਤ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ‘‘ਉਪਦੇਸੰ ਸਮ ਮਿਤ੍ਰ ਸਤ੍ਰਹ; ਭਗਵੰਤ ਭਗਤਿ ਭਾਵਨੀ ॥’’ ਅਤੇ (6). ਵੈਰੀ ਦੇ ਔਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਕੋਈ ਗੱਲ; ਕੰਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਨਾ ਸੁਣਨਾ ਅਤੇ ਅਹੰਕਾਰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਸਭ ਨਾਲ਼ ਨਿਮਰਤਾ ਰੱਖਣੀ ‘‘ਪਰ ਨਿੰਦਾ ਨਹ ਸ੍ਰੋਤਿ ਸ੍ਰਵਣੰ; ਆਪੁ ਤਿੵਾਗਿ, ਸਗਲ ਰੇਣੁਕਹ ॥’’ ਸੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਲੱਛਣਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਮਨੁੱਖ; ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ ਅਖਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ‘ਸਾਧ ਸੱਜਣ’ ਯਾਨੀ ਮਨ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਚੁੱਕਿਆ ਮਨੁੱਖ; ਕਹਿਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ‘‘ਖਟ ਲਖੵਣ ਪੂਰਨੰ ਪੁਰਖਹ; ਨਾਨਕ ! ਨਾਮ ਸਾਧ ਸ੍ਵਜਨਹ ॥੪੦॥’’ (ਸਹਸਕ੍ਰਿਤੀ/ਮਹਲਾ ੫/੧੩੫੭)

ਕੀ ਉਕਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਛੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ? ਜਵਾਬ ਹੈ: ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ

(1). ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਪੈਦਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ, ਰੱਬ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭੱਟ ਮਥੁਰਾ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ ਕਿ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੀ ਨਿਰਮਲ-ਜੋਤਿ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ’ ਪਿਆ ਹੈ ‘‘ਜੋਤਿ ਰੂਪਿ (’ਚ) ਹਰਿ ਆਪਿ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕੁ ਕਹਾਯਉ ॥’’ (ਭਟ ਮਥੁਰਾ/੧੪੦੮)

(2). ਸਤਿਗੁਰੂ ਅੰਦਰ ਇਹ ਛੇ ਗੁਣ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਇਹ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਸ਼ਕਤੀ; ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਅੰਦਰ ਇਉਂ ਤਬਦੀਲੀ ਲਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ‘‘ਪਿੰਗੁਲ ਪਰਬਤ ਪਾਰਿ ਪਰੇ; ਖਲ ਚਤੁਰ ਬਕੀਤਾ ॥ ਅੰਧੁਲੇ ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਸੂਝਿਆ; ਗੁਰ ਭੇਟਿ ਪੁਨੀਤਾ ॥੧॥ ਮਹਿਮਾ ਸਾਧੂ ਸੰਗ ਕੀ; ਸੁਨਹੁ ਮੇਰੇ ਮੀਤਾ !॥ ਮੈਲੁ ਖੋਈ, ਕੋਟਿ ਅਘ ਹਰੇ; ਨਿਰਮਲ ਭਏ ਚੀਤਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੧੦) ਅਰਥ : ਹੇ ਮੇਰੇ ਮਿੱਤਰ ! ਪੂਰੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕੀਤੀ ਸੰਗਤ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸੁਣ। ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਜਾਈਦਾ ਹੈ (ਗੁਰ ਭੇਟਿ ਪੁਨੀਤਾ)। ਗੁਰੂ; ਜਨਮ-ਜਨਮ ਦੀ ਮੈਲ਼ ਉਤਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ (ਮੈਲੁ ਖੋਈ)। ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਪਾਪ ਮਿਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ (ਕੋਟਿ ਅਘ ਹਰੇ)। ਮਨ; ਨਿਰਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਨਿਰਮਲ ਭਏ ਚੀਤਾ)। ਲੂਲ੍ਹਾ (ਅਪਾਹਜ) ਮਨੁੱਖ ਯਾਨੀ ਕਿ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਬੰਦਾ ਵੀ ਮਾਨੋ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਰਬਤ ਪਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ (ਪਿੰਗੁਲ ਪਰਬਤ ਪਾਰਿ ਪਰੇ)। ਮੂਰਖ ਮਨੁੱਖ; ਸਿਆਣਾ ਅਤੇ ਚੰਗਾ ਵਕਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਖਲ ਚਤੁਰ ਬਕੀਤਾ)। ਨੇਤਰਹੀਣ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਾਨੋ ਤ੍ਰਿਲੋਕ (ਸੁਰਗ ਲੋਕ, ਮਾਤ ਲੋਕ ਤੇ ਪਾਤਾਲ ਲੋਕ) ਵਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਅੰਧੁਲੇ ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਸੂਝਿਆ)। ਸੋ ‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ‘ਨਿਰਾਕਾਰ ਅਤੇ ਆਕਾਰ (ਯਾਨੀ ਕਿ ਕੁਦਰਤਿ) ਦੀ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਹੂ-ਬਹੂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ।

ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਉਕਤ ਛੇ ਗੁਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ‘ਨਿਰਾਕਾਰ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਹੋਣਾ’। ਰੱਬ ’ਚ ਲੀਨ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਰੱਬ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋਣਾ; ਦੋਵਾਂ ’ਚ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਰਸ ਅਤੇ ਪਾਰਸ ਹੋਣਾ, ਚੰਦਨ ਅਤੇ ਚੰਦਨ ਬਣਨਾ ਆਦਿ। ਨਿਰਾਕਾਰ ਦਾ ਰੂਪ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ; ਪਾਰਸ ਅਤੇ ਚੰਦਨ ਹਨ ਤਾਹੀਓਂ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ’ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ਸਗੋਂ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਚੱਕਰ ’ਚ ਭਟਕਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਾਙ ਨਿਰਾਕਾਰ ’ਚ ਅਭੇਦ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ‘‘ਜਨਮ ਮਰਣ ਦੁਹਹੂ ਮਹਿ ਨਾਹੀ; ਜਨ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਆਏ ॥ ਜੀਅ ਦਾਨੁ ਦੇ ਭਗਤੀ ਲਾਇਨਿ; ਹਰਿ ਸਿਉ ਲੈਨਿ ਮਿਲਾਏ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੭੪੯) ਅਰਥ : ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ’ਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਉਹ ਤਾਂ ਸੇਵਕਾਂ ਦੇ ਉਧਾਰ ਲਈ (ਸੰਸਾਰ ’ਚ) ਆਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਰੂਹ/ਜਿੰਦ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ (ਯਾਨੀ ਕਿ ਉਹ ਅੰਮ੍ਰਿਤ-ਬੂਟੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ ਰੂਹ/ਆਤਮਾ; ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਹੋਵੇ) ਦੇ ਕੇ ਹਰੀ ਦੀ ਭਗਤੀ ’ਚ ਜੋੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਹਰੀ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।

‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਵੱਸਦੇ ‘ੴ’ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਕੇ, ਉਸ ਦਾ ਆਪ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਕੇ ‘ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ’ ਨੂੰ ਵੀ ਵੈਸਾ ਹੀ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸੂਖਮ ਰਾਜ਼ ਤੱਕ ਪਕੜ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਸੰਯੁਕਤ ਸ਼ਬਦ ‘ਦੇਖਿ+ਦਿਖਾਵੈ’ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘(ਹਿਰਦੇ/ਅਨੁਭਵ ’ਚੋਂ ਆਪ) ਵੇਖ ਕੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਣਾ’। ਇਹ ਸ਼ਬਦ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 4 ਵਾਰ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਕੇਵਲ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਬੰਦ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ਼ ਵਿਚਾਰਿਆਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਹਰ ਬੰਦ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ’ਚ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅੰਦਰ ਇਹ ਗੁਣ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ; ਅਦ੍ਰਿਸ਼/ ਨਿਰਾਕਾਰ-ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਚਿਤਰਨ ਉਲੀਕਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਸਕੇ ਕਿ ਉਹ ਦੈਬੀ-ਸ਼ਕਤੀ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਗਿਆਨ ਨਾਲ਼ :

ਪਹਿਲਾ ਸ਼ਬਦ : ਏਕਮ ਏਕੰਕਾਰੁ ਨਿਰਾਲਾ ॥ ਅਮਰੁ ਅਜੋਨੀ ਜਾਤਿ ਨ ਜਾਲਾ ॥ ਅਗਮ ਅਗੋਚਰੁ; ਰੂਪੁ ਨ ਰੇਖਿਆ ॥ ਖੋਜਤ ਖੋਜਤ; ਘਟਿ ਘਟਿ ਦੇਖਿਆ ॥ ਜੋ ਦੇਖਿ+ਦਿਖਾਵੈ; ਤਿਸ ਕਉ ਬਲਿ ਜਾਈ (ਜਾਈਂ) ॥ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦਿ; ਪਰਮ ਪਦੁ ਪਾਈ (ਪਾਈਂ) ॥੧॥ (ਮਹਲਾ ੧/੮੩੯) ਅਰਥ : ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤਿਥ (ਏਕਮ) ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਓਅੰਕਾਰ (ਏਕੰਕਾਰੁ) ਪ੍ਰਭੂ; ਅਦੁੱਤੀ (ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰੂਪ) ਹੈ ਭਾਵ ਉਸ ਵਰਗਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਨਹੀਂ (ਏਕਮ ਏਕੰਕਾਰੁ ਨਿਰਾਲਾ)। ਅਟੱਲ ਹੈ, ਜੂਨਾਂ ’ਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਜਾਤ ਨਹੀਂ ਭਾਵ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਜਾਤਾਂ-ਨਸਲਾਂ ’ਚ ਵੱਸਦਾ ਹੈ, ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਉੱਤੇ ਮਾਇਆ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ (ਅਮਰੁ ਅਜੋਨੀ ਜਾਤਿ ਨ ਜਾਲਾ)। ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਦਾ ਰੂਪ-ਰੰਗ ਜਾਂ ਰੇਖਾ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਨਹੀਂ (ਅਗਮ ਅਗੋਚਰੁ; ਰੂਪੁ ਨ ਰੇਖਿਆ)। ਅੰਦਰਲੇ ਤੀਰਥ ’ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕੀਤਿਆਂ ਭਾਵ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤਿਆਂ (ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਕਰਕੇ) ਹਿਰਦੇ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਖੋਜਤ ਖੋਜਤ; ਘਟਿ ਘਟਿ ਦੇਖਿਆ)। ਜਿਹੜਾ (ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ) ਐਸੀ ਅਦ੍ਰਿਸ਼, ਅਪਹੁੰਚ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪ ਵੇਖ ਕੇ, ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਕੇ; ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਭੀ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਮੈ ਉਸ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਹਾਂ (ਜੋ ਦੇਖਿ ਦਿਖਾਵੈ; ਤਿਸ ਕਉ ਬਲਿ ਜਾਈ)। ਐਸੇ ‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਦੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ਼ ਮੈਂ ਸਰਬੋਤਮ ਪਦ ਪਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ, ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹਾਂ (ਗੁਰ ਪਰਸਾਦਿ; ਪਰਮ ਪਦੁ ਪਾਈ)। ਸਰਬੋਤਮ ਪਦ ਜਾਂ ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ‘ਸਚਖੰਡ ਦਾ ਨਿਵਾਸੀ ਹੋਣਾ, ਬੇਗ਼ਮਪੁਰੇ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰੀ ਬਣਨਾ’।

ਦੂਜਾ ਸ਼ਬਦ : ਘਰਿ (’ਚ) ਆਉ ਪਿਆਰੇ ! ਦੁਤਰ ਤਾਰੇ; ਤੁਧੁ ਬਿਨੁ, ਅਢੁ ਨ ਮੋਲੋ ॥ ਕੀਮਤਿ ਕਉਣ ਕਰੇ, ਤੁਧੁ ਭਾਵਾਂ; ਦੇਖਿ+ਦਿਖਾਵੈ ਢੋਲੋ ॥ (ਬਾਰਹਮਾਹਾ/ਮਹਲਾ ੧/੧੧੦੮) ਅਰਥ : ਹੇ ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਮੇਰੇ ਹਿਰਦੇ ’ਚ ਆਓ ਯਾਨੀ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਓ (ਘਰਿ ਆਉ ਪਿਆਰੇ !)। ਇਹੀ ਅਹਿਸਾਸ ਬਿਖੜਾ ਸੰਸਾਰ-ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਰ ਲੰਘਾਏਗਾ (ਦੁਤਰ ਤਾਰੇ)। ਤੇਰੇ ਦਰਸ਼ਨ ਬਿਨਾਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅੱਧੀ ਕੌਡੀ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ (ਤੁਧੁ ਬਿਨੁ, ਅਢੁ ਨ ਮੋਲੋ)। (ਜੋ ਭੀ ਤੇਰੇ) ਪਿਆਰੇ ਦਾ ਆਪ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮੈਨੂੰ ਭੀ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਾ ਦੇਵੇ (ਦੇਖਿ ਦਿਖਾਵੈ ਢੋਲੋ/ ਤਾਂ ਜੋ) ਮੈ ਭੀ ਤੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆ ਜਾਵਾਂ (ਤੁਧੁ ਭਾਵਾਂ/ ਤਦ ਮੇਰੇ) ਕੀਮਤੀ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੌਣ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਕੀਮਤਿ ਕਉਣ ਕਰੇ) ? ਸੋ ਐਸਾ ਹੀ ਭਾਵ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਹੈ ‘‘ਮੰਨੇ ਕੀ ਗਤਿ; ਕਹੀ ਨ ਜਾਇ ॥’’ (ਜਪੁ) ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਸਿੱਖਿਆ ਮੰਨਣ ਵਾਲ਼ੇ ਦੇ ਬਣੇ ਕੀਮਤੀ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਭਾਵ ਕੋਈ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਨੋਟ : ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਬੋਲ; ਭਾਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਿਲੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਹਨ, ਪਰ ਹਰ ਸਿੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦਿਲੋਂ ਉੱਠੇ ਇਹ ਬੋਲ, ਸਮਝ ਕੇ ਪਾਠ ਕਰਨਾ ਹੈ ਭਾਵ ਇਸ ਵਾਕ ‘‘ਕੀਮਤਿ ਕਉਣ ਕਰੇ, ਤੁਧੁ ਭਾਵਾਂ; ਦੇਖਿ ਦਿਖਾਵੈ ਢੋਲੋ’’ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਹੇ ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰਭੂ ! (ਜਿਹੜਾ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਤੇਰਾ) ਦਰਸ਼ਨ ਆਪ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਨੂੰ (ਯਾਨੀ ਕਿ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਭੀ ਤੇਰੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਾ) ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਮੈਂ ਵੀ ਤੈਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆ ਸਕਾਂ (ਮੈਂ ਉਸ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਹਾਂ)। ਫਿਰ ਮੇਰੇ ਐਸੇ ਪੂਰਨ ਸਿੱਖੀ ਕਿਰਦਾਰ ਦਾ ਕੌਣ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਸੋ ਇਸ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਐਸੇ ‘‘ਦੇਖਿ+ਦਿਖਾਵੈ’’ ਗੁਣਾਂ ਭਰਪੂਰ ‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਅਹਿਸਾਸ ਪੈਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ।

ਤੀਜਾ ਸ਼ਬਦ : ਸਭ ਊਤਮ; ਕਿਸੁ ਆਖਉ (ਆਖਉਂ) ਹੀਨਾ ॥ ਹਰਿ ਭਗਤੀ; ਸਚਿ+ਨਾਮਿ (’ਚ) ਪਤੀਨਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਅਉਖਧ ਕਰਿ ਥਾਕੀ ਬਹੁਤੇਰੇ ॥ ਕਿਉ ਦੁਖੁ ਚੂਕੈ; ਬਿਨੁ ਗੁਰ ਮੇਰੇ …॥੨॥ ਰੋਗੁ ਵਡੋ; ਕਿਉ ਬਾਂਧਉ ਧੀਰਾ ?॥ ਰੋਗੁ ਬੁਝੈ, ਸੋ ਕਾਟੈ ਪੀਰਾ … ॥੩॥ ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ; ਦਾਰੂ, ਹਰਿ ਨਾਉ ॥ ਜਿਉ ਤੂ ਰਾਖਹਿ; ਤਿਵੈ ਰਹਾਉ (ਰਹਾਉਂ)॥ ਜਗੁ ਰੋਗੀ; ਕਹ ਦੇਖਿ ਦਿਖਾਉ (ਦਿਖਾਉਂ)॥ ਹਰਿ ਨਿਰਮਾਇਲੁ; ਨਿਰਮਲੁ ਨਾਉ ॥੪॥ ਘਰ ਮਹਿ ਘਰੁ; ਜੋ ਦੇਖਿ+ਦਿਖਾਵੈ ॥ ਗੁਰ ਮਹਲੀ; ਸੋ ਮਹਲਿ (ਅੰਦਰ) ਬੁਲਾਵੈ …॥੫॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੧੮੯) ਅਰਥ : (ਸੰਸਾਰ ’ਚ) ਹਰ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਹੈ (ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰਿਆਂ ’ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਵੱਸਦਾ ਹੈ)। ਮੈ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਮਾੜਾ ਨਹੀਂ ਕਹਾਂਗਾ (ਸਭ ਊਤਮ; ਕਿਸੁ ਆਖਉ ਹੀਨਾ), ਪਰ ਇਹ ਭਰੋਸਾ ਹਰੀ ਦੀ ਭਗਤੀ ਨਾਲ਼, ਉਸ ਦੇ ਸਥਿਰ ਨਾਮ ’ਚ ਜੁੜ ਕੇ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ (ਹਰਿ ਭਗਤੀ; ਸਚਿ+ਨਾਮਿ ਪਤੀਨਾ)॥ ਰਹਾਉ॥ (ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ ਬਣਨ ਲਈ) ਬੜੇ ਇਲਾਜ ਕਰ ਕੇ ਵੇਖ ਲਏ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਪਾਠੁ ਪੜਿਓ ਅਰੁ ਬੇਦੁ ਬੀਚਾਰਿਓ; ਨਿਵਲਿ ਭੁਅੰਗਮ ਸਾਧੇ ॥ ਪੰਚ ਜਨਾ ਸਿਉ ਸੰਗੁ ਨ ਛੁਟਕਿਓ; ਅਧਿਕ ਅਹੰਬੁਧਿ (ਹੰਕਾਰ ’ਚ) ਬਾਧੇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੬੪੧) ਹੁਣ) ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਵੇਂ ਇਹ ਦੁੱਖ ਦੂਰ ਹੋਵੇ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ (ਅਉਖਧ ਕਰਿ ਥਾਕੀ ਬਹੁਤੇਰੇ॥ ਕਿਉ ਦੁਖੁ ਚੂਕੈ; ਬਿਨੁ ਗੁਰ ਮੇਰੇ)..।੨। ਜਦ ਰੋਗ ਭਾਰੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਰੋਗੁ ਵਡੋ; ਕਿਉ ਬਾਂਧਉ ਧੀਰਾ ?)। ਜਿਹੜਾ (ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਇਸ) ਰੋਗ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ, ਉਹੀ ਮੇਰੀ ਪੀੜਾ ਦੂਰ ਕਰੇਗਾ (ਰੋਗੁ ਬੁਝੈ, ਸੋ ਕਾਟੈ ਪੀਰਾ)। ਗੁਰੂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੀ ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ (ਨਾਮਣਾ/ਵਡਿਆਈ) ਹੈ ਤੇ ਦਵਾ ਹੈ (ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ; ਦਾਰੂ, ਹਰਿ ਨਾਉ)। ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਜਿਧਰ ਤੂੰ ਰੱਖਦਾ ਹੈਂ, ਓਧਰ ਹੀ ਮੇਰਾ ਚਿਤ ਡੋਲਦਾ ਹੈ (‘‘ਜਿਉ ਤੂ ਰਾਖਹਿ; ਤਿਵੈ ਰਹਾਉ॥’’ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈ ਤੇਰੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਬੱਝਿਆ ਹਾਂ । ਮੇਰੇ ਵਾਙ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਰੋਗੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਜੋ ਜੋ ਦੀਸੈ; ਸੋ ਸੋ ਰੋਗੀ ॥’’) ਮੈ ਕਿਹੜੇ (ਰੋਗ ਰਹਿਤ; ਮੇਰਾ ਸਤਿਗੁਰੁ ਜੋਗੀ ॥’’ ਮਹਲਾ ੫/੧੧੪੦) ਨੂੰ ਲੱਭ ਕੇ ਆਪਣਾ ਰੋਗ ਦੱਸਾਂ (‘‘ਜਗੁ ਰੋਗੀ; ਕਹ ਦੇਖਿ ਦਿਖਾਉ ॥’’ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼, ਜੋ ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਓਹੀ) ਇਸ ਰੋਗ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ (ਹਰਿ ਨਿਰਮਾਇਲੁ; ਨਿਰਮਲੁ ਨਾਉ)।੪। ਰੱਬੀ ਦਰਬਾਰ ’ਚ ਜਿਹੜਾ (ਪੂਰਨ) ਸਤਿਗੁਰੂ ਆਪ ਵੱਸਦਾ ਹੈ (ਗੁਰ ਮਹਲੀ), ਓਹੀ ਹਰੀ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ ਆਪ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਮੈਨੂੰ ਕਰਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਰੱਬੀ ਦਰਗਾਹ ’ਚ ਬੁਲਾ ਸਕਦਾ ਹੈ (ਘਰ ਮਹਿ ਘਰੁ; ਜੋ ਦੇਖਿ+ਦਿਖਾਵੈ; ਸੋ ਮਹਲਿ (’ਚ) ਬੁਲਾਵੈ..॥੫॥) ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਗੁਰਮਤਿ; ‘ਹਰੀ ਦੀ ਦਰਗਾਹ, ਉਸ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ’ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੰਨਦੀ ਹੈ।

ਚੌਥਾ ਸ਼ਬਦ : ‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਅੰਦਰ ਰੱਬ ਵਰਗੀ ਅਥਾਹ ਸਮਰੱਥਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਸਦਾ ਇਹੀ ਬਚਨ ਕੀਤੇ ‘‘ਆਪੇ ਦੇਖਿ ਦਿਖਾਵੈ ਆਪੇ ॥ ਆਪੇ ਥਾਪਿ, ਉਥਾਪੇ ਆਪੇ ॥ ਆਪੇ ਜੋੜਿ, ਵਿਛੋੜੇ ਕਰਤਾ; ਆਪੇ ਮਾਰਿ ਜੀਵਾਇਦਾ ॥੧੫॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੩੪) ਅਰਥ : ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਆਪ ਹੀ ‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਆਪਣਾ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ (ਆਪਣਾ) ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ (ਆਪੇ ਦੇਖਿ, ਦਿਖਾਵੈ ਆਪੇ)। ਆਪ ਹੀ ਸਭ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰ-ਕਰ ਕੇ ਆਪ ਹੀ ਸਭ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਜਨਮ ਮਰਨ (ਆਵਾਗਮਣ) ਦੇ ਚੱਕਰ ’ਚ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ (ਆਪੇ ਥਾਪਿ, ਉਥਾਪੇ ਆਪੇ)। ਕਰਤਾਰ; ਆਪ ਹੀ (ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਪਰਵਾਰਿਕ) ਮੇਲ਼ ਕਰਾ ਕੇ ਮੁੜ ਵਿਛੋੜਦਾ/ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੂਨਾਂ ’ਚ ਭੇਜਦਾ ਹੈ (ਆਪੇ ਜੋੜਿ, ਵਿਛੋੜੇ ਕਰਤਾ/ ਕੋਈ ਭਾਗਾਂ ਭਰਿਆ ਪਰਵਾਰ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸਿੱਖਿਆ ਅਨੁਸਾਰੀ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਇਕੱਠਾ ਕਰਤਾਰ ’ਚ ਲੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਲੀਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮੁੜ ਕਦੇ ਪਰਵਾਰਿਕ ਵਿਛੋੜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਪਰਵਾਰ (ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਸਮੇਤ) ਅੱਜ ਭੀ ਕਰਤਾਰ ’ਚ ਲੀਨ ਹੈ, ਜੂਨਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰ ’ਚ ਪੈ ਕੇ ਵਿਛੜਿਆ ਨਹੀਂ), ਆਪ ਹੀ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦਾ ਤੇ ਮੁੜ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ (ਆਪੇ ਮਾਰਿ ਜੀਵਾਇਦਾ)। ਇਸ ਲਈ ‘ਕਰਤਾਰ ਚਿਤ ਆਵੇ’, ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਚਾਰੇ ਉਦਾਸੀਆਂ ਸਮੇਂ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

ਸੋ ਉਕਤ ਚਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ‘ਦੇਖਿ ਦਿਖਾਵੈ’ ਸ਼ਬਦ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਹੀ ਰੱਬ ਦੀ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕਤਾ ਨੂੰ ਜੋਤਿ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਪੂਰੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ, ਜੀਵ-ਜੰਤ, ਬਨਸਪਤੀ, ਪਾਣੀ ਆਦਿ ’ਚ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ :

ਸਰਬ ਜੋਤਿ ਤੇਰੀ ਪਸਰਿ ਰਹੀ ॥ ਜਹ ਜਹ ਦੇਖਾ ਤਹ ਨਰਹਰੀ (ਓਥੇ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ) ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੮੭੬)

ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਜੋਤਿ ਧਰੀ ਪਰਮੇਸਰਿ (ਨੇ); ਅਵਰੁ ਨ ਦੂਜਾ ਭਾਈ ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੨੪)

ਅਗਨਿ, ਪਾਣੀ, ਜੀਉ (ਜਿੰਦ ’ਚ) ਜੋਤਿ ਤੁਮਾਰੀ; ਸੁੰਨੇ ਕਲਾ ਰਹਾਇਦਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੩੭)

ਅੰਡਜ, ਜੇਰਜ, ਸੇਤਜ, ਉਤਭੁਜ (ਚਾਰੇ ਖਾਣੀਆਂ ਅੰਦਰ); ਘਟਿ ਘਟਿ (’ਚ) ਜੋਤਿ ਸਮਾਣੀ ॥ (ਬਾਰਹਮਾਹਾ/ਮਹਲਾ ੧/੧੧੦੯)

ਸੂਰਜੁ ਚੰਦੁ ਉਪਾਇ; ਜੋਤਿ ਸਮਾਣਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੭੯)

ਸਗਲ ਸਰੋਵਰ ਜੋਤਿ ਸਮਾਣੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੪੨)

ਪਹਿਲਾ ਪਾਣੀ ਜੀਉ (ਜਿੰਦ/ਜੋਤਿ) ਹੈ; ਜਿਤੁ ਹਰਿਆ ਸਭੁ ਕੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੨)

ਜੇਤੇ ਦਾਣੇ ਅੰਨ ਕੇ; ਜੀਆ (ਜਿੰਦ/ਜੋਤਿ) ਬਾਝੁ ਨ ਕੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੨)

ਸਭ ਮਹਿ ਜੋਤਿ; ਜੋਤਿ ਹੈ ਸੋਇ ॥ ਤਿਸ ਦੈ ਚਾਨਣਿ (ਨਾਲ਼); ਸਭ ਮਹਿ ਚਾਨਣੁ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩)

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਉਕਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਨੂੰ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਅਤੇ ‘ਜੋਤਿ ਰੂਪ’ ’ਚ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹਾ ਇਉਂ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ :

ਵਸੀ ਰਬੁ ਹਿਆਲੀਐ (ਦਿਲ ’ਚ); ਜੰਗਲੁ ਕਿਆ ਢੂਢੇਹਿ ?॥ (ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ/੧੩੭੮)

ਜਹਾ ਜਾਈਐ; ਤਹ ਜਲ ਪਖਾਨ (ਪੱਥਰ) ॥ ਤੂ, ਪੂਰਿ ਰਹਿਓ ਹੈ ਸਭ ਸਮਾਨ ॥ (ਭਗਤ ਰਾਮਾਨੰਦ/੧੧੯੫)

ਘਟ ਘਟ ਅੰਤਰਿ ਸਰਬ ਨਿਰੰਤਰਿ; ਕੇਵਲ ਏਕ ਮੁਰਾਰੀ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੪੮੫)

ਜੀਅ ਕੀ ਜੋਤਿ (ਜੀਵ ਅੰਦਰਲੀ ਜੋਤਿ); ਨ ਜਾਨੈ ਕੋਈ ॥ ਤੈ ਮੈ ਕੀਆ; ਸੁ ਮਾਲੂਮੁ ਹੋਈ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੩੫੧)

ਜਬ ਲਗੁ ਜੋਤਿ (ਭਾਵ ਪ੍ਰਾਣ) ਕਾਇਆ ਮਹਿ ਬਰਤੈ; ਆਪਾ ਪਸੂ ਨ ਬੂਝੈ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੯੨)

ਚੰਦੁ ਸੂਰਜੁ ਦੁਇ; ਜੋਤਿ ਸਰੂਪੁ ॥ ਜੋਤੀ ਅੰਤਰਿ; ਬ੍ਰਹਮੁ ਅਨੂਪੁ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੯੭੨)

ਹਰਿ ਮਹਿ ਤਨੁ ਹੈ; ਤਨ ਮਹਿ ਹਰਿ ਹੈ; ਸਰਬ ਨਿਰੰਤਰਿ ਸੋਇ ਰੇ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੭੦)

ਸਰਬੇ ਏਕੁ ਅਨੇਕੈ ਸੁਆਮੀ; ਸਭ ਘਟ ਭੁੋਗਵੈ ਸੋਈ ॥ ਕਹਿ ਰਵਿਦਾਸ ! ਹਾਥ ਪੈ ਨੇਰੈ; ਸਹਜੇ ਹੋਇ ਸੁ ਹੋਈ ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੬੫੮)

ਜੋਤਿ (ਯਾਦ) ਸਮਾਇ ਸਮਾਨੀ ਜਾ ਕੈ; ਅਛਲੀ ਪ੍ਰਭੁ ਪਹਿਚਾਨਿਆ ॥ (ਭਗਤ ਧੰਨਾ/੪੮੭) ਭਾਵ ਜਿਸ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਜੋਤਿ (ਯਾਦ) ਟਿਕ ਗਈ, ਉਸ ਨੇ ਧੋਖਾ ਨਾ ਖਾਣ ਵਾਲ਼ੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਲਿਆ।

ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਉਕਤ ਸਾਰੇ ਬਚਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਬੀ ਜੋਤਿ ਦੀ ਕਣ-ਕਣ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕਤਾ ਬਾਰੇ ਪੂਰਨ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਨਹੀਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਕਤ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਹੈ। ਸੋ ‘ਦੇਖਿ ਦਿਖਾਵੈ’ ਦਾ ਦਮ ਭਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਸ; ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ। ਪਰ ਹਾਂ, ਜੇ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰ ਆਪਣੀ ਇਹ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਸ਼ਕਤੀ (ਜੋਤਿ) ਟਿਕਾ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ (ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ) ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸਾਰੇ ਹੀ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ; ਗੁਰਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਸਾਂਝੇ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਦੀ ਮੈਲ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ ਮਿਲੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਐਸੀ ਝਲਕ ਪੈਦਾਇਸ਼ੀ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੰਦਰ ਦਰਜ ਸ਼ਬਦ-ਸੰਖਿਆ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਨਾਲ਼ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਕੁੱਲ 5870 ਸ਼ਬਦ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ 977 ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਯਾਨੀ ਕਿ 16.7% । ‘ਜੋਤਿ’ ਸ਼ਬਦ (ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਰੱਬੀ ਜੋਤਿ/ਰੂਹ ਹੈ); ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ 200 ਕੁ ਵਾਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ 97 ਵਾਰ ਯਾਨੀ 50% ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਰਰੇ-ਜ਼ਰਰੇ ’ਚ ਵਿਆਪਕ ਰੱਬੀ ਜੋਤਿ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਬੜਾ ਹੀ ਸੂਖਮ ਭੇਦ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਬਿਆਨ ਕਰਨ ਲਈ ‘ਕਮਲੁ’ (53 ਵਾਰ) ਅਤੇ ‘ਕਾਸਟ’ (ਭਾਵ ਲੱਕੜ/21 ਵਾਰ) ਦਰਜ ਹੈ। ਸੁੱਕਾ ਕਾਸਟ-ਹਿਰਦਾ ਹਰਾ ਹੋ ਗਿਆ (ਹਰਿਆ 57 ਵਾਰ) ਅਤੇ ਕਮਲੁ; ਖਿੜ ਗਿਆ/ਪ੍ਰਗਾਸ ਹੋ ਗਿਆ (ਪਰਗਾਸ/ਖਿੜਿਆ 242 ਵਾਰ) ਦਰਜ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ‘ਹਰਿਆ’ ਸ਼ਬਦ ਮਾਤਰ 4 ਵਾਰ ਯਾਨੀ ਕਿ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਦਾ 8% ਅਤੇ ਪਰਗਾਸ 22 ਵਾਰ (ਕੇਵਲ 9%) ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਢੁਕਾਅ ਕੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਰਾਮ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲਈ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਨਾਨਕ ! ਸਿਫਤੀ ਰਤਿਆ; ਮਨੁ ਤਨੁ ਹਰਿਆ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੪੦), ਅੰਤਰਿ ਨਾਮੁ; ਕਮਲੁ ਪਰਗਾਸਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੧੨), ਨਾਨਕ ! ਗਿਆਨ ਰਤਨੁ ਪਰਗਾਸਿਆ; ਹਰਿ ਮਨਿ (’ਚ) ਵਸਿਆ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਜੀਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੫੯੮), ਦੀਪਕ ਤੇ ਦੀਪਕੁ ਪਰਗਾਸਿਆ; ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਜੋਤਿ ਦਿਖਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੦੭), ਪੰਚ ਤਤੁ; ਸੁੰਨਹੁ (ਰੱਬ ਤੋਂ) ਪਰਗਾਸਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੩੮) ਅਰਥ : ਅਫੁਰ ਅਵਸਥਾ (ਜਿੱਥੇ ਕੋਈ ਮਾਇਕ ਫੁਰਨਾ ਨਾ ਉੱਠੇ) ਵਿੱਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਪੰਜ ਤੱਤ (ਅੱਗ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਧਰਤੀ ਤੇ ਅਕਾਸ਼) ਬਣੇ ਹਨ।

ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਉਕਤ ਸਾਰੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਜਾਂ ਗੁਰਮਖਿ’ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ (ਤੀਜੇ, ਚੌਥੇ ਅਤੇ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ) ਜੀ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਬਾਣੀ ’ਚ ਦਰਜ ਹਨ।

ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ

ਨਾਨਕ ! ਘਟਿ ਘਟਿ (’ਚ) ਏਕੋ ਵਰਤਦਾ; ਸਬਦਿ (ਰਾਹੀਂ) ਕਰੇ ਪਰਗਾਸ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੪੨੦)

ਅਰਥ : ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਹਰ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਰੱਬ ਵੱਸਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਵੀ ਗੁਰੂ-ਸ਼ਬਦ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਸੋਝੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦਿ (ਨਾਲ਼) ਕਮਲੁ ਪਰਗਾਸਿਆ; ਹਉਮੈ ਦੁਰਮਤਿ ਖੋਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੩੩੪)

ਅਰਥ : ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਅਹੰਕਰ ਅਤੇ ਭੈੜੀ ਮਤਿ ਦੂਰ ਹੋ ਕੇ ਹਿਰਦਾ-ਕੰਵਲ ਖਿੜਿਆ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ

ਕਮਲ ਪ੍ਰਗਾਸੁ ਭਇਆ ਗੁਰੁ ਪਾਇਆ; ਹਰਿ ਜਪਿਓ ਭ੍ਰਮੁ ਭਉ ਭਾਗਾ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੯੮੫)

ਅਰਥ : ਜਦੋਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਜਪ-ਜਪ ਕੇ ਡਰ ਅਤੇ ਭੁਲੇਖਾ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਹਿਰਦਾ-ਕਮਲ ਖਿੜ ਗਿਆ।

ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੰਤੁ ਮਿਲੈ, ਸਾਂਤਿ ਪਾਈਐ; ਕਿਲਵਿਖ ਦੁਖ ਕਾਟੇ, ਸਭਿ ਦੂਰਿ ॥ ਆਤਮ ਜੋਤਿ ਭਈ ਪਰਫੂਲਿਤ; ਪੁਰਖੁ ਨਿਰੰਜਨੁ ਦੇਖਿਆ ਹਜੂਰਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੧੯੮)

ਅਰਥ : (ਜਦੋਂ) ਸਤਿਗੁਰੂ-ਸੰਤ ਮਿਲਿਆ (ਤਾਂ ਮਨ) ਅਡੋਲ ਹੋ ਗਿਆ। (ਗੁਰੂ ਨੇ) ਸਾਰੇ ਪਾਪ ਕੱਟ ਦਿੱਤੇ। ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ; ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ।

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ

ਗੁਰਮੁਖਿ ਕਮਲੁ ਪ੍ਰਗਾਸੀਐ, ਭਾਈ ! ਰਿਦੈ ਹੋਵੈ ਪਰਗਾਸੁ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੬੪੦)

ਅਰਥ : ਹੇ ਭਾਈ ! ਮੁਖੀ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਹਿਰਦਾ-ਕੰਵਲ ਖਿੜਦਾ ਹੈ। ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ ਚਾਨਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਬਿਬੇਕ-ਬੁਧਿ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਨੇਤ੍ਰ ਪ੍ਰਗਾਸੁ ਕੀਆ, ਗੁਰਦੇਵ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੨੦੦)

ਅਰਥ : (ਪੂਰਨ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੇ (ਮੇਰੇ) ਨੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਚਾਨਣ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਗੁਰ ਪਰਸਾਦਿ ਪਰਮ ਪਦੁ ਪਾਇਆ; ਸੂਕੇ ਕਾਸਟ ਹਰਿਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਸੋ ਦਰੁ ਗੂਜਰੀ/ਮਹਲਾ ੫/੧੦)

ਅਰਥ : ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ ਸਰਬੋਤਮ ਪਦ (ਬੇਗ਼ਮਪੁਰਾ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਮਾਨੋ ਸੁੱਕੀ ਲੱਕੜ ਵਰਗਾ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਹਿਰਦਾ (ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ਼) ਹਰਾ ਭਰਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕੁ ਹੋਰ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਮਨੁ ਤਨੁ ਹਰਿਆ; ਸਤਿਗੁਰ ਭਾਏ (ਗੁਰੂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਨਾਲ਼)॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੧੭੩), ਇਹੁ ਜਗੁ ਹਰਿਆ; ਸਤਿਗੁਰ ਭਾਏ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੧੧੭੭), ਰਾਮ ਨਾਮੁ ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਉਦਕੁ (ਅੰਮ੍ਰਿਤ–ਜਲ) ਚੁਆਇਆ; ਫਿਰਿ ਹਰਿਆ ਹੋਆ ਰਸਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੧੯੧), ਮੇਰਾ ਮਨੁ; ਸਾਧ ਜਨਾਂ ਮਿਲਿ ਹਰਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੨੯੪), ਸਾਧ ਕ੍ਰਿਪਾ ਤੇ ਸੂਕਾ ਹਰਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੨), ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਵਣੁ ਤਿਣੁ ਹਰਿਆ ਕੀਤਿਆ; ਨਾਨਕ ! ਕਿਆ ਮਨੁਖ ?॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੯੫੮) ਅਰਥ : ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੇ ਤਾਂ ਜੰਗਲ਼, ਘਾਹ-ਫੁਸ ਹਰੇ ਭਰੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਚੇਤਨ ਬੁੱਧੀ ਮਨੁੱਖ ਉਸ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਵੱਡੀ ਸ਼ੈ ਹੈ ?

ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਉਕਤ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼; ਹਰਿ ਦਾ ਨਾਮ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਉਕਤ ਸ਼ਬਦ ਵਾਙ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ ਕਿ ਜਿਸ ਮੂੰਹ (ਰਸਨਾ) ਨਾਲ਼ ਰਾਮ-ਰਾਮ ਜਪਿਆ ਜਾਏ। ਉਹ ਰਸਨਾ ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਨੀ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਰਾਮ-ਰਾਮ ਕਹਿਣ ਨਾਲ਼ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ, ਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸਰੀਰ ਕਿਵੇਂ ਪਵਿੱਤਰ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ ‘‘ਕਬੀਰ ! ਸੁੋਈ ਮੁਖੁ ਧੰਨਿ ਹੈ; ਜਾ ਮੁਖਿ (ਨਾਲ਼) ਕਹੀਐ ਰਾਮੁ ॥ ਦੇਹੀ ਕਿਸ ਕੀ ਬਾਪੁਰੀ; ਪਵਿਤ੍ਰੁ ਹੋਇਗੋ ਗ੍ਰਾਮੁ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੦)

‘ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ’ ਦੀ ਹੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਨਾਲ਼ ਦੋ ਸਲੋਕ ਦਰਜ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਅੰਤਰ ਵਿਚਾਰ ਮੰਗਦਾ ਹੈ। ਦੂਜਾ ਸਲੋਕ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਇਉਂ ਹੈ ‘‘ਜੇ ਸਉ ਚੰਦਾ ਉਗਵਹਿ; ਸੂਰਜ ਚੜਹਿ ਹਜਾਰ ॥ ਏਤੇ ਚਾਨਣ ਹੋਦਿਆਂ; ਗੁਰ ਬਿਨੁ, ਘੋਰ ਅੰਧਾਰ ॥੨॥’’ (ਮਹਲਾ ੨/੪੬੩) ਅਰਥ : ਅਗਰ ਅਕਾਸ਼ ’ਚ 100 ਚੰਦ ਤੇ 1000 ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹ ਜਾਣ, ਉੱਗ ਪੈਣ; (ਫਿਰ ਵੀ) ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰ ਘੁੱਪ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਲੋਕ ਇਉਂ ਹੈ ‘‘ਬਲਿਹਾਰੀ ਗੁਰ ਆਪਣੇ; ਦਿਉਹਾੜੀ ਸਦ ਵਾਰ ॥ ਜਿਨਿ ਮਾਣਸ ਤੇ ਦੇਵਤੇ ਕੀਏ; ਕਰਤ ਨ ਲਾਗੀ ਵਾਰ ॥੧॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੬੨) ਅਰਥ : ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ 100 ਵਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਬਲਿਹਾਰ ਜਾਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਦੇਵਤੇ (ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ) ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ। ਐਸਾ ਕਰਦਿਆਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦੇਰ ਭੀ ਨਾ ਲੱਗੀ।

ਇਤਿਹਾਸ ਗਵਾਹ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ) ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਵੈਸ਼ਨੋ ਦੇਵੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਪਹਾੜਾਂ (ਕਟਰਾ ਨਗਰ, ਜੰਮੂ) ਦੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਕਤ ਦੂਜੇ ਸਲੋਕ ’ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਢੁਕਾਅ ਕੇ ਕਿਹਾ ‘‘ਗੁਰ ਬਿਨੁ, ਘੋਰ ਅੰਧਾਰ ॥’’ ਜਦਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਅਨ੍ਯ ਪੂਰਖ ਬਹੁ ਵਚਨ ’ਚ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਉਲਥਾਉਂਦੇ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਕਈ ਦੇਵਤੇ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ। ਜੇਕਰ ਆਪ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਢੁਕਾਅ ਕੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਵਾਕ ਇਉਂ ਹੁੰਦਾ ‘‘ਮਾਣਸ ਤੇ ਦੇਵਤਾ ਕੀਆ’’।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਜੋਗੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਚਰਚਾ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਮਿਲਣ ਨਾਲ਼ ਅੰਦਰਲਾ ਅੰਨ੍ਹੇਰਾ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ‘‘ਸਤਿਗੁਰੁ ਮਿਲੈ; ਅੰਧੇਰਾ ਜਾਇ ॥ ਨਾਨਕ ! ਹਉਮੈ ਮੇਟਿ, ਸਮਾਇ ॥੧੫॥ (ਗੋਸਟਿ/ਮਹਲਾ ੧/੯੩੯), ਕਈ ਹੋਰਾਂ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹੀ ਬਚਨ ਕੀਤੇ ‘‘ਸਤਗੁਰੁ ਮਿਲੈ ਅੰਧੇਰਾ ਜਾਇ ॥ ਜਹ ਦੇਖਾ; ਤਹ ਰਹਿਆ ਸਮਾਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੮੭੭) ਤਾਹੀਓਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਫ਼ੁਰਮਾਇਆ ਹੈ ਕਿ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਬੰਦੇ ਦੀ ਰੂਹ ਨੂੰ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੇ ਕੇ ਹਰੀ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ‘‘ਜੀਅ ਦਾਨੁ ਦੇ ਭਗਤੀ ਲਾਇਨਿ; ਹਰਿ ਸਿਉ ਲੈਨਿ ਮਿਲਾਏ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੭੪੯) ਕਿਉਂਕਿ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਅੰਦਰਲਾ ਹੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਵੀ ਇਹੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ‘‘ਨਾਨਕ ! ਸਤਿਗੁਰਿ (ਨੇ) ਸੋ ਧਨੁ ਸਉਪਿਆ; ਜਿ ਜੀਅ ਮਹਿ ਰਹਿਆ ਸਮਾਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੫੧੦) ਅਰਥ : ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਉਹ ਨਾਮ-ਧਨ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਹੜਾ ਜਿੰਦ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਭਾਵ ਜੋ ਰੂਹ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਸਰੀਰਕ ਭੋਜਨ।

ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਕੁੱਲ 869 ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਯਾਨੀ 14.8%। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ‘ਗੁਰ’ ਤੇ ‘ਸਤਿਗੁਰ’ ਸ਼ਬਦ; 7306 ਵਾਰ (19 ਰੂਪਾਂ ’ਚ) ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਹੀ 3000 ਤੋਂ ਵੱਧ (40%) ਵਾਰ ਦਰਜ ਕਰ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਮਾਰਗ ’ਚ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਬੜੇ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

(ੳ). ਧੁਰ ਦਰਗਾਹ (ਮਾਲਕ) ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਦਾ ਹੁਕਮ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ‘‘ਧੁਰਿ (ਤੋਂ) ਖਸਮੈ ਕਾ ਹੁਕਮੁ ਪਇਆ; ਵਿਣੁ ਸਤਿਗੁਰ ਚੇਤਿਆ ਨ ਜਾਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੫੫੬) ਨਿਰਾਕਾਰ-ਪਤੀ ਤੋਂ ਵਿਛੁੜੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ; ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਚਰਨੀਂ ਲਾ ਕੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ‘‘ਪਿਰਹੁ ਵਿਛੁੰਨੀਆ ਭੀ ਮਿਲਹ; ਜੇ ਸਤਿਗੁਰ ਲਾਗਹ ਸਾਚੇ ਪਾਏ (ਪਾਏਂ/ਚਰਨੀਂ)॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੫੮੩) ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਦੀ ਚਾਬੀ/ਰਾਜ਼ ਕੇਵਲ ਸਤਿਗੁਰੂ ਕੋਲ਼ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਇਹ ਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ‘‘ਸਤਿਗੁਰ ਹਥਿ (’ਚ) ਕੁੰਜੀ; ਹੋਰਤੁ ਦਰੁ ਖੁਲੈ ਨਾਹੀ…॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੧੨੪), ਪਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਜੈਸਾ ਕੋਈ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਵੈਸਾ ਹੀ ਫਲ਼ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ‘‘ਜੇਹਾ ਸਤਗੁਰੁ ਕਰਿ ਜਾਣਿਆ; ਤੇਹੋ ਜੇਹਾ ਸੁਖੁ ਹੋਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੩੦), ਜੇਹਾ ਸਤਿਗੁਰ ਨੋ ਜਾਣੈ, ਤੇਹੋ ਹੋਵੈ…॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੫੯੦) ਸੋ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦਾ ਰੂਪ ਜਾਣੇ, ਨਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਰੂਪ।

ਇੱਕ ਵਾਰ ਗੰਗਾ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤਦਿਆਂ ਕੁੱਝ ਤੀਰਥ ਯਾਤ੍ਰੀ; ਰਾਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਸ਼ਰਮ ’ਚ ਠਹਿਰੇ, ਜਿੱਥੇ (ਗੁਰੂ) ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧੂਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਛਕਾਇਆ। ਭੋਜਨ ਛਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਸਾਧੂ ਨੇ ਆਪ ਜੀ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਂ ਪੁੱਛ ਲਿਆ ਤਾਂ ਬਾਬਾ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈ ਅਜੇ ਤੱਕ ਕੋਈ ਗੁਰੂ ਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਇਹ ਜਵਾਬ ਸੁਣ ਕੇ ਕ੍ਰੋਧਿਤ ਹੋਏ ਸਾਧੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਇੱਕ ਨਿਗੁਰੇ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਭੋਜਨ ਛਕ ਲਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਮੁੜ ਗੰਗਾ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਜਾਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ; ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗੇ। ਓਧਰੋਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਬੀਬੀ ਅਮਰੋ ਜੀ, ਜੋ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਾਠ ਕਰਦਿਆਂ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਬਾਣੀ ਪੜ੍ਹੀ ‘‘ਭਇਆ ਮਨੂਰੁ, ਕੰਚਨੁ ਫਿਰਿ ਹੋਵੈ; ਜੇ ਗੁਰੁ ਮਿਲੈ ਤਿਨੇਹਾ ॥ ਏਕੁ ਨਾਮੁ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਓਹੁ ਦੇਵੈ; ਤਉ ਨਾਨਕ ਤ੍ਰਿਸਟਸਿ ਦੇਹਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੯੯੦) ਅਰਥ : ਅਗਰ ਐਸਾ ਗੁਰੂ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਜੋ ਅਮਰ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਹਰੀ ਨਾਮ ਦੇ ਦੇਵੇ ਤਾਂ ਮਨ; ਟਿਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (ਇੱਧਰ ਓਧਰ ਨਹੀਂ ਭਟਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਓਦੋਂ) ਸੜਿਆ ਲੋਹਾ (ਵਿਕਾਰੀ ਮਨ); ਸੋਨਾ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਚਨ ’ਤੇ ਅਮਲ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪ ਸੱਚੇ ਸਤਿਗੁਰੂ (ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ) ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਗਏ ਅਤੇ ਅਣਥੱਕ ਸੇਵਾ-ਭਗਤੀ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਆਪ ਵੀ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਬਣੇ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਚਾਰਦਿਆਂ ਆਪ ਨੇ ਉਸ ਸਾਧੂ ਦੇ ਬੋਲ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ’ਚ ਇਉਂ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ‘‘ਸਤਿਗੁਰ ਬਾਝਹੁ ਗੁਰੁ ਨਹੀ ਕੋਈ; ਨਿਗੁਰੇ ਕਾ ਹੈ ਨਾਉ ਬੁਰਾ ॥’’ (ਪਟੀ/ਮਹਲਾ ੩/੪੩੫), ਇਸ ਲਈ ਪਿੱਛੇ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਅਤੀਤ ਦੇ ਅਨੁਭਵ ਨੂੰ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਹੈ।

(ਅ). ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਕਿਹਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਹਰਿ ਜੀਉ ! ਆਪੇ ਬਖਸਿ ਮਿਲਾਇ ॥ ਗੁਣਹੀਣ ਹਮ ਅਪਰਾਧੀ ਭਾਈ ! ਪੂਰੈ+ਸਤਿਗੁਰਿ (ਨੇ) ਲਏ ਰਲਾਇ ॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੬੩੮), ਅਰਦਾਸਿ ਕਰਂੀ ਗੁਰ+ਪੂਰੇ ਆਗੈ; ਰਖਿ ਲੇਵਹੁ ਦੇਹੁ ਵਡਾਈ ਰਾਮ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੫੭੧), ਸੰਤ ਸਾਜਨ ਭਏ ਸ+ਰਸੇ; ਪੂਰੇ+ਗੁਰ ਤੇ ਜਾਣੀ ॥’’ (ਅਨੰਦ/ਮਹਲਾ ੩/੯੨੨) ਆਦਿ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ‘ਗੁਰਾ’ ਸ਼ਬਦ 3 ਵਾਰ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ 2 ਵਾਰ ਤੇ ਭਗਤ ਸਧਨਾ ਜੀ ਨੇ 1 ਵਾਰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ‘ਸਤਿਗੁਰਾ’ ਸ਼ਬਦ 6 ਵਾਰ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ 5 ਵਾਰ ਤੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 1 ਵਾਰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ‘ਗੁਰਾ’ ਅਤੇ ਸਤਿਗੁਰਾ’ ਸ਼ਬਦ ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕ ਹਨ ਭਾਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਦਿਲੀ ਪੀੜਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ (5 ਵਾਰ)

ਮੇਰੇ ਸਤਿਗੁਰਾ ! ਮੈ ਤੁਝ ਬਿਨੁ, ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਇ ॥ ਹਮ ਮੂਰਖ ਮੁਗਧ ਸਰਣਾਗਤੀ; ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਮੇਲੇ ਹਰਿ ਸੋਇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੩੯)

ਤੁਮਰੇ ਗੁਣ ਕਿਆ ਕਹਾ ਮੇਰੇ ਸਤਿਗੁਰਾ ! ਜਬ ਗੁਰੁ ਬੋਲਹ; ਤਬ ਬਿਸਮੁ (ਹੈਰਾਨ) ਹੋਇ ਜਾਇ ॥ ਹਮ ਜੈਸੇ ਅਪਰਾਧੀ ਅਵਰੁ ਕੋਈ ਰਾਖੈ, ਜੈਸੇ ਹਮ ਸਤਿਗੁਰਿ (ਨੇ) ਰਾਖਿ ਲੀਏ ਛਡਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੬੭)

ਜੋ ਹਮਰੀ ਬਿਧਿ ਹੋਤੀ ਮੇਰੇ ਸਤਿਗੁਰਾ ! ਸਾ ਬਿਧਿ ਤੁਮ ਹਰਿ ਜਾਣਹੁ ਆਪੇ ॥ ਹਮ ਰੁਲਤੇ ਫਿਰਤੇ; ਕੋਈ ਬਾਤ ਨ ਪੂਛਤਾ; ਗੁਰ ਸਤਿਗੁਰ ਸੰਗਿ, ਕੀਰੇ ਹਮ ਥਾਪੇ (ਕੀੜਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ)॥ ਧੰਨੁ ਧੰਨੁ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜਨ ਕੇਰਾ (ਦਾ); ਜਿਤੁ ਮਿਲਿਐ, ਚੂਕੇ ਸਭਿ ਸੋਗ ਸੰਤਾਪੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੬੭)

ਮੇਰੇ ਸਤਿਗੁਰਾ ! ਮੈ (ਮੈਨੂੰ) ਹਰਿ ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਦ੍ਰਿੜਾਇ ॥ ਮੇਰਾ ਮਾਤ ਪਿਤਾ ਸੁਤ ਬੰਧਪੋ; ਮੈ (ਮੇਰਾ) ਹਰਿ ਬਿਨੁ ਅਵਰੁ ਨ ਮਾਇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੯੯੬)

ਨੋਟ : ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਆਰਥਿਕ ਤੰਗੀ ’ਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਚਨਾਂ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਪਿਆ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ (1 ਵਾਰ)

ਮੇਰੇ ਸਤਿਗੁਰਾ ! ਹਉ ਤੁਧੁ ਵਿਟਹੁ ਕੁਰਬਾਣੁ ॥ ਤੇਰੇ ਦਰਸਨ ਕਉ ਬਲਿਹਾਰਣੈ; ਤੁਸਿ (ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਕੇ) ਦਿਤਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਨਾਮੁ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੫੨)

ਭਗਤ ਸਧਨਾ ਜੀ (1 ਵਾਰ)

ਤਵ ਗੁਨ ਕਹਾ ਜਗਤ ਗੁਰਾ ! ਜਉ ਕਰਮੁ ਨ ਨਾਸੈ ॥ ਸਿੰਘ ਸਰਨ ਕਤ ਜਾਈਐ; ਜਉ ਜੰਬੁਕੁ ਗ੍ਰਾਸੈ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਭਗਤ ਸਧਨਾ/੮੫੮) ਅਰਥ : ਹੇ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਰਹਿਬਰ ਜਗਤ ਗੁਰੂ (ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ) ! ਤੇਰੇ ਗੁਣ ਕਿੱਥੇ ਰਹਿ ਗਏ ਜੇ ਮੇਰੇ ਅਤੀਤ ਦਾ ਮਾੜਾ ਨਸੀਬ ਹੀ ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ ? ਤੇਰੇ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਆਈਏ ਭਾਵ ਤੇਰੀ ਸ਼ਰਨ ਆਉਣ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ, ਜੇ ਪਿਛਲੇ ਮਾੜੇ ਕਰਮ ਰੂਪ ਗਿੱਦੜ ਹੀ ਤੰਗ ਕਰੀ ਜਾਣ ?

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ (2 ਵਾਰ)

ਆਪ ਨੇ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ 5ਵੀਂ ਤੇ 6ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਦੋ ਵਾਰ ‘ਗੁਰਾ’ ਸ਼ਬਦ ਇਉਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ‘‘ਗੁਰਾ ! ਇਕ ਦੇਹਿ ਬੁਝਾਈ ॥ ਸਭਨਾ ਜੀਆ ਕਾ ਇਕੁ ਦਾਤਾ; ਸੋ ਮੈ ਵਿਸਰਿ ਨ ਜਾਈ ॥੫॥’’ (ਜਪੁ/ਮਹਲਾ ੧/੨) ਅਰਥ : ਹੇ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ! ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਐਸੀ ਸੂਝ ਦੇਹ ਤਾਂ ਕਿ ਜੋ ਸਾਰਿਆਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦਾਤਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਦਾਤਾਰ ਪਿਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਯਾਦ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲੇ।

ਵਿਚਾਰ : ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਉਕਤ ਵਾਕ ’ਚ ਤਿੰਨ ਪਾਤਰ ਹਨ (1). ਬੇਨਤੀ ਕਰਤਾ/ਬਾਣੀਕਾਰ। (2). ਗੁਰਾ। (3). ਸਭਨਾ ਜੀਆ ਕਾ ਇਕੁ ਦਾਤਾ। ਹੁਣ ਜੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਪਾਤਰ (ਬੇਨਤੀ ਕਰਤਾ) ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਦੂਜੇ ਪਾਤਰ ‘ਗੁਰਾ’ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਮੰਨਣਾ ਪੈਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਤੀਸਰਾ ਪਾਤਰ ‘ਸਭਨਾ ਜੀਆ ਕਾ ਇਕੁ ਦਾਤਾ’ ਕੌਣ ਹੋਇਆ ? ਇਸ ਲਈ ਉਕਤ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੋਲ ਸਮਝਣਾ ਹੈ; ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਿਰ ਪਹਿਲਾ ਪਾਤਰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਤਾ ਵਜੋਂ ‘ਸਿੱਖ’ ਹੈ, ਜੋ ਦੂਸਰੇ ਪਾਤਰ ‘ਗੁਰਾ’ ਯਾਨੀ ਕਿ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੀਸਰਾ ਪਾਤਰ (ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਭਾਵ ‘‘ਸਭਨਾ ਜੀਆ ਕਾ ਇਕੁ ਦਾਤਾ॥’’) ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲੇ।

ਹੁਣ ਜੇਕਰ ‘ਗੁਰਾ’; ਕੇਵਲ ਸ਼ਬਦ-ਗਿਆਨ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਅਤੇ ਸਮਝਣਾ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ। ਨਿਤਨੇਮ ਕਰਦਿਆਂ ਹਰ ਦਿਨ ‘ਗੁਰਾ !’ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰ ਕੇ ਮਦਦ ਲਈ ਪੁਕਾਰ ਕਰਨਾ ਕਿ ‘‘ਸਭਨਾ ਜੀਆ ਕਾ ਇਕੁ ਦਾਤਾ॥’’ ਮੈਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲੇ; ਕੇਵਲ ਤੋਤਾ ਰਟਣੀ ਹੀ ਬਣ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਬਦ-ਗਿਆਨ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜੋਤਿ ਨੂੰ ਹਾਜ਼ਰ ਨਾਜ਼ਰ ਜਾਣਨਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਵੀ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਸਤਿਗੁਰੁ ਮੇਰਾ ਸਦਾ ਸਦਾ; ਨਾ ਆਵੈ ਨਾ ਜਾਇ ॥ ਓਹੁ ਅਬਿਨਾਸੀ ਪੁਰਖੁ ਹੈ; ਸਭ ਮਹਿ ਰਹਿਆ ਸਮਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੭੫੯), ਭੂਲੀ ਮਾਲਨੀ ਹੈ ਏਉ ॥ ਸਤਿਗੁਰੁ ਜਾਗਤਾ ਹੈ ਦੇਉ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੭੯) ਅਰਥ : (ਫੁੱਲ ਤੋੜ ਕੇ ਪੱਥਰ-ਮੂਰਤੀ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲ਼ੀ) ਮਾਲਣੀ ਅਜੇ ਭੀ ਕੁਰਾਹੇ ਪਈ ਹੈ ਜਦਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਈ (ਆਤਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰੂਪ) ਸਤਿਗੁਰੂ ਹਰ ਸਮੇਂ ਜਿਉਂਦਾ-ਜਾਗਦਾ ਹਰ ਥਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਵੀ ਬਚਨ ਹਨ ਕਿ ‘‘ਗੁਰੁ ਮੇਰੈ ਸੰਗਿ; ਸਦਾ ਹੈ ਨਾਲੇ ॥ ਸਿਮਰਿ ਸਿਮਰਿ (ਕੇ); ਤਿਸੁ ਸਦਾ ਸਮ੍ਹਾਲੇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/ ੩੯੪)

ਸੋ ਤਰਕ ਵਿਤਰਕ ਦੇ ਆਦੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਤੋਂ ਪੁੱਛਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਭੱਟ ਕਲਸਹਾਰ ਜੀ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਜਿਉਂਦਾ-ਜਾਗਦਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹੈ ‘‘ਸਤਜੁਗਿ ਤੈ ਮਾਣਿਓ; ਛਲਿਓ ਬਲਿ ਬਾਵਨ ਭਾਇਓ ॥ ਤ੍ਰੇਤੈ ਤੈ ਮਾਣਿਓ; ਰਾਮੁ ਰਘੁਵੰਸੁ ਕਹਾਇਓ ॥ ਦੁਆਪੁਰਿ, ਕ੍ਰਿਸਨ ਮੁਰਾਰਿ; ਕੰਸੁ ਕਿਰਤਾਰਥੁ ਕੀਓ ॥ ਉਗ੍ਰਸੈਣ ਕਉ ਰਾਜੁ; ਅਭੈ ਭਗਤਹ ਜਨ ਦੀਓ ॥ ਕਲਿਜੁਗਿ (’ਚ), ਪ੍ਰਮਾਣੁ ਨਾਨਕ ਗੁਰੁ; ਅੰਗਦੁ ਅਮਰੁ ਕਹਾਇਓ ॥’’ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਪਹਿਲੇ ਕੇ/ਭਟ ਕਲੵ/੧੩੯੦) ਉਹ ਜੋਤਿ ਸਰੂਪ ‘ਚ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੁਣ ਕਿਵੇਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਸਕਦੇ ?

ਸੋ ਐਸਾ ਕਹਿਣਾ ਭੀ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਜਗਤ ’ਚ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਅਤੇ ਭਗਤ ਸਧਨਾ ਜੀ ਦੇ ਉਕਤ ਵਾਕਾਂ ਦਾ ਅਰਥ; ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ (ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ) ਅਤੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ (ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ) ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਅੰਤਰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਚਾਰ ਬੰਦਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਹੇਠਲਾ ਇੱਕੋ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚਾਰਨਾ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ :

ਗੁਰ ਚਰਣ ਲਾਗਿ ਹਮ ਬਿਨਵਤਾ; ਪੂਛਤ ਕਹ ਜੀ ਉਪਾਇਆ ॥

ਕਵਨ ਕਾਜਿ ਜਗੁ ਉਪਜੈ ਬਿਨਸੈ; ਕਹਹੁ ਮੋਹਿ ਸਮਝਾਇਆ ॥੧॥

ਅਰਥ : ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਚਰਨੀਂ ਲੱਗ ਕੇ ਮੈਂ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ, ਪੁੱਛਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਕਾਹਦੇ ਲਈ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ? ਕਿਹੜੇ ਕੰਮ ਨਾਲ਼ ਜਗਤ ਜੰਮਦਾ ਮਰਦਾ ਹੈ ? ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ ਅਤੇ ਸਮਝਾਓ।

ਦੇਵ ! ਕਰਹੁ ਦਇਆ, ਮੋਹਿ ਮਾਰਗਿ (’ਤੇ) ਲਾਵਹੁ; ਜਿਤੁ ਭੈ ਬੰਧਨ ਤੂਟੈ ॥

ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੁਖ, ਫੇੜ ਕਰਮ ਸੁਖ; ਜੀਅ ਜਨਮ ਤੇ ਛੂਟੈ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥

ਅਰਥ : ਹੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ! ਮਿਹਰ ਕਰ। ਮੈਨੂੰ ਚੰਗੇ ਰਾਹ ਪਾਓ। ਜਿਸ ’ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਸਾਰੇ ਡਰ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰਿਤ ਬੰਧਨ ਟੁੱਟ ਜਾਣ। ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਕੰਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੇ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ, ਜੀਵ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਯਾਨੀ ਉੱਕਾ ਹੀ ਮੁੱਕ ਜਾਣ।

ਮਾਇਆ ਫਾਸ, ਬੰਧ ਨਹੀ ਫਾਰੈ; ਅਰੁ ਮਨ ਸੁੰਨਿ (’ਚ) ਨ ਲੂਕੇ ॥

ਆਪਾ ਪਦੁ ਨਿਰਬਾਣੁ ਨ ਚੀਨਿ੍ਆ; ਇਨ ਬਿਧਿ ਅਭਿਉ ਨ ਚੂਕੇ ॥੨॥

ਅਰਥ : ਮੇਰਾ ਮਨ ਮਾਇਆ ਦੀ ਫਾਹੀ/ਬੰਧਨ ਤੋੜਦਾ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਅਫੁਰ-ਪ੍ਰਭੂ ’ਚ ਟਿਕਦਾ ਨਹੀਂ। ਵਾਸ਼ਨਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੀ ਅਸਲ ਸਥਾਈ ਟਿਕਾਣਾ ਹੈ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਪਛਾਣਦਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਹਾਲਤ ਕਾਰਨ ਰੁੱਖਾਪਣ ਨਹੀਂ ਮਰਦਾ।

ਕਹੀ ਨ ਉਪਜੈ, ਉਪਜੀ ਜਾਣੈ; ਭਾਵ ਅਭਾਵ ਬਿਹੂਣਾ ॥

ਉਦੈ ਅਸਤ ਕੀ ਮਨ ਬੁਧਿ ਨਾਸੀ; ਤਉ ਸਦਾ ਸਹਜਿ (’ਚ) ਲਿਵ ਲੀਣਾ ॥੩॥

ਅਰਥ : (ਹੇ ਸਤਿਗੁਰੂ !) ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਮੇਰਾ ਮਨ; (ਮਾਇਆ ਨੂੰ ਰੱਬ ਤੋਂ ਵੱਖਰੀ ਸ਼ੈ ਵਜੋਂ) ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਮੰਨਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਅਸਲ ’ਚ ਕਿਤੇ ਵੱਖਰੀ ਸ਼ੈ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ਭਾਵ ਰੱਬ ਦੀ ਰਜ਼ਾ ਅੰਦਰ ਹੀ ਮਾਇਆ ਹੈ। (ਜਦੋਂ ਤੋਂ ਤੇਰੀ ਮਿਹਰ ਹੋਈ) ਜਨਮ ਮਰਨ ’ਚ ਪਾਉਣ ਵਾਲ਼ੀ ਮਨ ਦੀ ਮੱਤ; ਨਾਸ ਹੋ ਗਈ ਤਦੋਂ (ਮਨ ਵੀ) ਅਡੋਲਤਾ ’ਚ ਟਿਕ ਗਿਆ।

ਜਿਉ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬੁ, ਬਿੰਬ ਕਉ ਮਿਲੀ ਹੈ; ਉਦਕ ਕੁੰਭੁ ਬਿਗਰਾਨਾ ॥

ਕਹੁ ਕਬੀਰ ! ਐਸਾ ਗੁਣ ਭ੍ਰਮੁ ਭਾਗਾ; ਤਉ ਮਨੁ ਸੁੰਨਿ (’ਚ) ਸਮਾਨਾਂ ॥੪॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੭੫)

ਅਰਥ : ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਰੇ ਘੜੇ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਨਾਲ਼ ਅਕਸ/ਪਰਛਾਈ; ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; (ਓਵੇਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ; ਨਾਸ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਭੂ ’ਚ ਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ) ਕਬੀਰ ਜੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵੱਖਰੀ ਹਸਤੀ ਹੈ, ਵਾਲ਼ਾ ਭਰਮ ਮਿਟ ਗਿਆ ਤਦੋਂ ਮਨ ਅਡੋਲ ਹੋ ਕੇ ਕਰਤਾਰ ’ਚ ਲੀਨ ਹੋ ਗਿਆ।

ਵਿਚਾਰ : ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਉਕਤ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਬੰਦ ’ਚ ਸਵਾਲ ਸੀ ਕਿ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਮੈਨੂੰ ਦੱਸੋ, ਸਮਝਾਓ, ਜਿਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਪੂਰੇ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਅਸਪਸ਼ਟ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਥਾਂ ਇਹ ਪ੍ਰਸੰਗ ਭਾਰੂ ਰਿਹਾ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਦਿਨ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ’ਚ ਲੀਨ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਮਾਇਆ ਵੀ ਉਸੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹੈ।

ਉਕਤ ਸਵਾਲ ਹੀ ਜੋਗੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਹੈ ‘‘ਕਿਤੁ ਕਿਤੁ ਬਿਧਿ ਜਗੁ ਉਪਜੈ ਪੁਰਖਾ ! ਕਿਤੁ ਕਿਤੁ ਦੁਖਿ (’ਚ) ਬਿਨਸਿ ਜਾਈ ?॥’’, ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਉਂ ਦਿੱਤਾ ‘‘ਹਉਮੈ ਵਿਚਿ ਜਗੁ ਉਪਜੈ ਪੁਰਖਾ ! ਨਾਮਿ+ਵਿਸਰਿਐ (ਨਾਲ਼) ਦੁਖੁ ਪਾਈ ॥’’ (ਗੋਸਟਿ/ਮਹਲਾ ੧/੯੪੬) ਭਾਵ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਜਗਤ ਉਤਪਤਿ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਅਹੰਕਾਰ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਹੰਕਾਰ ’ਚ ਬੰਦਾ; ਮਾਲਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਹਾਂ, ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਕੇ ਆਪ ਹੀ ਸਭ ਕੁੱਝ ਕਰਨ/ਕਰਾਉਣ ਵਾਲ਼ਾ ਬਣ ਬੈਠਦਾ ਹੈ; ਇਉਂ (ਮਾਲਕ ਦੇ) ਨਾਮ ਨੂੰ ਵਿਸਾਰਨ ਨਾਲ਼ ਜਗਤ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੰਮਦਾ ਮਰਦਾ ਹੈ।

ਭਾਰਤ ’ਚ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਤੱਤ-ਸਾਰ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਹੀ ਦਰਜ ਹੈ। ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ਼ ਵਾਚਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਸੱਚੇ ਧਰਮ ਦੇ ਕਈ ਸੂਖਮ ਰਾਜ਼; ਇਸ਼ਾਰਾ ਮਾਤਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਰੱਬ ਦੀ ਕਣ-ਕਣ ’ਚ ਜੋਤਿ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਵਿਆਪਕਤਾ, ਉਸ ਦਾ ਹੁਕਮ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਰਚਨ ਦਾ ਢੰਗ ਅਤੇ ਕਾਰਨ, ਮਨ ਦੀ ਬਣਤਰ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਖੋਜ ਭਰਪੂਰ ਤੱਥ; ਮਾਨਵਤਾ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਰੱਖੇ ਹਨ। ਐਸੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਵੀ ਬੜਾ ਖੋਜੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਅਤੇ ਉੱਚਾ ਕਿਰਦਾਰ ਹੋਣਾ; ਬੜਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ।

ਉਕਤ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’; ਜਨਮ-ਮਰਨ ਦੇ ਗੇੜ ’ਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ (ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ) ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਬਹੁਤ ਜਨਮ ਬਿਛੁਰੇ ਥੇ ਮਾਧਉ ! ਇਹੁ ਜਨਮੁ ਤੁਮ੍ਹਾਰੇ ਲੇਖੇ ॥ ਕਹਿ ਰਵਿਦਾਸ ਆਸ ਲਗਿ ਜੀਵਉ; ਚਿਰ ਭਇਓ ਦਰਸਨੁ ਦੇਖੇ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੬੯੪) ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ ਮਿਲੀ ਸਫਲਤਾ ਬਾਰੇ ਵੀ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਜਨ ਰਵਿਦਾਸ ਰਾਮ ਰੰਗਿ (’ਚ) ਰਾਤਾ ॥ ਇਉ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦਿ (ਨਾਲ਼) ਨਰਕ ਨਹੀ ਜਾਤਾ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੪੮੭)

(ੲ). ਹੇਠਲੇ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ; ‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ :

ਸਫਲ ਜਨਮੁ ਮੋ ਕਉ; ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਕੀਨਾ ॥ ਦੁਖ ਬਿਸਾਰਿ, ਸੁਖ ਅੰਤਰਿ ਲੀਨਾ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੮੫੮)

ਘਰਿ ਘਰਿ (’ਚ) ਖਾਇਆ; ਪਿੰਡੁ (ਸਰੀਰ) ਬਧਾਇਆ; ਖਿੰਥਾ ਮੁੰਦਾ ਮਾਇਆ ॥ ਭੂਮਿ ਮਸਾਣ ਕੀ ਭਸਮ ਲਗਾਈ; ਗੁਰ ਬਿਨੁ ਤਤੁ ਨ ਪਾਇਆ ॥ (ਭਗਤ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ/੫੨੬)

ਸਤਿਗੁਰ ! ਮੈ ਬਲਿਹਾਰੀ ਤੋਰ ॥ ਜਿਨਿ, ਸਕਲ ਬਿਕਲ ਭ੍ਰਮ; ਕਾਟੇ ਮੋਰ (ਮੇਰੇ) ॥ ਰਾਮਾਨੰਦ ਸੁਆਮੀ ਰਮਤ ਬ੍ਰਹਮ ॥ ਗੁਰ ਕਾ ਸਬਦੁ; ਕਾਟੈ ਕੋਟਿ ਕਰਮ ॥ (ਭਗਤ ਰਾਮਾਨੰਦ/੧੧੯੫) ਅਰਥ : ਹੇ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ! ਮੈ ਤੇਰੇ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਹਾਂ, ਜਿਸ ਨੇ ਮੇਰੇ ਭਾਰੀ ਭਰਮ-ਭੁਲੇਖੇ ਦੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਜਦ ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਬੁਰੇ ਐਬ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਰਾਮਾਨੰਦ ਦਾ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਭੂ; ਹਰ ਥਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਕਹੁ ਬੇਣੀ ਗੁਰਮੁਖਿ ਧਿਆਵੈ ॥ ਬਿਨੁ ਸਤਿਗੁਰ; ਬਾਟ ਨ ਪਾਵੈ ॥ (ਭਗਤ ਬੇਣੀ/੧੩੫੧) ਆਦਿ।

ਉਕਤ ਸਾਰੇ ਹੀ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ; ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ (ਪਾਰਸ/ਚੰਦਨ) ਨੂੰ ਛੂਹ ਕੇ ਪਾਰਸ ਬਣੇ, ਚੰਦਨ ਬਣੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਹੀ ਗਵਾਹੀ; ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਚੰਦਨ ਬਣੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਇਉਂ ਭਰੀ ਹੈ ‘‘ਨਾਮਾ ਛੀਬਾ ਕਬੀਰੁ ਜੁੋਲਾਹਾ; ਪੂਰੇ+ਗੁਰ ਤੇ ਗਤਿ ਪਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੬੭), ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ (ਨੂੰ) ਗੁਰ ਮਿਲਿ ਭਈ ਸਿਧਿ ॥ ਬੇਣੀ ਕਉ ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਕੀਓ ਪ੍ਰਗਾਸੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੧੯੨), ਨਾਮਾ ਜੈਦੇਉ ਕੰਬੀਰੁ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨੁ; ਅਉਜਾਤਿ ਰਵਿਦਾਸੁ ਚਮਿਆਰੁ ਚਮਈਆ ॥ ਜੋ ਜੋ ਮਿਲੈ ਸਾਧੂ ਜਨ ਸੰਗਤਿ; ਧਨੁ ਧੰਨਾ ਜਟੁ ਸੈਣੁ ਮਿਲਿਆ ਹਰਿ ਦਈਆ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੮੩੫) ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ਼ ਚੰਦਨ ਬਣਨ ਦਾ ਖ਼ੁਦ ਵੀ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਬਿਨਾ ਭਾਉ ਨਹੀ ਊਪਜੈ; ਭਾਵ ਬਿਨੁ, ਭਗਤਿ ਨਹੀ ਹੋਇ ਤੇਰੀ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੬੯੪) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਨਿਰਾਕਾਰ ਨਾਲ਼ ਇੱਕ-ਮਿੱਕ ਹੋਏ (ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ) ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਓਥੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦਾ ਰੂਪ ਕਿਹਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਕਬੀਰਿ (ਨੇ) ਧਿਆਇਓ ਏਕ ਰੰਗ ॥ ਨਾਮਦੇਵ; ਹਰਿ ਜੀਉ ਬਸਹਿ ਸੰਗਿ ॥ ਰਵਿਦਾਸ ਧਿਆਏ ਪ੍ਰਭ ਅਨੂਪ ॥ ਗੁਰ ਨਾਨਕ ਦੇਵ; ਗੋਵਿੰਦ ਰੂਪ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੧੯੨)

ਹਥਲੇ ਲੇਖ ਦਾ ਮਕਸਦ ਕੋਈ ਐਸਾ ਭਰਮ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਸੁਭਾਇਮਾਨ 35 ਬਾਣੀਕਾਰ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖਾਂ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਜੀਵਨ ’ਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ਬਲਕਿ ਇਹ ਵਿਚਾਰਨਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਅਤੇ ‘ਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖ’ ਦੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਸਫ਼ਰ ’ਚ ਕੀ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਵੈਸੇ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਜੀਵਨ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਮਾਰਗ ’ਤੇ ਚੱਲਣ ਕਾਰਨ ਬਹੁਮੁੱਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰੋੜਾਂ ’ਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਅੱਧਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਨਿਚੋੜ; ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀਆਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ’ ਅਤੇ ‘ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ’ ਨੇ ਕੱਢਿਆ ਹੈ ‘‘ਹੈਨਿ ਵਿਰਲੇ, ਨਾਹੀ ਘਣੇ; ਫੈਲ ਫਕੜੁ ਸੰਸਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੧੧), ਕੋਟਨ ਮੈ ਨਾਨਕ ਕੋਊ; ਨਾਰਾਇਨੁ ਜਿਹ ਚੀਤਿ (ਜਿਸ ਦੇ ਚਿੱਤ ’ਚ ਪ੍ਰਭੂ ਹੁੰਦੈ)॥’’ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੭) ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਨਿਰਾਕਾਰ-ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਰੱਬ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਾਲ਼ੇ ਕ੍ਰੋੜਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਰਲੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਕੋਟਿ ਮਧੇ ਕਿਨੈ ਬਿਰਲੈ (ਨੇ) ਚੀਨਾ (ਪਛਾਣਿਆ) ॥ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੭੯), ਕੋਟਿ ਮਧੇ ਕੋ ਵਿਰਲਾ ਸੇਵਕੁ; ਹੋਰਿ ਸਗਲੇ ਬਿਉਹਾਰੀ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੪੯੫), ਕੋਟਿ ਮਧੇ ਕੋਊ ਬਿਰਲਾ ਸੇਵਕੁ; ਪੂਰਨ ਭਗਤੁ ਚਿਰਾਨੋ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੧੨੬੯), ਕੋਟਿ ਮਧੇ ਕੋ ਵਿਰਲਾ ਦਾਸੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੩੪੦)

ਸੋ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਇਹੀ ਕਹਿਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਆਦਿ ਤੋਂ; ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੀ ਜੋਤਿ ਰੂਪ ‘ਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਆਪਣੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ’ਚ ਆਪਣੀ ਜੋਤਿ (ਜੋ ਨਿਰਾਕਾਰੀ ਜੋਤਿ ਸੀ) ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਵਨ ਬਚਨ ਹਨ ‘‘ਜੋਤਿ ਓਹਾ ਜੁਗਤਿ ਸਾਇ; ਸਹਿ (ਨਾਨਕ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ) ਕਾਇਆ ਫੇਰਿ ਪਲਟੀਐ ॥ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੬) ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਜੋਤਿ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਰਹਿਣੀ; ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ ਕੇਵਲ ਸਰੀਰ ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਹੈ ‘‘ਜੋਤਿ ਸਮਾਣੀ ਜੋਤਿ ਮਾਹਿ; ਆਪੁ ਆਪੈ ਸੇਤੀ ਮਿਕਿਓਨੁ (ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਾਲ਼ ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਮਿੱਕ ਕੀਤਾ)॥’’ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੭), ਗੁਰੁ ਨਾਨਕੁ ਨਿਕਟਿ ਬਸੈ ਬਨਵਾਰੀ ॥ ਤਿਨਿ (ਉਸ ਨੇ) ਲਹਣਾ ਥਾਪਿ; ਜੋਤਿ ਜਗਿ (’ਚ) ਧਾਰੀ ॥ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਚਉਥੇ ਕੇ/ਭਟ ਗਯੰਦ/੧੪੦੧) ਅਤੇ ਅਗਾਂਹ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਇਲਾਹੀ ਜੋਤਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਟਿਕਾ ਦਿੱਤੀ ‘‘ਰਾਮਦਾਸਿ ਗੁਰੂ (ਨੇ) ਜਗ ਤਾਰਨ ਕਉ; ਗੁਰ (ਨਾਨਕ) ਜੋਤਿ ਅਰਜੁਨ ਮਾਹਿ ਧਰੀ ॥’’ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਪੰਜਵੇਂ ਕੇ/ਭਟ ਮਥੁਰਾ/੧੪੦੯) ਜਦਕਿ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਐਸਾ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਵੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੀ ਜੋਤਿ ਜਾਂ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੀ ਇਲਾਹੀ ਜੋਤਿ ਸੀ/ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਵਜੋਂ ਦੂਜੇ-ਤੀਜੇ ਸਰੀਰ ’ਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਵਾਙ ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜਾਂ ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੂੰ ‘ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਜਾਂ ‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਕਹਿਣਾ ਸਹੀ ਨਹੀਂ। ਵੈਸੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਮਹਾਂ ਪੁਰਖ ਸਮਝ ਕੇ ਪੂਜਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਭਾਵੇਂ ‘ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਕਹਿ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣ; ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਸਿੱਖ ਲਈ ਸਿਧਾਂਤ ਸਰਬੋਤਮ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕੋਈ ਸਰੀਰ।

ਦੂਜਾ ਸਵਾਲ ਕਿ ਜੇਕਰ ਸਤਿਗੁਰੂ; ਪੂਰਨ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ-ਗਿਆਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਇਹੀ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਾਕਾਰ-ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਕਾਰਨ ਹੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਪੈਦਾਇਸ਼ੀ ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਆਖਿਆ ਗਿਆ, ਨਾ ਕਿ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦਾ ਅੰਤ ਪਾਉਣ ਕਾਰਨ। ਜੇ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰੀ ਪ੍ਰਭੂ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਗ੍ਰੰਥ ’ਚ ਵੀ ਸ਼ਬਦ-ਗਿਆਨ ਮਿਲਿਆ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਮੋਲਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦ-ਸੰਗ੍ਰਹਿ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਣਡਿੱਠ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਿਖਾਰੀ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਹੀ ਇਹ ਸਾਬਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਾਕਾਰ, ਆਕਾਰ (ਕੁਦਰਤਿ) ਅਤੇ ਮਨ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਤੱਥਾਂ ਆਧਾਰਿਤ ਗਿਆਨ; ਅਸੀਮ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਣਗਿਣਤ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ’ਚ ਜਾਂ ਅਣਗਿਣਤ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪੂਰਨ ਕਲਮਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਭਗਤ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਹੀ ਬਚਨ ਹਨ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਲੇ; ਸਮੁੰਦਰ ’ਚ ਪੈ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਸਕਦੇ; ਇਉਂ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦਾ ਭੀ ਅੰਤ ਨਹੀਂ ਪੈ ਸਕਦਾ ‘‘ਨਦੀਆ ਅਤੈ ਵਾਹ; ਪਵਹਿ ਸਮੁੰਦਿ (’ਚ), ਨ ਜਾਣੀਅਹਿ ॥ (ਜਪੁ/ਮਹਲਾ ੧), ਹਰਿ ਕੀ ਕੀਮਤਿ ਨਾ ਪਵੈ; ਹਰਿ ਜਸੁ ਲਿਖਣੁ ਨ ਜਾਇ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੭੫੬), ਕਬੀਰ ! ਸਾਤ ਸਮੁੰਦਹਿ ਮਸੁ ਕਰਉ; ਕਲਮ ਕਰਉ ਬਨਰਾਇ ॥ ਬਸੁਧਾ ਕਾਗਦੁ ਜਉ ਕਰਉ; ਹਰਿ ਜਸੁ ਲਿਖਨੁ ਨ ਜਾਇ ॥੮੧॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੬੮) ਅਰਥ : ਹੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ! ਆਖ ਕਿ ਜੇ ਸੱਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਆਹੀ ਬਣਾ ਲਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਕਲਮ; ਤਾਂ ਭੀ ਨਿਰਾਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਗੁਣ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ, ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ।

ਅੰਤ ’ਚ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਪਉੜੀ ਵਿਚਾਰਨਯੋਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਸਤਿਗੁਰ’ ਸ਼ਬਦ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਲਈ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਲਈ; ਕੇਵਲ ‘ਗੁਰ’ ਜਾਂ ‘ਸਿੱਖ’ ਸ਼ਬਦ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ :

ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਦੇਉ; ਆਪੁ ਉਪਾਇਆ। ਗੁਰ ਅੰਗਦੁ; ਗੁਰਸਿਖੁ ਬਬਾਣੇ ਆਇਆ।

ਗੁਰਸਿਖੁ ਹੈ ਗੁਰ ਅਮਰੁ; ਸਤਿਗੁਰ ਭਾਇਆ। ਰਾਮਦਾਸੁ ਗੁਰਸਿਖੁ; ਗੁਰ ਸਦਵਾਇਆ।

ਗੁਰੁ, ਅਰਜਨੁ ਗੁਰਸਿਖੁ; ਪਰਗਟੀ ਆਇਆ। ਗੁਰਸਿਖੁ ਹਰਿਗੋਵਿੰਦੁ; ਨ ਲੁਕੈ ਲੁਕਾਇਆ ॥੧॥

(ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੨੦ ਪਉੜੀ ੧)

ਅਰਥ : ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੇ ਆਪ (ਆਪਣੀ ਜੋਤਿ ਪਾ ਕੇ) ਸਤਿਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਜਗਤ ’ਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ। ਬਾਬੇ (ਨਾਨਕ ਜੀ) ਦੀ ਸ਼ਰਨ ’ਚ ਗੁਰਸਿੱਖ ਬਣ ਕੇ ਆਏ ਅੰਗਦ ਜੀ; ਆਪ ਵੀ ਗੁਰੂ ਬਣੇ। ਗੁਰਸਿੱਖ ਬਣ ਕੇ ਸ਼ਰਨ ’ਚ ਆਏ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ; ਸਤਿਗੁਰੂ (ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ) ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਰੂਪ ’ਚ ਪਸੰਦ ਆਏ। (ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ) ਸ਼ਰਨ ’ਚ ਗੁਰਸਿੱਖ ਬਣ ਕੇ ਆਏ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ; ਗੁਰੂ ਅਖਵਾਏ। (ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੀ) ਸ਼ਰਨ ’ਚ ਗੁਰਸਿੱਖ ਬਣ ਕੇ ਆਏ ਅਰਜਨ ਜੀ; ਆਪ ਵੀ ਗੁਰੂ ਬਣ ਗਏ। (ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੀ) ਸ਼ਰਨ ’ਚ ਗੁਰਸਿੱਖ ਬਣ ਕੇ ਆਏ ਹਰਗੋਵਿੰਦ ਜੀ, ਜੋ ਛੁਪ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਯਾਨੀ ਜਗਤ ਗੁਰੂ, ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਏ।

ਸੋ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਮਾਰਗ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਦਾ ਆਪਣੇ ‘ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ’ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਸਨਾ ਨਾਲ਼ ਇਹੀ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨੀ ਫਬਦੀ ਹੈ ‘‘ਗੁਰੁ ਦਾਤਾ ਸਮਰਥੁ ਗੁਰੁ; ਗੁਰੁ ਸਭ ਮਹਿ ਰਹਿਆ ਸਮਾਇ ॥ ਗੁਰੁ ਪਰਮੇਸਰੁ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ; ਗੁਰੁ ਡੁਬਦਾ ਲਏ ਤਰਾਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੪੯)

ਪੰਜਾਬ ਹਿਤੈਸ਼ੀਓ ! ਪੰਜਾਬ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਨੰਬਰ ਵਨ ਉੱਤੇ !

admin

June 21, 2022

ਪੰਜਾਬ ਹਿਤੈਸ਼ੀਓ ! ਪੰਜਾਬ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਨੰਬਰ ਵਨ ਉੱਤੇ !

ਡਾ. ਹਰਸ਼ਿੰਦਰ ਕੌਰ,ਐੱਮ.ਡੀ., 28, ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ, ਲੋਅਰ ਮਾਲ, ਪਟਿਆਲਾ 0175-2216783

ਕੁੱਝ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵੱਲ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ :-

ਕੈਂਸਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਮਚਾਈ ਤਬਾਹੀ। ਕਾਰਨ- ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਸਪਰੇਅ ਵਿਚਲੇ ਕੈਮੀਕਲ !
ਤੱਥ ਸਾਬਤ ਹੋ ਜਾਣ ਉੱਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਸਪਰੇਅ ਗਲਾਫੋਸੇਟ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪਾਬੰਦੀ ! ਇਸ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਸਦਕਾ ਜਿਗਰ ਹੋ ਰਹੇ ਫੇਲ੍ਹ ਅਤੇ ਕੈਂਸਰ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਵਾਧਾ ! (ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਵਿਚ ਛਪੀ ਰਿਪੋਰਟ-25 ਅਕਤੂਬਰ 2018)
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੈਂਸਰ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ! (ਇੰਡੀਅਨ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਵਿਚ ਛਪੀ ਰਿਪੋਰਟ)
ਇੰਡੀਆ ਵਾਟਰ ਪੋਰਟਲ ਦੀ 21 ਨਵੰਬਰ 2019 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ– ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਧਰਤੀ ਹੁਣ ਜ਼ਹਿਰ ਉਗਲਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ। ਪੰਜਾਂ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਕੈਮੀਕਲਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।
ਮਾਲਵਾ ਬਣਿਆ–ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਸਪਰੇਅ ਦਾ ਭੰਡਾਰ–ਭਾਰਤ ਦੇ ‘ਕੈਂਸਰ ਕੈਪੀਟਲ’ ਵਜੋਂ ਹੋਈ ਪਛਾਣ ! ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕੈਮੀਕਲਾਂ ਦਾ 75 ਫੀਸਦੀ ਹਿੱਸਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਲਵਾ ਵਿਚ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ 10 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਵਾਧਾ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਏਸੇ ਹੀ ਦੌਰਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ 6 ਖੋਜਾਂ ਵਿਚ ਮਾਲਵਾ ਵਿਚਲੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲਿਆਕਤ ਵਿਚ ਘਾਟਾ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਜੰਮਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉੱਤੇ ਵੀ ਕਾਫੀ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ।

ਪੂਰੇ ਮਾਲਵੇ ਵਿਚ ਹੀ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ‘ਫੂਡ-ਚੇਨ’ (ਉਪਜ) ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਲੱਭੇ ਜਾ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।

ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਦੋ ਪਿੰਡਾਂ-ਅਰਨੇਤੂ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਟਿਆਲਾ) ਅਤੇ ਵੱਲੀਪੁਰ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ) ਉੱਤੇ ਹੋਈ ਖੋਜ ‘ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਸਾਈਂਸਿਸ’ ਜਰਨਲ ਵਿਚ ਛਪੀ ਹੈ। ਉਸ ਖੋਜ ਪੱਤਰ ਵਿਚ ‘ਪੈਸਟੀਸਾਈਡ ਇਨ ਐਗਰੀਕਲਚਰਲ ਰਨਔਫ ਅਫੈਕਟਿੰਗ ਵਾਟਰ ਰਿਸੋਰਸਿਸ ਇਨ ਪੰਜਾਬ’ ਅਧੀਨ ਜੋ ਤੱਥ ਛਪੇ, ਉਹ ਹਨ-

* ਦੋਨਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ 81 ਫੀਸਦੀ ਲੋਕ ਮੰਨੇ ਕਿ ਉਹ ਲੋੜੋਂ ਵੱਧ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਵਰਤ ਰਹੇ ਹਨ।

* ਕਣਕ ਬੀਜਣ ਲੱਗਿਆਂ ‘ਸੀਜ਼ਨ’ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਸਪਰੇਅ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

* ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਮੀਂਹ ਨਾਲ ਥੱਲੇ ਲੰਘਦਾ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੀ ਗੰਦਗੀ ਸਦਕਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਟੈਸਟ ਕਰਨ ਬਾਅਦ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ।

* ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਘੱਗਰ ਨੇੜਲੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਬੀਜੀਆਂ ਦਾਲਾਂ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਕਰੋਮੀਅਮ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼, ਨਿੱਕਲ, ਕੌਪਰ, ਸਿੱਕਾ, ਕੈਡਮੀਅਮ ਅਤੇ ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਭਾਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਲੱਭੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਨੀ ਸਰੀਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਲ ਵਿਚ ਜਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ।

* ਘੱਗਰ ਨਦੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਟੈਸਟ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਤੱਤ ਉਸ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਲੱਭੇ ਹਨ, ਉਹ ਇਨਸਾਨੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਜਰ ਸਕਣ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 100 ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਹਨ। ਇਹ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਤੱਤ ਹਨ- ਨਿੱਕਲ, ਕਰੋਮੀਅਮ, ਐਂਟੀਮਨੀ, ਸਟਰੌਂਸ਼ੀਅਮ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼, ਜ਼ਿੰਕ, ਟਿਨ, ਸਿੱਕਾ, ਕੈਡਮੀਅਮ, ਟਾਈਟੇਨੀਅਮ ਆਦਿ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਤੱਤ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਦਕਾ ਜਿਗਰ, ਗੁਰਦੇ, ਦਿਮਾਗ਼, ਦਿਲ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਸਮੇਤ ਕੈਂਸਰ ਵੀ ਭਾਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

* ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਚੈੱਕਅੱਪ ਦੌਰਾਨ ਅਨੇਕ ਰੋਗੀ ਲੱਭੇ। ਇਸ ਬੀਮਾਰੀ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਲੋਕ ਲਗਭਗ ਹਰ ਘਰ ਵਿਚ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੈਂਸਰ ਅਤੇ ਹੈਪਾਟਾਈਟਿਸ ਸੀ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਅਨੇਕ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਵਕਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੰਮੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਅਨੇਕ ਗਰਭ ਵਿਚ ਹੀ ਮਰ ਚੁੱਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ, ਜੋ ਬਾਕੀ ਪੰਜਾਬ ਨਾਲੋਂ 5 ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਸਨ। ਇੰਜ ਹੀ ਜੰਮਦੇ ਸਾਰ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਪੰਜ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਮਿਲੀ।

ਅਨੇਕ ਘਰਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਸੀ, ਅਨੇਕ ਮੰਦਬੁੱਧ ਲੱਭੇ, ਕੁੱਝ ਦੇ ਦੰਦਾਂ ਦੁਆਲੇ ਜਬਾੜੇ ਉੱਤੇ ਨੀਲੀ ਲਕੀਰ ਲੱਭੀ, ਕਈਆਂ ਦੇ ਦੰਦਾਂ ਉੱਤੇ ਦਾਗ਼ ਸਨ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਢਿੱਡ ਅਤੇ ਅੰਤੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਟੈਸਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਕੈਮੀਕਲਾਂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਪਾਏ ਗਏ।

ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਕਲੀਫ਼ਦੇਹ ਗੱਲ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਇਹ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਜਿਹੜੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਇਹ ਜੂਝਦੇ ਰੋਜ਼ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੇ ਗੇੜਿਆਂ ਵਿਚ ਪਏ ਹਨ, ਇਹ ਬੀਮਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਵੱਲੋਂ ਵਰਤੇ ਵਾਧੂ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਸਦਕਾ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਕੁੱਝ ਨੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਲਈ ਬੀਜੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਕਣਕ ਉੱਤੇ ਸਪਰੇਅ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਕਿ ਉੱਪਰਲੀ ਸਪਰੇਅ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਹ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਧਰਤੀ ਹੇਠ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਹਰ ਫਸਲ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰ ਭਰ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਵੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਏ। ਸਭ ਕੁੱਝ ਜਾਣ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਰਗੈਨਿਕ ਖਾਦਾਂ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਹਾਲੇ ਵੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਹਿਚਕਿਚਾ ਰਹੇ ਸਨ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਖੋਜ ਪੱਤਰ, ਜੋ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਹ ਹਨ :-

* ਸਾਈਲੈਂਟ ਫੀਲਡਜ਼ (2 ਜੂਨ 2015) – ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡ ਦੇ ਕਹਿਰ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਗਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ।

* ਪੰਜਾਬ ਦੇ 100 ਖੂਹਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਟੈਸਟ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ‘ਟੌਕਸਿਕ ਕੌਕਟੇਲ’ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ।

* ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ 20 ਫੀਸਦੀ ਖੂਹਾਂ ਵਿਚ ਨਾਈਟਰੇਟ 50 ਮਿਲੀਗ੍ਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਲਿਟਰ ਤੋਂ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਸੀ, ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ‘ਬਲੂ ਬੇਬੀ ਸਿੰਡਰੋਮ’ ਯਾਨੀ ‘‘ਮੈਟਹੀਮੋਗਲੋਬੀਨੀਮੀਆ’’ ਬੀਮਾਰੀ (ਨੀਲਾ ਪੈ ਜਾਣਾ) ਕਾਫੀ ਦਿੱਸਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ।

ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਸਿੱਕੇ, ਨਿਕਲ ਅਤੇ ਆਰਸੈਨਿਕ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਮਿਲੇ।

ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਆਂਧਰ ਪ੍ਰਦੇਸ ਦੇ ਇਲੂਰੂ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਵੀ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ 600 ਲੋਕ ਹਸਪਤਾਲ ਦਾਖਲ ਹੋਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਅੰਦਰ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਉੱਤੇ ਛਿੜਕੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਕਾਫੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮਿਲੇ। ਏਮਜ਼ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਖੋਜ ਕਰਕੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ; ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਾਣੇ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰਾਂ ਅੰਦਰ ਲੰਘ ਰਹੇ ਹਨ।

ਸੰਗਰੂਰ ਦੀ ਜੈਸਮੀਨ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਆਪਣੇ 14 ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਕੈਂਸਰ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਨਾਲ ਜੂਝਦਿਆਂ ਤਿਲ ਤਿਲ ਮਰਦਿਆਂ ਵੇਖਿਆ। ਪੀ.ਜੀ.ਆਈ. ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਜਦੋਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਟੈਸਟ ਹੋਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਰਲੇ ਕੈਮੀਕਲਾਂ ਸਦਕਾ ਇਹ ਬੀਮਾਰੀ ਹੋਈ। ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਨੇ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਈ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਨੇਕ ਹੋਰ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਨੌਜਵਾਨ ਕੈਂਸਰ ਪੀੜਤ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧਦਿਆਂ ਹੁਣ ਗੱਡੀ ਨੰਬਰ 54703 ਰਾਹੀਂ ਬੀਕਾਨੇਰ ਵੱਲ ਜਾਣ ਵੇਲੇ ਲਗਭਗ 60 ਮਰੀਜ਼ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਏਸੇ ਥਾਂ ਤੋਂ ਲਿਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ! (ਫਸਟ ਪੋਸਟ ਰਿਪੋਰਟ)
‘ਦਾ ਗਾਰਡੀਅਨ’ ਇਕ ਜੁਲਾਈ 2019 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ :-

ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੈਮੀਕਲ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰ ਵਰਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚਲੇ ਅੰਕੜੇ 80 ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਲੱਖ ਲੋਕ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 90 ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਇੱਕ ਲੱਖ ਲੋਕ ਹਨ। ਇਸੇ ਲਈ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਅਤਿ ਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅੰਨ ਨਹੀਂ, ਮੌਤ ਬੀਜੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ (ਇੰਡੀਅਨ ਸਟੇਟ ਵਿਅਰ ਫਾਰਮਰਜ਼ ਸੋ ਸੀਡਜ਼ ਆਫ ਡੈੱਥ)

ਹਾਰਵੈਸਟ ਔਫ ਕੈਂਸਰ (8 ਫਰਵਰੀ 2021 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ) :-

ਅਬੋਹਰ, ਜੋਧਪੁਰ ਐਕਸਪ੍ਰੈਸ ਹੁਣ ‘ਕੈਂਸਰ ਟਰੇਨ’ ਵਜੋਂ ਜਾਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਵਿਚਲੇ 60 ਫੀਸਦੀ ਸਫਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਹਨ ਜੋ ਬੀਕਾਨੇਰ ਜਾ ਕੇ ਸਸਤਾ ਇਲਾਜ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ। ਔਸਤਨ ਰੋਜ਼ ਹੁਣ 100 ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਅਤੇ 200 ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਫਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਾਰਨ ਇਹ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ 1.5 ਫੀਸਦੀ ਦੀ ਥਾਂ 20 ਫੀਸਦੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਵਰਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਭਗ 18 ਨਵੇਂ ਮਰੀਜ਼ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ।

ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ 75 ਫੀਸਦੀ ਹਿੱਸਾ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਲਵਾ ਹੀ ਖਪਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਸਦਕਾ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਤਾਂ ਪਲੀਤ ਹੋਏ ਹੀ ਹਨ, ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਮਿਰਚਾਂ, ਮਸਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਭਰੇ ਪਏ ਲੱਭੇ ਹਨ।

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ :-

* ਸੰਨ 2009-10 ਤੋਂ 2014-15 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ 5 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ 50 ਫੀਸਦੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਲੱਭਿਆ।

* ਇਹ ਵਰਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ, ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਉੱਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ ਵਿਚ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਨੰਬਰ ਉੱਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਲੱਭੀ।

* ਜੇ ‘ਪਰ ਹੈਕਟੇਅਰ’ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਲਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਜਾਬ ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਨੰਬਰ ਉੱਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਨੰਬਰ ਉੱਤੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਹੈ।

* ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਸਦਕਾ ਪੰਛੀ, ਮੱਛੀਆਂ, ਕੀਟ-ਪਤੰਗੇ, ਬੂਟੇ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨਿੱਕੇ ਵਧੀਆ ਕੀਟਾਣੂ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।

* ਹਵਾ ਰਾਹੀਂ ਦੂਰ ਦੁਰੇਡੇ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਵੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਈਆਂ ਹਨ।

* ਧਰਤੀ ਹੇਠਾਂ ਸਿੰਮ ਕੇ ਇਹ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਅੰਦਰ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੇ ਹੋਏ ਹਨ।

* ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚਲੇ ਮਾੜੇ ਕੈਮੀਕਲਾਂ ਨੂੰ ਜੇ ਅੱਜ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਕ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਪੂਰੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋਣ ਵਿਚ ਇਕ ਸਦੀ ਤੱਕ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਇੰਡੀਆ ਵਾਟਰ ਪੋਰਟਲ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ :-

ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚਲੇ ਕੈਮੀਕਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਅੰਦਰ ਕਹਿਰ ਢਾਅ ਰਹੇ ਹਨ। ਮਿੱਟੀ, ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖ਼ੁਰਾਕ ਰਾਹੀਂ ਇਹ ਗੁਰਦੇ, ਜਿਗਰ, ਦਿਲ, ਦਿਮਾਗ਼, ਪੱਠਿਆਂ, ਅੱਖਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਨੁਕਸ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਥਾਇਰਾਇਡ, ਨਸਾਂ ਦੇ ਰੋਗ, ਕੈਂਸਰ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਜੰਮਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉੱਤੇ ਵੀ ਡੂੰਘਾ ਅਸਰ ਛੱਡ ਰਹੇ ਹਨ।

ਹਰੀਕੇ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੇ ਕੈਂਸਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਹੀ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ। ਪਟਿਆਲਾ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਫਰੀਦਕੋਟ, ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਚ ਪਸ਼ੂਆਂ ਉੱਤੇ ਹੋਈ ਖੋਜ ਰਾਹੀਂ ਜੋ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ ਓਹੀ ਵੈਟਰਨਰੀ ਡਾਕਟਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਕੀ ਹਨ ?

ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਵੱਲੋਂ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਲੱਭਣ ਉੱਤੇ ਚਿੰਤਾ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਉਪਜ ਖਰੀਦਣ ਉੱਤੇ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿਚ ਰੋਕ ਲਾਉਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਕਲੀਨੀਕਲ ਮੈਡੀਕਲ ਥੈਰਾਪਿਊਟਿਕਸ ਜਰਨਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੇ 12 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਪਿਸ਼ਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਕਾ, ਕੈਡਮੀਅਮ, ਬੇਰੀਅਮ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਅਤੇ ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਆਦਿ ਲੱਭੇ ਹੋਏ ਤੱਥ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 98 ਫੀਸਦੀ ਵਿਚ ਮਾੜੇ ਕੈਮੀਕਲਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕਈ ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਮਿਲੀ ਜੋ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਅਸਰ ਅਧੀਨ ਆਉਣ ਬਾਰੇ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਸੀ।

ਸਾਰ :- ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਅੰਦਾਜ਼ਨ ਹਰ ਸਾਲ 42.66 ਮਿਲੀਅਨ ਅਮਰੀਕਨ ਡਾਲਰਾਂ ਜਿੰਨੀ ਫਸਲ ਕੀਟ ਪਤੰਗਿਆਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਇਸ ਦੀ ਬੇਹਿਸਾਬੀ ਵਰਤੋਂ ਵਕਤੀ ਫ਼ਾਇਦੇ ਲਈ ਕਰ ਕੇ ਪੂਰੀ ਅਗਲੀ ਪੁਸ਼ਤ ਦੀ ਨਸਲਕੁਸ਼ੀ ਕਰਨ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚਾਲੇ ਪਾਉਂਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਆਪਣੇ ਲਾਇਲਾਜ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਕਿਸਮਤ ਨੂੰ ਕੋਸਦੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਗੁਰਦੇ, ਦਿਲ, ਜਿਗਰ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਨਾਲ ਜੂਝਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਬੱਚੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਤਮਾਹੇ ਜੰਮ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਕੁੱਖ ਅੰਦਰ ਮਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਛੋਟੀ ਉਮਰੇ ਕੈਂਸਰ ਸਹੇੜ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਹੜੇ ਬਚ ਗਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਥੇਰੇ ਅੱਗੋਂ ਬੱਚੇ ਜੰਮਣਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ !

ਕੀ ਹਾਲੇ ਵੀ ਆਰਗੈਨਿਕ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਖਾਦਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਹੋਰ ਦੇਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ? ਕੀ ਜਿਹੜੇ ਉਂਗਲਾਂ ਉੱਤੇ ਗਿਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਤੀ ਪੀੜ ਨੂੰ ਪਾਲਦੇ, ਰੁਖ ਲਾਉਂਦੇ, ਪਲੀਤ ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਦੇ, ਕੁਦਰਤੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੰਦੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੈਂਸਰ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਵਿਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਅਸਲ ਜੋਧੇ ਨਹੀਂ ਅਖਵਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ? ਇਹੀ ਹਨ ਸਾਡੇ ਅਸਲ ਪੰਜਾਬ ਰਤਨ, ਜੋ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਪੌਦ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਅੱਡੀ ਚੋਟੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਰਹੇ ਹਨ ! ਜਾਗੋ ਪੰਜਾਬੀਓ, ਹਾਲੇ ਵੀ ਵੇਲਾ ਹੈ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਤੋਂ ਤੌਬਾ ਕਰ ਲਈਏ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਧਰਤੀ, ਮਾਂ ਬਣਨ ਦੀ ਥਾਂ ਡਾਇਣ ਬਣ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਚੱਬ ਜਾਏਗੀ ! ਰੱਬ ਖ਼ੈਰ ਕਰੇ।

ਬੰਦੇ ਖੋਜੁ ਦਿਲ ਹਰ ਰੋਜ

admin

June 21, 2022

ਬੰਦੇ ਖੋਜੁ ਦਿਲ ਹਰ ਰੋਜ

ਡਾ. ਹਰਸ਼ਿੰਦਰ ਕੌਰ, ਐੱਮ.ਡੀ., 28, ਪ੍ਰੀਤ ਨਗਰ, ਲੋਅਰ ਮਾਲ, ਪਟਿਆਲਾ 0175-2216783

‘ਆਈਸਨਹੋਵਰ ਮਾਡਲ’ ਇੱਕ ਕਮਾਲ ਦਾ ਢੰਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ ਦਾ ਕੰਮ ਲਗਾਤਾਰ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਰੱਤਾ ਮਾਸਾ ਤਣਾਓ ਤੱਕ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਇਸ ਮਾਡਲ ਅਨੁਸਾਰ ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਦਿਮਾਗ਼ ਅੰਦਰ ਝਾਤ ਮਾਰਨ ਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਫ਼ਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਸੈੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਕੰਮ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਕੰਮ ਐਵੇਂ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਦੀ ਖਿੱਝ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਫਾਈਲਾਂ ਦੀ ਸੈਟਿੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਸਵਾਲ ਹਨ :

ਕਿਹੜਾ ਕੰਮ ਮੈਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਨਾ ਹੈ ?
ਕਿਹੜਾ ਕੰਮ ਮੈਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇ ਲਾ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ?
ਕਿਹੜਾ ਕੰਮ ਅੱਗੇ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਕਿਹੜਾ ਗ਼ੈਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਛੱਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?

ਬੱਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਸਵਾਲਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਆਈਸਨਹੋਵਰ ਮਾਡਲ ਦਾ ਆਧਾਰ ਟਿਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਦਿਮਾਗ਼ ਅੰਦਰ ਬੋਝ ਨਾ ਬਣ ਜਾਵੇ।

ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਆਈਸਨਹੋਵਰ ਨੇ ਇਹ ਢੰਗ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਟ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਫ਼ੌਜ ਜਰਨੈਲ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਹਿਮ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਘਿਰ ਕੇ ਨਤੀਜੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਇਸ ਢੰਗ ਨੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਇਲਾਜ ਦੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ। ਇਹ ਢੰਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਜਦੋਂ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਸਟੀਫਨ ਨੇ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਖੋਜੀ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਚਾਰ ਖਾਨੇ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੇਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ :-

ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੇ ਤੁਰੰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ :

* ਅੱਗ ਲੱਗੀ ਬੁਝਾਉਣੀ

* ਬਹੁਤ ਅਹਿਮ ਫ਼ੋਨ

* ਐਕਸੀਡੈਂਟ

* ਬੱਚੇ ਦੀ ਬੀਮਾਰੀ ਆਦਿ।

ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਰ ਤੁਰੰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ :

* ਕਸਰਤ ਦਾ ਰੂਟੀਨ

* ਲੈਕਚਰ ਦੀ ਤਿਆਰੀ

* ਬੱਚੇ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਬਾਰੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਆਦਿ।

ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਪਰ ਤੁਰੰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ :

* ਬੌਸ ਜਾਂ ਉਸਤਾਦ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨਾ

* ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਸੀਰੀਅਸ ਬੀਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਮਿਲਣ ਜਾਣਾ

* ਗਵਾਂਢੀ ਵੱਲੋਂ ਮੰਗੀ ਮਦਦ

* ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੰਗੀ ਮਦਦ

* ਕਿਸੇ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਫ਼ੋਨ ਰਾਹੀਂ ਅੱਗੇ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਆਦਿ।

ਨਾ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ, ਨਾ ਤੁਰੰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ :

* ਅਲਮਾਰੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਨੀ

* ਕਾਰ ਸਰਵਿਸ ਕਰਵਾਉਣੀ

* ਘਰ ਪੇਂਟ ਕਰਵਾਉਣਾ

* ਨਵਾਂ ਕੱਪੜਾ ਖਰੀਦਣਾ ਆਦਿ।

ਜਦੋਂ ਦਿਮਾਗ਼ ਅੰਦਰਲੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਖਾਨਿਆਂ ਅੰਦਰ ਭਰ ਲਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਦਿਮਾਗ਼ ਇੱਕੋ ਪਲ ਵਿਚ ਭਾਰ ਛੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਏ ਵਾਧੂ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਏਨਾ ਕੁ ਤਣਾਓ ਘਟਣ ਨਾਲ ਹੀ ਹਾਰਟ ਅਟੈੱਕ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ 10 ਤੋਂ 15 ਫੀਸਦੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪਹਿਲੇ ਨੰਬਰ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਸੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਜੇ ਮੁਲਕ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਦੇਣਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਅਹਿਮ ਮੁੱਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਿਲਕੁਲ ਇੰਜ ਹੀ ਕੋਠੇ ਤੋਂ ਡਿੱਗੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਹਸਪਤਾਲ ਲਿਜਾਉਣਾ ਹੀ ਪਹਿਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੇ ਖਾਨੇ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਲਿਸਟ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਮੁਕਾ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਤੀਜੇ ਖਾਨੇ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਸਹਿਜ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਵੀ ਛੱਡੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਆਪਣੇ ਨੇੜਲੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਆਖ਼ਰੀ ਖਾਨੇ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਉੱਕਾ ਹੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਮਲਣ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਜਦੋਂ ਕਿਤੇ ਬਜ਼ਾਰ ਗਏ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰੀਂ ਪੈ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਉੱਕਾ ਹੀ ਵਿਹਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਲਿਸਟ ਛੇੜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਨਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਣ ਤਾਂ ਇਹ ਕੰਮ ਏਨੇ ਅਹਿਮ ਨਹੀਂ ਕਿ ਤਣਾਓ ਦੀ ਲਿਸਟ ਵਧਾ ਕੇ ਉਮਰ ਛੋਟੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।

ਚੌਥੇ ਖਾਨੇ ਵਿਚ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਫ਼ੋਨ ਵਿਚਲੇ ਸੁਨੇਹੇ, ਫੇਸਬੁੱਕ ਵੇਖਣਾ ਆਦਿ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਸਾਡੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅਹਿਮ ਹਿੱਸਾ ਚੱਬ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤਣਾਓ ਦਾ ਕਾਰਨ ਨੰਬਰ ਵਨ ਵੀ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ।

ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਡਾਕਟਰੀ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿਚ ਬਲਕਿ ਹੁਣ ਤਾਂ ਹਰ ਪੇਸ਼ੇ ਵਿਚ ਹੀ, ਭਾਵੇਂ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਹੋਵੇ, ਵਪਾਰੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਵੱਡੀ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਮਾਲਕ, ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹੋ ਢੰਗ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਜਵਾਨ ਮੌਤਾਂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕੀਆਂ ਜਾ ਸਕਣ।

ਆਈਸਨਹੋਵਰ ਜਦੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਬਣਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ‘ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰੋਬਲਮਾਂ ਹੀ ਵੇਖੀਆਂ ਹਨ। ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਅਹਿਮ ਤੇ ਦੂਜੀਆਂ ਤੁਰੰਤ ਨਜਿੱਠਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਮਜ਼ੇਦਾਰ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਵੇਖਣ ਵਿਚ ਇਹ ਆਈ ਹੈ ਕਿ ਤੁਰੰਤ ਨਜਿੱਠਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਹਿਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤੇ ਅਹਿਮ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਤੁਰੰਤ ਨਜਿੱਠਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕਈ ਵਾਰ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਜਾਂ ਮਹੀਨਿਆਂ ਬਾਅਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਅੰਦਰ ਥਾਂ ਦੇ ਕੇ ਅਸੀਂ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਅਹਿਮੀਅਤ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਇੰਜ ਕਦੇ ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਲਿਸਟ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੌਜੂਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਗ ਸੁਝਾਓ ਘੜਨ ਵਿਚ ਅੜਚਨ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਹੋਰ, ਹੋਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਤਣਾਓ ਦੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਵਿਚ ਉਲਝਾਉਂਦੀ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।’

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਤੰਦਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਕਮਾਲ ਦੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਾਇਆ ਹੈ ‘‘ਬੰਦੇ ! ਖੋਜੁ ਦਿਲ ਹਰ ਰੋਜ; ਨਾ ਫਿਰੁ ਪਰੇਸਾਨੀ ਮਾਹਿ ॥ ਇਹ ਜੁ ਦੁਨੀਆ ਸਿਹਰੁ ਮੇਲਾ; ਦਸਤਗੀਰੀ ਨਾਹਿ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੭੨੭) ਪਦ ਅਰਥ : ਦਸਤਗੀਰ- ਹੱਥ ’ਚ ਫੜੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ, ਸਦੀਵੀ ਘਰ ਜਾਂ ਟਿਕਾਣਾ।

ਅਰਥ : ਹੇ ਭਾਈ ! ਆਪਣੇ ਹੀ ਦਿਲ ਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਖੋਜ। ਬਹਿਸ ਕਰਨ ਦੀ ਘਬਰਾਹਟ ਵਿਚ ਨਾ ਭਟਕ। ਇਹ ਜਗਤ ਤਾਂ ਇਕ ਜਾਦੂ-ਤਮਾਸ਼ਾ ਜਿਹਾ ਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਲੇ ਵਿਅਰਥ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਰਾਹੀਂ ਹੱਥ ਪੱਲੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।

ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਤਾਂ ਏਥੋਂ ਤੱਕ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਬੇਸਮਝ ਲੋਕ ਧਾਰਮਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਬਹਿਸਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਰੱਬ ਸੱਤਵੇਂ ਅਸਮਾਨ ਵਿਚ ਜਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਥਾਂਵਾਂ ਅੰਦਰ ਕੈਦ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਖ਼ਲਕਤ ਵਿਚ ਵੱਸਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਦੁਨੀਆ ਜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉੁਜਾਗਰ ਕੀਤੇ ਵਹਿਮਾਂ, ਸਹਿਮਾਂ ਜਾਂ ਤਰਕ ਵਿਚ ਨਾ ਫਸ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕ੍ਰੇਂਦਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸੌਖਿਆਂ ਮਨ ਸ਼ਾਂਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਸਾਰ : ਜਿੰਦਗੀ ਸੀਮਤ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਜੇ ਅਸੀਂ ਲੰਮੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਤਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਛੋਟੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਤਾਂ ਬਚਾਓ ਕਰ ਹੀ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਸੋ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਇਹ ਨਾ ਸਮਝੀਏ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਰ ਸਾਡੇ ਹੀ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਧਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਕੁੱਝ ਅਹਿਮ ਅਤੇ ਤੁਰੰਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੰਮ ਨਿਪਟਾ ਕੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿਚਲੇ ਵੱਖੋ-ਵੱਖ ਰਸ ਚੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਲਈ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਵਾਧੂ ਕੰਮ ਜ਼ਰੂਰ ਛੰਡ ਦੇਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਅਤੇ ਤਤਕਾਲੀ ਸਮਾਂ

admin

June 21, 2022

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਅਤੇ ਤਤਕਾਲੀ ਸਮਾਂ

ਡਾ. ਗਿਆਨ ਚੰਦ ਜੈਨ

ਜਿਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦੌਰ ਵਿਚ ਕਬੀਰ ਜੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ, ਉਸ ਵਕਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਰਬ-ਪੱਖੀ ਅਧੋਗਤੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅੰਧਕਾਰ ਅਤੇ ਆਰਾਜਕਤਾ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਹਾਕਮ ਕੱਟੜ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ ਵਰਗੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਪਸੰਦ ਸੁਲਤਾਨ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਵੀ ਬੋਧਨ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਬੋਧਨ; ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਕੇਵਲ ਇਤਨਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਇਹ ਆਖਣ ਦੀ ਜੁਰਅਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ‘ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਧਰਮ ਉਤਨਾ ਹੀ ਸੱਚਾ ਹੈ ਜਿਤਨਾ ਇਸਲਾਮ’। ਚਾਰ ਚੁਫੇਰੇ ਅਗਿਆਨ ਹੀ ਅਗਿਆਨ ਪਸਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ। ਲੋਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸੁਚੱਜੀਆਂ ਅਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਤੋੜ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਧਰਮ ਦੇ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਅਰਥਾਂ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹਸਤੀ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਕੇ ਵਹਿਮਾਂ ਭਰਮਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਧਰਮ ਆਂਤਰਿਕ ਸਚਿਆਰਤਾ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਉਚਾਈ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਭੇਖ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਹੇਠ ਦਬ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ। ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਧਰਮ ਦੇ ਅਸਲ ਅਰਥ ਲੁਪਤ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਉਹ ਮੜੀਆਂ ਮਸਾਣਾਂ ਨੂੰ ਪੂਜਣ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟਿੱਕੇ ਲਾਉਣ, ਜਨੇਉ ਪਾਉਣ, ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨ ਵਰਗੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਧਰਮ ਬਣਾ ਬੈਠੇ ਸਨ।

ਭਾਰਤੀ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਕੱਟੜਤਾ ਕਾਰਨ ਅਤਿ ਸੰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ ਮਿਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੂੰ ਮਾਨਵ-ਇਨਸਾਫ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਲੱਭਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ :

(ੳ). ਕਨਿਕ ਕਾਮਿਨੀ ਜੁਗ ਬਿਉਹਾਰ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੪੩) ਯਾਨੀ ਲੋਕ; ਧਨ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਪਿਆਰ ’ਚ ਮਸਤ ਸਨ।

(ਅ). ਬਿਖਿਆ ਬਿਆਪਿਆ ਸਗਲ ਸੰਸਾਰੁ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੮)

ਭਾਵ ਸਮੇਂ ਦਾ ਝੁਕਾਅ ਕਨਿਕ, ਕਾਮਿਨੀ (ਧਨ, ਔਰਤ) ਵੱਲ ਹੈ ਯਾਨੀ ਜੀਵ; ਮੌਤ ਨੂੰ ਭੁੱਲਾ ਕੇ ਧਨ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਰੁਝੇਵੇਂ ਵਿਚ ਮਸਤ ਹੈ । ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਹੀ ਮਾਇਆ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਮਾਇਆ ਸਾਰੇ ਕੁਟੰਬ ਨੂੰ ਡੋਬੀ ਬੈਠੀ ਹੈ।

ਕਬੀਰ ਜੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਕ ਅਜੀਬ ਤਮਾਸ਼ਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜੀਵ ਦਹੀ ਦੇ ਭੁਲੇਖੇ ਪਾਣੀ ਰਿੜਕ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਮੂਰਖ ਜੀਵ ਮਨ-ਭਾਉਂਦੇ ਵਿਚਾਰ ਮਾਣਦਾ, ਹੱਸਦਾ ਤੇ ਖੋਤੇ ਵਾਂਗ ਹੀਂਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ‘‘ਐਸੋ ਅਚਰਜੁ ਦੇਖਿਓ ਕਬੀਰ ॥ ਦਧਿ ਕੈ ਭੋਲੈ ਬਿਰੋਲੈ ਨੀਰੁ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਹਰੀ ਅੰਗੂਰੀ ਗਦਹਾ ਚਰੈ ॥ ਨਿਤ ਉਠਿ ਹਾਸੈ ਹੀਗੈ ਮਰੈ ॥੧॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੬)

ਬ੍ਰ੍ਰਾਹਮਣ ਭਾਵੇਂ ਕਿਤਨੇ ਵੀ ਅਨੈਤਿਕ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ, ਸ਼੍ਰੇਸ਼ਟ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ; ਭਾਵੇਂ ਚੰਗਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੇ ਉਹ ਨਿੰਦੇ ਹੀ ਜਾਂਦੇ। ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੇ ਪਾਤਰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਕਬੀਰ ਜੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪਤੀ ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਬ੍ਰ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਬ੍ਰ੍ਰਾਹਮਣ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਸ਼ੂਦਰ ਹੋ ਗਏ । ਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ (ਸ਼ੂਦਰਾਂ) ਦੀਆਂ ਨਾੜਾਂ ਵਿਚ ਲਹੂ ਗੇੜਾ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਤੇਰੀਆਂ (ਬ੍ਰ੍ਰਾਹਮਣਾਂ) ਵਿਚ ਦੁੱਧ ਕਿਵੇਂ ? ‘‘ਗਰਭ ਵਾਸ ਮਹਿ ਕੁਲੁ ਨਹੀ ਜਾਤੀ ॥ ਬ੍ਰਹਮ ਬਿੰਦੁ ਤੇ ਸਭ ਉਤਪਾਤੀ ॥੧॥ ਕਹੁ ਰੇ ਪੰਡਿਤ ! ਬਾਮਨ ਕਬ ਕੇ ਹੋਏ ॥ ਬਾਮਨ ਕਹਿ ਕਹਿ ਜਨਮੁ ਮਤ ਖੋਏ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਜੌ ਤੂੰ ਬ੍ਰ੍ਰਾਹਮਣੁ, ਬ੍ਰਹਮਣੀ ਜਾਇਆ ॥ ਤਉ ਆਨ ਬਾਟ, ਕਾਹੇ ਨਹੀ ਆਇਆ ?॥੨॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੪)

ਸਮੇਂ ਦੇ ਪੰਡਿਤ, ਜੋਗੀ ਤਪੱਸਵੀ ਅਤੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹੋਰ ਸਾਧਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਮਸਤ ਸਨ। ਹਰ ਕੋਈ ਇਤਨਾ ਹੰਕਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ‘‘ਪੰਡਿਤ ਜਨ ਮਾਤੇ ਪੜਿ੍ ਪੁਰਾਨ ॥ ਜੋਗੀ ਮਾਤੇ ਜੋਗ ਧਿਆਨ ॥ ਸੰਨਿਆਸੀ ਮਾਤੇ ਅਹੰਮੇਵ ॥ ਤਪਸੀ ਮਾਤੇ ਤਪ ਕੈ ਭੇਵ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੯੪)

ਵਿਅੰਗ ਅਤੇ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਲਹਿਜੇ ’ਚ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇ ਸੁੰਨਤ ਕਰਕੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਈਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੀਵੀਂ ਦਾ ਕੀ ਕਰੀਏ ? ਅਰਧ-ਅੰਗੀ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਸਾਥ ਤਾਂ ਸੁੱਟਣਾ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋਮਨ ਵੀ ਅੱਧਾ ਹਿੰਦੂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਤਾਂ ਚੰਗਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਹੀ ਰਹੀਏ ‘‘ਹਿੰਦੂ ਤੁਰਕ ਕਹਾ ਤੇ ਆਏ ? ਕਿਨਿ ਏਹ ਰਾਹ ਚਲਾਈ ॥ ਦਿਲ ਮਹਿ ਸੋਚਿ ਬਿਚਾਰਿ ਕਵਾਦੇ, ਭਿਸਤ ਦੋਜਕ ਕਿਨਿ ਪਾਈ ॥੧॥ … ਸੁੰਨਤਿ ਕੀਏ ਤੁਰਕੁ ਜੇ ਹੋਇਗਾ, ਅਉਰਤ ਕਾ ਕਿਆ ਕਰੀਐ ?॥ ਅਰਧ ਸਰੀਰੀ ਨਾਰਿ ਨ ਛੋਡੈ, ਤਾ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਹੀ ਰਹੀਐ ॥੩॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੭੭)

ਧਰਮ ਦਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸਰੂਪ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਭਰਪੂਰ ਚਿਤਰਣ ਕਬੀਰ-ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਉਪਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਮੁੱਚੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਵਾਸਤਵ ਵਿਚ ਇੱਥੇ ਵਿਅਕਤੀ; ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਮਾਜ; ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਮਿਲਨ ਬਿੰਦੂ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਧਰਮ ਦੇ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।

ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਧਨਾਵਾਂ ਦੀ ਜਟਿਲਤਾ, ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਅਡੰਬਰਾਂ, ਪਖੰਡਾਂ, ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦਾ ਬੜੀ ਭਰਪੂਰਤਾ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੋਥੀਧਾਰਾਂ ਪਾਂਡੇ, ਪੁਰਾਣ-ਪਾਠੀ, ਪੰਡਿਤ, ਮਾਲਾ ਪਹਿਣੇ ਬ੍ਰ੍ਰਾਹਮਣ, ਤਿਲਕਧਾਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਵੇਦ-ਪਾਠੀ ਵਿਦਵਾਨ, ਭਸਮ ਲਗਾਏ ਜੋਗੀ, ਸਨਿਆਸੀ, ਨੰਗੇ ਸਾਧੂ, ਧੋਖੇਬਾਜ਼ ਕ੍ਰਿਕ, ਕਪਟੀ ਪੁਜਾਰੀ, ਬਾਂਗਾਂ ਦਿੰਦੇ ਮੁੱਲਾਂ, ਕੁਰਾਨ ਦੀਆਂ ਆਇਤਾਂ ਪੜ੍ਹਦੇ ਮੌਲਵੀ, ਮੁਰਗੀ ਮਾਰਦੇ ਕਾਜ਼ੀ, ਹੱਜ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਕੇ ਪਾਪ ਕਰਦੇ ਹਾਜੀ ਆਦਿ ਸਭ ਦੇ ਨੈਤਿਕ ਔਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਦਲੇਰੀ ਨਾਲ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਓਂ, ਉਪਹਾਸ, ਰੋਜ਼ਾ, ਸ਼ਰਧਾ, ਬਲੀ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਂਤਿਰਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਸਦਾਚਾਰੀ ਹੋਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਸੁਆਹ ਮਲ ਕੇ ਫਿਰਦੇ ਸਾਧੂਆਂ ਦੀ, ਤਿਲਕ, ਕੰਠਮਾਲਾ, ਡੰਡਾ, ਮੁਦਾ, ਗੀ ਸਭ ਬਾਹਰੀ ਭੇਖਾਂ ਦਾ ਆਪ ਨੇ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲੋਕ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਮਨ ਦੀ ਮਲੀਨਤਾ ਨੂੰ ਦੂਰ ਨਾ ਕਰਦੇ :

(ੳ). ਗ੍ਰਿਹੁ ਤਜਿ ਬਨ ਖੰਡ ਜਾਈਐ, ਚੁਨਿ ਖਾਈਐ ਕੰਦਾ ॥ ਅਜਹੁ ਬਿਕਾਰ ਨ ਛੋਡਈ, ਪਾਪੀ ਮਨੁ ਮੰਦਾ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੫੫)

(ਅ). ਨਗਨ ਫਿਰਤ ਜੌ ਪਾਈਐ ਜੋਗੁ ॥ ਬਨ ਕਾ ਮਿਰਗੁ. ਮੁਕਤਿ ਸਭੁ ਹੋਗੁ ॥੧॥ ਕਿਆ ਨਾਗੇ ? ਕਿਆ ਬਾਧੇ ਚਾਮ ?॥ ਜਬ ਨਹੀ ਚੀਨਸਿ ਆਤਮ ਰਾਮ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੪)

ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਵਾਜ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉਠਾਈ ਸਗੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਆਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਮਤ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਂ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਂ ਜ਼ਾਤੀ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਵਿਚ ਬੱਧਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਗੋਂ ਮਾਨਵ-ਮਾਤਰ ਲਈ ਦਿਬ-ਸੰਦੇਸ਼ ਸੀ। ਬਾਂਗ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮੁਲਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੇਰਾ ਖੁਦਾ ਬੋਲਾ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੂਰ ਹੈ ‘‘ਕਬੀਰ ਮੁਲਾਂ ਮੁਨਾਰੇ ਕਿਆ ਚਢਹਿ ? ਸਾਂਈ ਨ ਬਹਰਾ ਹੋਇ ॥ ਜਾ ਕਾਰਨਿ ਤੂੰ ਬਾਂਗ ਦੇਹਿ, ਦਿਲ ਹੀ ਭੀਤਰਿ ਜੋਇ ॥੧੮੪॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੪) ਬਾਂਗ ਸੁਣ ਕੇ, ਵਜੂ ਕਰਕੇ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਦਿਲ ਤੇਰੇ ਵਿਚ ਕਪਟ ਹੈ ‘‘ਕਹਾ ਉਡੀਸੇ ਮਜਨੁ ਕੀਆ ? ਕਿਆ ਮਸੀਤਿ ਸਿਰੁ ਨਾਂਏਂ ?॥ ਦਿਲ ਮਹਿ ਕਪਟੁ ਨਿਵਾਜ ਗੁਜਾਰੈ, ਕਿਆ ਹਜ ਕਾਬੈ ਜਾਂਏਂ ?॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੪੯)

ਕਬੀਰ ਜੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜੋ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਜੀਵ ਹੱਤਿਆ ਵੀ ਕਰਦੇ । ਆਪਣੇ ਅਸਤਿੱਤਵ ਨੂੰ ਹੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਵੀਕਾਰਦੇ ‘‘ਰੋਜਾ ਧਰੈ ਮਨਾਵੈ ਅਲਹੁ, ਸੁਆਦਤਿ ਜੀਅ ਸੰਘਾਰੈ ॥ ਆਪਾ ਦੇਖਿ ਅਵਰ ਨਹੀ ਦੇਖੈ, ਕਾਹੇ ਕਉ ਝਖ ਮਾਰੈ ?॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੮੩)

ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਆਗੂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ; ਧਰਮ ਨੂੰ ਓਟ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਵਾਰਥ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਮਾਰਗ ’ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਸਾਧਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਸਤਵਿਕ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਧਿਆਤਮਕ ਉੱਨਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਹ ਆਡੰਬਰ ਯੁਕਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ, ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਅਜਿਹੀ ਚੇਤਨਾ ਨਾਲ ਹੀ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਦਿਖਾਵੇ ਦੀ ਪੂਜਾ ਬੰਦਗੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ‘‘ਬੁਤ ਪੂਜਿ ਪੂਜਿ ਹਿੰਦੂ ਮੂਏ, ਤੁਰਕ ਮੂਏ ਸਿਰੁ ਨਾਈ ॥ ਓਇ ਲੇ ਜਾਰੇ, ਓਇ ਲੇ ਗਾਡੇ, ਤੇਰੀ ਗਤਿ ਦੁਹੂ ਨ ਪਾਈ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੫੪)

ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਸਮਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੇਠਲੀ ਇਕ ਤੁਕ ਵਿਚ ਹੀ ਬਿਆਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ‘‘ਕਹੁ ਕਬੀਰ ਪਰਗਟੁ ਭਈ ਖੇਡ ॥ ਲੇਲੇ ਕਉ ਚੂਘੈ ਨਿਤ ਭੇਡ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੬) ਅਰਥਾਤ ਮੈਨੂੰ ਸੰਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਮੇਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਸਭ ਕੁਝ ਉਲਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਕਦਰਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅਣ-ਮਨੁੱਖੀ ਕਦਰਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਮੁੱਲਾਂ (Values) ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਨੁਕਿਰਿਆ (Response) ਸੱਚ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕੂੜ ਵੱਲ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਮੈਲਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜੋੜਨ ਹਿਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਦੇਣ ਮੌਲਿਕ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਬਾਹਰੀ ਦਿਖਾਵੇ ਦੇ ਥਾਂ ਆਪਾ-ਚਾਨਣ ਜਾਂ ਆਤਮ-ਸ਼ੁੱਧੀ ’ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਉਂ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਮੱਧ-ਯੁੱਗ ਦੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਨਾਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਉੱਚੀਆਂ ਨੈਤਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਆਤਮਿਕ ਪੰਧ ਦੇ ਸਹੀ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ ਪਾਉਣ ਦਾ ਪਰਉਪਕਾਰ ਕੀਤਾ।

ਕਬੀਰ ਜੀ ਤੋਂ ਪੂਰਵਲੇ ਧਾਰਮਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਮਹੱਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਚਾਰ ਆਸ਼ਰਮਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਨਿਆਸ ਵੀ ਇਕ ਆਮ ਸੀ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਥ ਅਤੇ ਜੋਗੀ ਮਤਿ ਵੀ ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਸੰਨਿਆਸੀਆਂ ਵਾਂਗ ਵਿਚਰਨ ਨੂੰ ਹੀ ਧਰਮ ਸਮਝੀ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਸੰਬੰਧੀ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਵੀ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਖੰਡਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਾਰਥਕਤਾ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ । ਕਬੀਰ ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਪਰਮ-ਲਕਸ਼ ਕੇਵਲ ਆਪ-ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਦੂਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਉਸ ਮਾਰਗ ’ਤੇ ਚਲਾ ਕੇ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ, ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ ’ਚ ਕੇਵਲ ਆਪਾ ਬਚਾ ਕੇ ਦੌੜਨ ਦੀ ਥਾਂ, ਸਭ ਨੂੰ ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ, ਮਾਇਆ ਅਤੇ ਹਉਮੈਂ ਆਦਿ (ਔਗੁਣਾਂ) ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਸਭ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਚੱਲਣ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ ਇਉਂ ਆਤਮਿਕ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਆਕਾਸ਼ ਦੀ ਵਸਤੂ ਨਾ ਬਣਾ ਕੇ ਸਦਾ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪ ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਵਾਣ ਕਰ ਗ੍ਰਹਿਸਤ-ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਪਰਮ-ਲਕਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ‘ਗਾਡੀਰਾਹ ਵਜੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ। ਉਨਾਂ ਦੀ ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਧਾਰਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕਤਾ ਦਾ ਸੁੰਦਰ ਸੁਮੇਲ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਕਬੀਰ ਜੀ ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਆਗੂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਕਰਮਾਂ ਕਾਰਨ ਵੱਡਾ ਜਾਂ ਛੋਟਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਬੇ ਅਤੇ ਲਿਤਾੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ। ਸਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਉਸ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਜੋਤ ਜਗ ਰਹੀ ਹੈ ‘‘ਅਵਲਿ ਅਲਹ ਨੂਰੁ ਉਪਾਇਆ, ਕੁਦਰਤਿ ਕੇ ਸਭ ਬੰਦੇ ॥ ਏਕ ਨੂਰ ਤੇ ਸਭੁ ਜਗੁ ਉਪਜਿਆ, ਕਉਨ ਭਲੇ ਕੋ ਮੰਦੇ ?॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੪੯) ਇਸ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਵੀ ਵੱਡਾ ਜਾਂ ਛੋਟਾ ਨਹੀਂ। ਇਉਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਵਰਨ-ਅਵਰਨ ਨੂੰ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਚ-ਜਾਤ ਦੇ ਅਭਿਮਾਨ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟ ਭਾਂਤ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਨਿਬੇੜਾ ਨੇਕ-ਕਰਮਾਂ ਅਤੇ ਸੱਚ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਉੱਥੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜਾਤ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕੋਈ ਮਹੱਤਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਸਿੱਖਿਆ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਮਨੁੱਖ ਵਿਚਕਾਰ ਸਦਭਾਵਨਾ ਵਧੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਵਾਦੀ ਦਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੁਚਲੇ ਅਤੇ ਲਿਤਾੜੇ ਜਾ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਾਥੀ ਆਖ ਕੇ ਧਰਮ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਉਪਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਭਲੀ ਭਾਂਤ ਦਿੜ੍ਹ ਕਰਵਾਇਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਨਾ ਕੇਵਲ ਵਰਣਨ ਹੀ ਕੀਤਾ ਸਗੋਂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਪਸਰੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਾਚਾਰ ਅਤੇ ਆਚਾਰਹੀਣਤਾ ਦੀ ਬੇਖੌਫ਼ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਰਾਜੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਭੁਲਾ ਕੇ ਜਨਤਾ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਪੀਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਪੰਜਾਂ ਵਿਕਾਰਾਂ ਕਾਰਨ ਅੰਨ੍ਹੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਕਾਜ਼ੀ ਤੇ ਬ੍ਰ੍ਰਾਹਮਣ ਧਰਮ ਕਰਮ ਦੀ ਥਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਰਿਸ਼ਵਤਾਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਇਕ ਪੇਸ਼ੇ ਵਜੋਂ ਚਲਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਰਾਜਾ ਸ਼ੇਣੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਹਿਲਕਾਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੇਕਿਰਕ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਅਤੇ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਅਤਿਆਚਾਰੀ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਨਿਰੋਲ ਸੰਸਾਰਕਤਾ (Worldliness) ਕਰਕੇ ਸੀ ਅਤੇ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਅਧਿਆਤਮਕਤਾ ਵੱਲ ਤੋਰਨਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਆਦਰਸ਼ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਕ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਬੈਠਾਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਬੁਨਿਆਦੀ ਧਾਰਨਾ ਸਮੇਂ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਵਿੱਚੋਂ ਉਪਜੀ ਸੀ। ਡਾ. ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ‘ਹਰ ਮੌਲਿਕ ਧਰਮ-ਸੰਸਥਾਪਕ ਆਪਣੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਹੀ ਆਪਣੇ ਧਰਮ-ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਅਨੁਭਵ ਨਾਲ ਇਸ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਫੇਰ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾਸ਼ਾਲੀ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਠੋਸ ਮਿਆਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ।’

ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਅਤੇ ਨਾ-ਬਰਾਬਰੀ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਦਮਨਕਾਰੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਏਕਤਾ, ਪ੍ਰੇਮ, ਸੱਚ ਅਤੇ ਇਨਸਾਫ਼ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ। ਮਨੁੱਖ-ਮਾਤਰ ਵਿਚ ਵਿਤਕਰਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਪਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਸਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਤਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਧਰਮ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੁਝ ਉੱਚ-ਕੁਲੀਨ ਸਮਾਜਿਕ, ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਧਰਮ ਨੂੰ ਵਾਲ ਦੀ ਖੱਲ ਲਾਹੁਣ ਅਤੇ ਚੁੰਝ-ਚਰਚਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੀਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਤੰਗ-ਘੇਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਰਚਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਰਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸਜੀਵ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਮੁਰਦਾ ਅਤੇ ਫੋਕਟ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਇਕ ਨਵੇਂ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਨ ਹੋ ਸਕੇ। ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਭਾਰਤੀ ਸੋਮੇ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਧਰਮ, ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ। ਡਾ. ਅਨਿਲ ਚੰਦਰ ਬੈਨਰਜੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਵਰਣਨ ਯੋਗ ਹਨ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਧਾਰਮਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਭਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਾਣੂ ਹਨ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਖਿਲਾਅ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸੂਰਜ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਪਹੁ ਫੁਟਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਹਰ ਸੰਸਥਾਪਕ ਦਾ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਪੁਰਵ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਜਾਂ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਰਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ’।

ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਪਰਮ-ਲਕਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਮਾਰਗ ਦੇ ਨਾਲ ਸਦ-ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਸਮਨਵੈਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹਮ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਇਕ ਐਸੇ ਸੁਗਮ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਗ੍ਰਹਿਸਤ ਮਾਰਗ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਭਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਾਲਣ ਕਰ ਸਕੇ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਸਗੋਂ ਆਪਣੇ ਕ੍ਰਿਆਤਮਕ ਜੀਵਨ ਰਾਹੀਂ, ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਲਈ ਇਕ ਮਿਸਾਲ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ। ਧਰਮ ਦੇ ਇਸ ਸਰੂਪ ਬਾਰੇ ਡਾ. ਰਾਧਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ‘ਅਸੀਂ ਧਰਮ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅੱਡ ਅੱਡ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਉਸਰੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉ ਕੇ ਦਿਖਾਇਆ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਨਸਲ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ। ਭਾਰਤ-ਵਰਸ਼ ਦੀ ਇਸ ਸਮੁੱਚੀ ਗਿਰਾਵਟ ਅਤੇ ਗਿਆਨੀ ਵਾਲੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਦਿੱਬ-ਵਿਭੂਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਵਿਰਾਟ-ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਹਾਲਤ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਤਨ ਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਦਾ ਧਰਮ ਪਹਿਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ ਲਹਿਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਆਪਣੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਨੂੰ ਮੂਰਤੀਮਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੌਮੀ ਚੇਤਨਤਾ ਦੇ ਬੀਜ ਬੋਅ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ-ਬਰਾਬਰੀ, ਭ੍ਰਾਤਰੀਭਾਵ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ’।

ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ

admin

June 21, 2022

ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ

ਗਿਆਨੀ ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਜੀ

1984 ਦਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਇਕ ਦੁੱਖਾਂ ਭਰਿਆ ਅਧਿਆਇ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਹੁਤ ਦੁੱਖ ਦੇਣ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਘੱਲੂਘਾਰਿਆਂ ਦਾ ਬਿਗਾਨਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਚਾਹਿਆ ਹੋਇਆ ਕਹਿਰ ਸੀ। ਦੁੱਖ ਤਾਂ ਦੁੱਖ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਦੱੁਖ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਿਗਾਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਦਰਦ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਆਪਣਿਆਂ ਨੇ ਵਰਤਾਇਆ ਸੀ। ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਮੌਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿਲਕ ਜੰਝੂ ਖਾਤਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਿੱਤੀ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਹੂ ਬੇਟੀਆਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਦੇ ਸਿੱਖ ਰਾਖੇ ਬਣਦੇ ਰਹੇ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖਾਤਰ ਅਥਾਹ ਖ਼ੂਨ ਡੋਲਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਹੀ ਖ਼ੂਨ ਅੰਦਰ ਸਾਨੂੰ ਡੋਬਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਜਿਸ ਹਾਕਮ ਨੂੰ ਸਾਡੀ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਸਗੋਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਦੋਂ ਵੱਡਾ ਦਰੱਖਤ ਡਿਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਹਿਲਦੀ ਹੀ ਹੈ। ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਐਕਟਰਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਕਾਤਲਾਂ ਦੇ ਘਰ ਤੱਕ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ (ਨਵੰਬਰ 1984 ਦੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਕਤਲ ਵੇਲੇ ਅਮਿਤਾਬ ਬਚਨ ਦਾ ਬਿਆਨ ਸੀ) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਸੱਜਣਾਂ ਵਰਗੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੁਆਲੀਆ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ ਸੱਜਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਵੈਰੀ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਤਸਵੀਰ ਦਿਖਾਓਂਗੇ ? ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੁੱਖ ਆਪਾ ਵਾਰ ਕੇ ਹੱਕ ਲੈ ਕੇ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ, ਹੱਕਾਂ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੱਖਣ ਦੇ ਵਾਅਦੇ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਮੰਗਿਆ ਤਾਂ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਹਿਰ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਬਿਗਾਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਬਿਗਾਨੇ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਇਸ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਹੈ ਕਿ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਵੇਲੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਨਿੱਘ ਮਾਣਨ ਲਈ ਪੂਰਾ ਪੂਰਾ ਹੱਕ ਦਿਆਂਗੇ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਹ ਹੱਕ ਲੈਣ ਦਾ ਵਕਤ ਆਇਆ ਤਾਂ ਹੱਕ ਦੇਣਾ ਤਾਂ ਇਕ ਪਾਸੇ, ਸਿਰਫ ਯਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਗਦਾਰੀ ਦਾ ਫਤਵਾ ਦਿਵਾ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਥੋਂ ਪਈ ਤਰੇੜ ’ਤੇ ਹਾਕਮਾਂ ਦੀ ਬਦਨੀਤੀ ਨੇ ਹੋਰ ਵਾਧਾ ਕਰਕੇ ਲੰਮਾ ਪਾੜਾ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਅੰਦਰ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਵੰਡਣ ਦਾ ਮਸਲਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਰਾਜਨੀਤਕ ਬੇਈਮਾਨੀ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਨਾਹ ਕਰਕੇ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀ। ਸੰਘਰਸ਼ ਚੱਲਿਆ, ਸਿਰਫ ਲਾਰੇ ਹੀ ਪੱਲੇ ਪਏ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਖਾਤਰ ਆਪਾ ਵਾਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਧ੍ਰੋਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੀਆਂ ਗਾਥਾਵਾਂ ਸੁਣਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅਖੰਡਤਾ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਈਆਂ। ਇਕ ਚੰਦਰੀ ਬਿਮਾਰੀ ਜਿਹੜੀ ਗਦਾਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਅੱਜ ਤੱਕ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਪੀ ਰਹੀ ਹੈ ਇਸ ਨੇ ਉਦੋਂ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਫੁੱਟ ਪਾ ਕੇ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀਆਂ ਨੂੰ ਰਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਲ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਨੇ ਅਰੰਭਕ ਕਦਮ ਚੰਗੇ ਸੁਧਾਰ ਵਾਲੇ ਪੁੱਟੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਣਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਚੰਦ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਹੀ ਤਹਿ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਧੜਾ ਸਿੱਖੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਹੀ ਖਿਲਾਫ਼ ਅੱਗ ਉਗਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਬਾਬਾ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਕਤੀ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੇ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਅਜਿਹੀ ਵੀਚਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਸੰਨ 1978 ਨੂੰ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਦਰਬਾਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਹੀ ਲੱਗਣਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਧੰਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਬਾਰੇ ਬੋਲੇ ਨਿਰਾਦਰ ਭਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਅਤੇ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੰਘ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ਼ ਗਏ। ਹਾਕਮਾਂ ਦੇ ਪਿੱਠ ਠੋਕਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਵਕਤ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਕਾਲੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਗਦਾਰੀ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੇਦਰਦੀ ਨਾਲ 18 ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਹ ਅਜਿਹੀ ਅੱਗ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਜਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅੰਦਰ ਅੱਗ ਬਾਲ ਦਿੱਤੀ। ਸੰਨ 1981 ਅੰਦਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਨ ਭਾਵੇਂ ਹੋਰ ਵੀ ਹੋਣ ਪਰ ਹਰ ਵਾਰੀ ਨਾਮ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ।

6 ਅਪ੍ਰੈਲ ਸੰਨ 1982 ਨੂੰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਟਿਆਲਾ ਅੰਦਰ ਪੈਂਦੇ ਕਪੂਰੀ ਨਗਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਨਹਿਰ ਕੱਢ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬਾਹਰੀ ਸੂਬਿਆਂ ਨੂੰ ਦੇਣ ਲਈ ਨਹਿਰ ਪੁੱਟਣ ਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਕੀਤਾ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮਸਲਾ ਭਾਵੇਂ ਪੰਜਾਬ ਅੰਦਰ ਵੱਸਦੇ ਹਰ ਤਬਕੇ ਲਈ ਸਾਂਝਾ ਹੀ ਦੁੱਖ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਲਈ ਵੀ ਮੋਰਚਾ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹੀ ਲਾਇਆ। ਸੰਨ 1982 ਨੂੰ ਹੀ ਇਹ ਮੋਰਚਾ ਧਰਮ ਯੁੱਧ ਦਾ ਨਾਂ ਰੱਖ ਕੇ ਕਪੂਰੀ ਤੋਂ ਬਦਲ ਕੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਤ ਹੋਰ ਵਿਗੜੇ ਜਿਸ ਕਰਕੇ 6 ਅਕਤੂਬਰ 1983 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਬਾ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਿਧੜਕ ਅਗਵਾਈ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਨਿਵਾਸ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਿਵਾਸ ਅਤੇ ਮਗਰੋਂ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਲਿਆਂਦਾ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕੁਝ ਕੁ ਸਾਡੀਆਂ ਵੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਸਨ। ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਅੱਗ ਦਾ ਸੇਕ ਦਿੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਤੱਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਸ ਅੱਗ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਬੁਝਾਉਣ ਦੀ ਥਾਂ ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਣਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹਾਕਮੀ ਬਿਰਤੀ ਨਾਲ ਦਬਾਅ ਕੇ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਹੱਲ ਕੱਢਣ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨੀ ਅਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਦਾ ਸਾਕਾਰ ਰੂਪ ਆਖਿਰ ਵਕਤੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 3 ਜੂਨ 1984 ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦਾ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪੁਰਬ ਮਨਾਉਣ ਆਈਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਸਮੇਤ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਸ੍ਰੀ ਅਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਫੌਜਾਂ ਨਾਲ ਘੇਰ ਲਿਆ। 5 ਜੂਨ ਅਤੇ 6 ਜੂਨ ਦੀ ਰਾਤ ਨੂੰ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਅੰਦਰ ਆਮ ਗੋਲਾਬਾਰੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਟੈਂਕਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਖਾਨੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 7 ਜੂਨ ਨੂੰ ਬਾਬਾ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਸਾਥੀ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ। ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕੋਈ ਬਹੁਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਜਨਰਲ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਨੇ ਚੰਗਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ। ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਲੀਡਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਅਤੇ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੋਹੜਾ ਆਦਿਕ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਸ਼ਰਨ ਦੇ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੇਅਦਬੀ, ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਢਾਹੁਣ, ਸਿੱਖ ਰੈਫਰੈਂਸ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਆਦਿਕ ਦਾ ਚੰਗਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਕਰੀਬ ਪੰਜ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਉੱਤੇ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਭਾਵੇਂ ਫੌਜੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਾਰੇ ਗਏ ਪਰ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੀ ਸੋਚ ਸੀ। 34 ਹੋਰ ਥਾਂਵਾਂ (ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ) ’ਤੇ ਵੀ ਹਮਲੇ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲਹੂ ਲੁਹਾਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਨੀਲਾ ਤਾਰਾ ਜਾਂ ਬਲਿਉ ਸਟਾਰ ਇਸ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨੀਲੇ ਨਿਸ਼ਾਨ, ਨੀਲੀਆਂ ਪੱਗਾਂ ਤਬਾਹ ਕਰਨੀਆਂ ਸਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੇ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਝੰਜੋੜ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਉੱਥੇ ਸਿੱਖੀ ਸੋਚ ਵਾਲੇ ਫੌਜੀ ਵੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਗੀ ਹੋ ਕੇ ਸਰਕਾਰੀ ਜ਼ੁਲਮ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਉੱਠ ਖਲੋਤੇ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਤੋਂ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਜਿੰਦ ਜਾਨ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।

ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜਬਰ ਦੀਆਂ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਭਾਵੇਂ ਕਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਿਆਂ ਹੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਸੋਮੇ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪਵਿੱਤਰ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਇਹ ਦਸ਼ਾ ਦੇਖੀ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਿਨਾਂ ਅੰਦਰ ਸ: ਸਤਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਸ: ਬੇਅੰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸ੍ਰੀ ਮਤੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ 31 ਅਕਤੂਬਰ 1984 ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਫੌਰਨ ਬਾਅਦ ਨਵੰਬਰ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਬੇਦੋਸ਼ੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ, ਘਰ ਲੁੱਟੇ ਗਏ, ਲੜਕੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀਆਂ ਬਰਬਾਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਦੁੱਖ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਜੋ ਕਰਨੀ ਸੀ ਕੀਤੀ ਪਰ ਅਦਾਲਤੀ ਇਨਸਾਫ਼ ਨੂੰ ਵੀ ਕਈ ਦੁੱਖੀ ਪਰਿਵਾਰ ਤਰਸਦੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਗਏ। ਇਹ ਆਪਣਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣਿਆਂ ’ਤੇ ਢਾਹਿਆ ਕਹਿਰ ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਪੀੜਾ ਸ਼ਾਇਦ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਕਦੇ ਨਾ ਭੁੱਲੇ।

ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੌਮ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਉਜਾੜਾ ਨਾ ਪਵੇ ਪਰ ਕਈ ਵਾਰੀ ਅਣਖਾਂ ਗੈਰਤਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਅਜਿਹੇ ਘੱਲੂਘਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਤਾਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਰੱਬ ਕਰੇ ਸਿੱਖੀ ਦੀ ਬਗੀਚੀ ਦੇ ਬੂਟੇ ਸਦਾ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ ਆਪਾ ਵਾਰਦੇ ਰਹਿਣ ਤਾਂ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ‘‘ਬੇਗਮ ਪੁਰਾ ਸਹਰ ਕੋ ਨਾਉ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੩੪੫) ਬਣ ਕੇ ਸੁਖੀ ਹੋ ਸਕੇ।

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੋਤਿ ਰੂਪ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ

admin

June 21, 2022

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੋਤਿ ਰੂਪ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪਰੈਲ 1563 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ (ਮਗਰੋਂ ਨਾਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ) ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਬਾਬਾ ਪ੍ਰਿਥੀਚੰਦ ਜੀ (ਸੰਨ 1558-1618 ਈ.) ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਮਹਾਂਦੇਵ ਜੀ (ਸੰਨ 1560-1605 ਈ.) ਸਨ। ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਬਚਪਨ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਖੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਨਾਨਾ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਸੰਗਤ ਵਿੱਚ ਬੀਤਿਆ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਆਪ ਜੀ ਵਿੱਚ ਨਾਨਾ ਜੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਖ਼ੂਬੀਆਂ ਸਨ। ਸੇਵਾ, ਸਿਮਰਨ, ਸਿਆਣਪ, ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਦੇ ਗੁਣ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ਆਪ ਨੇ ਤਾਲੀਮ ਵੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਕੋਲ਼ ਸੰਭਾਲ਼ਿਆ ਹੋਇਆ ਸਮੁੱਚਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਭਗਤ ਬਾਣੀ ਫ਼ਲਸਫ਼ਾ ਆਦਿ ਆਪ ਨੇ ਸਭ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਮਝ ਲਿਆ। 11 ਕੁ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਪ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਬਾਲਕ ਅਰਜਨ ਜੀ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਰੁਚੀ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ‘ਦੋਹਤਾ ਬਾਣੀ ਕਾ ਬੋਹਿਥਾ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ਼ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਨਿਵਾਜਿਆ।

ਪਹਿਲੀ ਸਤੰਬਰ 1574 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ; ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਕੇ ਆਪ ਜੋਤਿ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਹੀ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ (ਪਰਵਾਰ ਸਮੇਤ) ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਆ ਗਏ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ (ਗੁਰੂ) ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਨਗਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ, ਇਸ ਦਾ ਤਜਰਬਾ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਆਪਸੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। 19 ਜੂਨ 1589 ਦੇ ਦਿਨ (ਉਮਰ 26 ਸਾਲ 2 ਮਹੀਨੇ 5 ਦਿਨ) ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਭਾਈ ਸੰਗਤ ਰਾਓ ਦੀ ਬੇਟੀ (ਮਾਤਾ) ਗੰਗਾ ਜੀ ਨਾਲ਼ ਹੋਇਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਦਰ ਤੋਂ 19 ਜੂਨ 1595 ਦੇ ਦਿਨ (ਗੁਰੂ) ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ।

47 ਸਾਲ ਦੀ ਸੰਸਾਰਕ ਯਾਤਰਾ ਸਫਲ ਕਰ ਅਤੇ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਕੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ 1 ਸਤੰਬਰ 1581 ਨੂੰ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਖੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਪ੍ਰਿਥੀਚੰਦ ਅੰਦਰ ਦਿਨ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਸੜਨ ਵਧਦੀ ਗਈ, ਜਿਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਮੁਹਰਾ ਬਣਿਆ ਮੁਗ਼ਲ ਜਰਨੈਲ ਸੁਲਹੀ ਖ਼ਾਨ, ਜੋ ਪ੍ਰਿਥੀਚੰਦ ਦੁਆਰਾ ਕੰਨ ਭਰੇ ਜਾਣ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਪਰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਰਹਿਮਤ ਸਦਕਾ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਘੋੜੇ ਦੇ ਬੇਕਾਬੂ ਹੋ ਜਾਣ ’ਤੇ ਇੱਕ ਬਲਦੇ ਭੱਠੇ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਕੇ ਜਿੳੂਂਦਾ ਸੜ ਗਿਆ। ਮੁਸਲਮਾਨ ਲਈ ਅੱਗ ’ਚ ਸੜ ਕੇ ਮਰਨਾ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਪ੍ਰਿਥੀਚੰਦ ਨੂੰ ਫਿਰ ਨਾ ਅਕਲ ਆਈ। ਹੁਣ ਉਹ, ਸੁਲਹੀ ਖ਼ਾਨ ਦੇ ਭਤੀਜੇ ਸੁਲਭੀ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਨਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਚੱਲ ਪਿਆ। ਉਹ ਵੀ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਹੀ ਇੱਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨਾਲ਼ ਝਗੜਾ ਕਰਦਿਆਂ ਗੋਲ਼ੀ ਲੱਗਣ ਨਾਲ਼ ਮਰ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਘਰ ’ਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਹੋ ਕੇ ਆਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਨਾਲ਼ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਜਾਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਖੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨਾਲ਼ ਸਲਾਹ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਆਪ ਦਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਹੈ, ‘‘ਪ੍ਰਥਮੇ ਮਤਾ (ਪਹਿਲੀ ਸਲਾਹ); ਜਿ ਪਤ੍ਰੀ ਚਲਾਵਉ ॥ ਦੁਤੀਏ ਮਤਾ; ਦੁਇ ਮਾਨੁਖ ਪਹੁਚਾਵਉ ॥ ਤ੍ਰਿਤੀਏ ਮਤਾ; ਕਿਛੁ ਕਰਉ ਉਪਾਇਆ ॥ ਮੈ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਛੋਡਿ; ਪ੍ਰਭ ! ਤੁਹੀ ਧਿਆਇਆ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫, ਅੰਕ ੩੭੧)

ਪ੍ਰਿਥੀਚੰਦ ਨੇ 1585 ਈਸਵੀ ’ਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ (1556-1605) ਦੇ ਵਜ਼ੀਰ ਮਹੇਸ਼ ਚੰਦਰ ਭੱਟ (ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਾਂ ਬੀਰਬਲ 1528-1586) ਨਾਲ਼ ਗੰਢ-ਸੰਢ ਕੀਤੀ, ਜੋ ਅਕਬਰ ਦੀ ਰਾਜਪੂਤ ਬੀਬੀ ਅਤੇ ਜੋਧਪੁਰ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜੇ ਦੀ ਧੀ, ਨਾਲ਼ ਦਾਜ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ। ਅਕਬਰ ਨੇ ਬੀਰਬਲ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸਰਹੱਦੀ ਸੂਬੇ (ਲਾਹੌਰ) ਵੱਲ ਭੇਜਿਆ ਜਿੱਥੇ ਪਠਾਣਾਂ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਰੱਖੀ ਸੀ। ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਰਬਲ ਨੇ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪਾਸੋਂ ਰਸਤੇ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਕੱਢਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਖੱਤਰੀਆਂ ਤੋਂ ਟੈਕਸ ਵਸੂਲਣ ਦੀ ਅਨੁਮਤੀ ਲੈ ਲਈ। ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਦੇ ਪੱਤਣ ਤੋਂ ਲੰਘਦਿਆਂ ਪ੍ਰਿਥੀਚੰਦ ਦੀ ਸ਼ਹਿ ’ਤੇ ਬੀਰਬਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਏਲਚੀ; ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਟੈਕਸ ਲੈਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ ਭੇਜੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖ; ਹਿੰਦੂ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਜਵਾਬ ਏਲਚੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਬੀਰਬਰ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ’ਤੇ ਉਹ ਗੁਸੇ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਅਮਾਨਤ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਸਰ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਆਪਣੇ ਏਲਚੀ ਭੇਜ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਧਮਕੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਟੈਕਸ ਦੇਓ ਜਾਂ ਵਾਪਸੀ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿਆਂਗਾ। ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਮੁੜ ਰਹਿਮਤ ਹੋਈ ਕਿ ਬੀਰਬਲ ਵੀ ਪਠਾਣਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੜਦਿਆਂ ਫ਼ਰਵਰੀ 1586 ’ਚ ਮਰ ਗਿਆ। ਪ੍ਰਿਥੀਚੰਦ ਦੀਆਂ ਕੋਝੀਆਂ ਸਾਜ਼ਸ਼ਾਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਤਾਂ ਰੁਕ ਗਈਆਂ ਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਹੁਰੇ ਘਰ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲਾਹੌਰ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸੇ ਸਾਲ (1586 ’ਚ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਰੋਵਰ ਨੂੰ ਪੱਕਾ ਕੀਤਾ। ਦੋ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਸੰਤੋਖਸਰ ਸਰੋਵਰ ਪੱਕਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। 3 ਜਨਵਰੀ 1588 ਨੂੰ ਆਪ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਰੋਵਰ ਵਿੱਚ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ।

ਨੋਟ : ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾਕਟਰ ਹਰਜਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦਲਗੀਰ ਮੁਤਾਬਕ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਰੱਖੀ ਇਸ ਨੀਂਹ ਤੋਂ ਲਗਭਗ 200-250 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਭਾਵ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ’ਚ ਲਿਖਾਰੀ ਬੂਟੇ ਸ਼ਾਹ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਸੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ (19 ਜੂਨ 1589 ਨੂੰ) ਹੋਣ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਸੰਨ 1590 ’ਚ ਆਪ ਨੇ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਪੁਟਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਈ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਤਕਲੀਫ਼ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਸੰਨ 1592 ’ਚ ਗੁਰੂ ਕੀ ਵਡਾਲੀ ਲਾਗੇ ਛੇ ਹਰਟਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਖੂਹ ਲਵਾਇਆ । ਹੁਣ ਇਸ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਛੇਹਰਟਾ ਸਾਹਿਬ ਪੈ ਗਿਆ। ਸੰਨ 1593 ’ਚ ਆਪ ਨੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ (ਜਲੰਧਰ) ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਸੰਨ 1597 ’ਚ ਆਪ ਨੇ ਪਿੰਡ ਰੁਹੀਲਾ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਗੋਬਿੰਦਪੁਰ (ਹੁਣ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦਪੁਰ) ਨਗਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ। ਸੰਨ 1599 ’ਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ (ਚੂਨਾ ਮੰਡੀ) ’ਚ ਬਾਉਲੀ ਬਣਵਾਈ। ਗੁਰੂ ਕਾ ਚੱਕ ਵਿਖੇ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਨਫ਼ਰੀ ਵਧਦੀ ਵੇਖ ਆਪ ਨੇ ਸੰਨ 1602 ’ਚ ਰਾਮਦਾਸ ਸਰੋਵਰ (ਤੀਸਰਾ ਸਰੋਵਰ) ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ। ਪਿੰਡ ਘੁੰਕੇਵਾਲ਼ੀ ’ਚ ਇੱਕ ਬਾਗ਼ ਵੀ ਲਗਵਾਇਆ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਗ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਸੰਨ 1922 ’ਚ ਮੋਰਚਾ ਵੀ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿੱਚ ਇਕ ਕੋਹੜੀ ਆਸ਼ਰਮ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਉਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਤਕਰੀਬਨ 15 ਸਾਲ ਤੱਕ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ-ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਲ਼ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੀਆਂ ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਨਗਰ, ਬਾਉਲੀਆਂ, ਖੂਹ ਅਤੇ ਸਰੋਵਰ ਆਦਿ ਬਣਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਸੰਨ 1595 ’ਚ ਰਾਵੀ ਅਤੇ ਝਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਲ ਪੈ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਰਕਮ ਨਾਲ਼ ਲੰਗਰ ਲਗਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੜੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਇੱਥੇ 8 ਮਹੀਨੇ ਰਹੇ ਤੇ ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਵੀ ਇੱਧਰ (ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ) ਆਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰੀਆ ਅਦਾ ਕੀਤਾ। ਸਾਰਾ ਮਾਝਾ, ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁੱਗੇ, ਸਖੀ ਸਰਵਰ, ਪੀਰਾਂ-ਫਕੀਰਾਂ, ਕਾਲਪਨਿਕ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦਾ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸੀ, ਹੁਣ ਗੁਰੂ ਕਾ ਮਾਝਾ ਬਣ ਗਿਆ ਸੀ।

2 ਨਵੰਬਰ 1598 ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਆਇਆ (ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ 1571 ’ਚ ਵੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਇੱਥੇ ਆਇਆ ਸੀ), ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਉਸ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ ਅਬੂ ਫ਼ਜ਼ਲ ਵੀ ਸੀ। ਅਹਿਲਕਾਰਾਂ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਬੈਠਣ, ਤੁਰਨ ਲਈ ਗਲੀਚੇ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੇ, ਜੋ ਅਕਬਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਚੁੱਕਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਨੇ ਆਮ ਸੰਗਤ ਨਾਲ਼ ਬੈਠ ਕੇ ਲੰਗਰ ਛਕਿਆ। ਜਾਣ ਲੱਗਿਆਂ ਗੁਰੂ ਕੇ ਲੰਗਰ ਲਈ ਕੁਝ ਜ਼ਮੀਨੀ ਪੱਟਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹਿਆ ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਲੰਗਰ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਦਸਵੰਧ ਨਾਲ਼ ਚੱਲਣ ਨੂੰ ਹੀ ਸਹੀ ਦੱਸਿਆ। ਇਹੀ ਪ੍ਰਥਾ ਹੁਣ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਜਦਕਿ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੀ ਤਰਜ਼ ’ਤੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਦੁਰਗਿਆਣਾ ਮੰਦਿਰ ’ਚ ਲੰਗਰ ਸਮੇਤ ਹਰ ਸੁਵਿਧਾ ਸਰਕਾਰੀ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਵੀ ਵਧੇਰੇ ਰੁਝਾਨ ਗੁਰੂ ਘਰ (ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ) ਵੱਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਤੋਂ ਇਹ ਐਲਾਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਵਾਇਆ ਕਿ ਸਿੱਖ; ਹਿੰਦੂ ਨਹੀਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਜਜ਼ੀਆ (ਧਾਰਮਿਕ ਟੈਕਸ) ਨਹੀਂ ਲੱਗਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਅਕਬਰ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ’ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਜਜ਼ੀਆ ਕਾਨੂੰਨ ਵੀ ਹਟਾ ਲਿਆ।

ਦੂਜੇ ਧਰਮ ਦੇ ਆਗੂਆਂ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ (1550-11.8.1635), ਜੋ ਇਸਲਾਮ ਦੇ ਖ਼ਲੀਫ਼ੇ ਉਮਰ ਦੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਸੀਸਤਾਨ (ਇਰਾਨ) ਦਾ ਸੀ, ਹੁਣ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵਸਨੀਕ ਸਨ, ਨਾਲ਼ ਵੀ ਆਪ ਦੇ ਨਜਦੀਕੀ ਸੰਬੰਧ ਸਨ। ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵਿਚਕਾਰ ਅਕਸਰ ਹੀ ਰੂਹਾਨੀ ਨੁਕਤਿਆਂ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ। ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਕਬਰ; ਸਾਈ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ ਤੋਂ ਬੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ’ਚੋਂ ਰਿਹਾਅ ਕਰਵਾਉਣ ’ਚ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਜੀ ਦਾ ਅਹਿਮ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਭਾਵ ਅਕਬਰ ਦੀ ਮੌਤ (16 ਅਕਤੂਬਰ 1605) ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਗਵਾਲੀਅਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ’ਚੋਂ ਰਿਹਾ ਹੋਣ ਤੱਕ ਜਹਾਂਗੀਰ ਉੱਤੇ ਸ਼ੈਖ ਅਹਿਮਦ ਸਾਹਰਿੰਦੀ (ਸਹਰਿੰਦੀ) ਵਰਗੇ ਫਿਰਕੂ ਮੌਲਵੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਿਹਾ, ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦਾ ਰਾਜਸੀ ਹਿੱਤ ਵੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਘਰੋਂ ਪੁੱਤਰ ਖੁਸਰੋ (ਜੋ ਨੇਕ ਇਨਸਾਨ ਸੀ) ਵੱਲੋਂ ਚੁਣੌਤੀ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਮੌਲਵੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ’ਚ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੇ ਦੋਖੀ ਚੰਦੂ ਦੀ ਚੁਗ਼ਲੀ ਵੀ ਮਚਦੀ ’ਤੇ ਘੀ ਪਾਉਂਦੀ ਰਹੀ।

ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ: ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅੰਦਰ ਕੁੱਲ 5870 ਸ਼ਬਦ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ 2312 ਸ਼ਬਦ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚੇ 116 ਸ਼ਬਦ ਬਾਅਦ ’ਚ ਦਸਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ (ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ) ਦਰਜ ਕਰਵਾਏ ਸਨ। ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚੋਂ ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ, 11 ਭੱਟਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ, 15 ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ, 3 ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਸੰਗ੍ਰਹਿ (ਕੁੱਲ 5870-2312-116 =) 3442 ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ਼ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਿਆਂ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਸੰਪਾਦਨ (ਖਰੜੇ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਤੇ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣਾ) ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਕੁਝ ਕੁ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਸਤਾਰ ਦੇਣ ਕਾਰਨ ਵੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ’ਚ ਕੁਝ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜਿਲਦ ’ਚ ਲਿਆਉਣ ਲੱਗਿਆਂ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਬਦ ਤਰਤੀਬ, ਵਿਸ਼ਾ ਤਰਤੀਬ, ਰਾਗ ਤਰਤੀਬ, ਮੂਲ ਮੰਤਰ ਤਰਤੀਬ, ਅੰਕ ਸੰਖਿਆ ਕ੍ਰਮ ਆਦਿ ਪੱਖ ਵਾਚਨੇ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਨ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਸੰਨ 1601 ’ਚ ਜਦ ਰਾਮਸਰ ਸਰੋਵਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਹੀ ਇੱਕ ਨਿਵੇਕਲਾ ਕਮਰਾ ਇਸ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜਨ ਲਈ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ਼ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮੁੰਦਵਣੀ (ਮੋਹਰ) ਵੀ ਲਾਈ ਗਈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਦੀਂ ਕੱਚੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਮਲ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ। ਇਸੇ ਮੁੰਦਾਵਣੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ (116 ਸ਼ਬਦ) ਮੁੰਦਾਵਣੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਮੁੰਦਾਵਣੀ ਅੰਤ ’ਚ ਹੀ ਰਹੇ। ਇਹ ਕਾਰਜ 31 ਜੁਲਾਈ 1604 ਤੱਕ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋ ਗਿਆ। 16 ਅਗਸਤ 1604 ਨੂੰ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਿਖੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਪਹਿਲਾ ਵਾਕ ‘‘ਸੰਤਾ ਕੇ ਕਾਰਜਿ ਆਪਿ ਖਲੋਇਆ; ਹਰਿ ਕੰਮੁ ਕਰਾਵਣਿ ਆਇਆ ਰਾਮ ॥ ਧਰਤਿ ਸੁਹਾਵੀ ਤਾਲੁ ਸੁਹਾਵਾ; ਵਿਚਿ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਜਲੁ ਛਾਇਆ ਰਾਮ ॥ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਜਲੁ ਛਾਇਆ, ਪੂਰਨ ਸਾਜੁ ਕਰਾਇਆ; ਸਗਲ ਮਨੋਰਥ ਪੂਰੇ ॥ ਜੈ ਜੈ ਕਾਰੁ ਭਇਆ ਜਗ ਅੰਤਰਿ; ਲਾਥੇ ਸਗਲ ਵਿਸੂਰੇ ॥ ਪੂਰਨ ਪੁਰਖ ਅਚੁਤ ਅਬਿਨਾਸੀ; ਜਸੁ ਵੇਦ ਪੁਰਾਣੀ ਗਾਇਆ ॥ ਅਪਨਾ ਬਿਰਦੁ ਰਖਿਆ ਪਰਮੇਸਰਿ (ਨੇ); ਨਾਨਕ ਨਾਮੁ ਧਿਆਇਆ ॥੧॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/ ਅੰਕ ੭੮੩) ਲੈਣ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਦਾ ਅਰੰਭਕ ਨਾਂ ‘ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ’ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ।

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ : ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸੰਨ 1581 ’ਚ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲ਼ੀ। 25 ਸਾਲ ਦੇ ਆਪਣੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਸਫ਼ਰ ਦੌਰਾਨ 4 ਨਵੇਂ ਨਗਰ ਵਸਾਏ, ਕਈ ਬਾਉਲੀਆਂ ਤੇ ਖੂਹ ਲਵਾਏ, ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ ਸੇਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ (ਕੋੜੀ ਆਸ਼ਰਮ, ਦਵਾਖ਼ਾਨੇ, ਕਾਲ ਪੈ ਜਾਣ ’ਤੇ ਜਗ੍ਹਾ-ਜਗ੍ਹਾ ਲੰਗਰ ਲਗਾਉਣਾ ਆਦਿ) ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹੇ, ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸਰੂਪ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ, ਕਰਮਕਾਂਡੀਆਂ ਤੇ ਪਾਖੰਡੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਆਮ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੇ ਲੜ ਲਗਾ ਕੇ ਇੱਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਉੱਤੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨਾ ਸਿਖਾਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਭਲੇ ਲਈ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦਾ ਸਾਥ ਦੇਣ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ ਵਧੇ। ਅਜਿਹੀ ਮਾਨਵ ਹਿਤਕਾਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵੇਖ ਕੇ ਪ੍ਰਿਥੀਚੰਦ ਸਮੇਤ ਫ਼ਿਰਕੂ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਪੱਖਪਾਤੀ ਮੌਲਵੀਆਂ ਅੰਦਰ ਸੜਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣੀ ਸੁਭਾਵਕ ਸੀ। 16 ਅਕਤੂਬਰ 1605 ਨੂੰ ਅਕਬਰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਅਕਬਰ ਦੀ ਸੁਲਹਕੁਲ ਪਾਲਿਸੀ ਛੱਡ ਕੇ ਗ਼ੈਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਧੱਕਾ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਆਪਣੇ ਨਾਨਕੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ (ਜੋਧਪੁਰੀਆਂ) ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮੁੜ ਹਰ ਜਗ੍ਹਾ ਜਜ਼ੀਆ ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਮੰਦਿਰ ਢਾਹੁਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ।

ਨੋਟ : ਇਹ ਜੋਧਪੁਰੀਏ ਰਾਜਪੂਤ ਉਹੀ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਕਬਰ ਨਾਲ਼ ਵਿਆਹੀ ਧੀ ਨਾਲ਼ ਬੀਰਬਲ ਦਹੇਜ ਵਜੋਂ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ਼ ਆਪਸੀ ਸੁਲਹਾ ਲਈ ਭੇਜੇ ਸਿੱਖ-ਦੂਤਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਮੁਗ਼ਲ ਹਾਕਮ ਆਪ ਬਣਨ ਲਈ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਖੁਸਰੋ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਜੀਵਦਿਆਂ ਅਕਬਰ ਵੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪੋਤਰਾ ਖੁਸਰੋ ਹੀ ਤਖ਼ਤ ’ਚੇ ਬੈਠੇ ਕਿਉਂਕਿ ਜਹਾਂਗੀਰ ਅੱਯਾਸ਼ੀ ਸ਼ਹਿਜ਼ਾਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਜਹਾਂਗੀਰ; ਬਾਗ਼ੀ ਖੁਸਰੋ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਮਥਰਾ ਤੋਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਵੱਲ ਨਿਕਲ ਪਿਆ। ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਕੋਲ਼ੋਂ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ। ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਪਰ ਸਫਲਤਾ ਨਾ ਮਿਲੀ ਤੇ ਆਖ਼ਿਰ ਪਹਿਲੀ ਮਈ 1606 ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਹਾਂਗੀਰ ਵੀ ਲਾਹੌਰ ਆ ਗਿਆ। ਖੁਸਰੋ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਕਈਆਂ ਨੇ ਬਦਲਾਖ਼ੋਰੀ ’ਚ ਝੂਠੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਨੀਂ ਦਿਨੀਂ ਕਲਾਨੌਰ ਦਾ ਇੱਕ ਖੱਤਰੀ ਚੰਦੂ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦਾ ਜੀਅ ਹਜ਼ੂਰ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੀ ਧੀ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਅਹੰਕਾਰੀ ਬਿਰਤੀ ਵੇਖ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ’ਤੇ ਇਹ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਚੰਦੂ ਨੇ ਇਸ ਈਰਖਾ ਕਾਰਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਖੁਸਰੋ ਨੂੰ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇਣ ਬਾਰੇ ਝੂਠੀ ਚੁਗ਼ਲੀ ਜਹਾਂਗੀਰ ਪਾਸ ਕੀਤੀ। ਚੰਦੂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਪਰਾਧ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁਰਖ਼ਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਬਾਅਦ ’ਚ ਚੰਦੂ ਦੀ ਨੂੰਹ/ਧੀ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠ ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਘੜੀ ਗਈ ਕਿ ਜਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ, ਸਿਰ ’ਤੇ ਰੇਤ ਪਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ ਤਾਂ ਚੰਦੂ ਦੀ ਧੀ ਨੇ ਠੰਡਾ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਇਆ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਅੱਜ ਛਬੀਲਾਂ ਲਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਨਿਰਾ ਝੂਠ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣ ਵੇਲ਼ੇ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹਾ ਚੰਦੂ ਇਸ ਹੁਕਮ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ।

ਪਹਿਲੀ ਮਈ 1606 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ਖੁਸਰੋ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 26 ਅਪਰੈਲ 1606 ਨੂੰ ਜਹਾਂਗੀਰ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਤੋਂ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਰਾਤ ਵੇਲ਼ੇ ਝਬਾਲ ਦੀ ਸਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁਕਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਤੱਕ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੁਣੀ ਸੀ। ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਉਹ ਖੁਸਰੋ ਦੀ ਜ਼ਰਾ-ਮਾਸਾ ਵੀ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਜਹਾਂਗੀਰ ਦੇ ਕੰਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਬੈਠੇ ਫ਼ਿਰਕੂ ਮੌਲਵੀਆਂ ਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੇ ਭਰੇ ਸਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਚੰਦੂ ਤੇ ਸ਼ੈਖ਼ ਅਹਿਮਦ ਸਾਹਰਿੰਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ। 22 ਮਈ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ 25 ਮਈ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਆਪ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਅਗਲੇ ਦਿਨ 26 ਮਈ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਯਾਸਾ-ਓ-ਸਿਆਸਤ ਦੇ ਘੋਰ ਤਸੀਹੇ ਦੇ ਕੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ। ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿਬਰ, ਬੰਸਾਵਲੀਨਾਮਾ ਦਸਾਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹੀਆਂ ਦਾ, ਮੁਤਾਬਕ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਚਾਰ ਦਿਨ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ‘ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਵਾਂਗ’ ਤਪਦੀ ਹੋਈ ਰੇਤ ਵਿੱਚ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ। ਮਗਰੋਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਿਸਮ ਨੂੰ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰਾਵੀ ਦਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰੋੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। (ਚੈਪਟਰ 5, ਬੰਦ 137-39), ਜਹਾਂਗੀਰ ‘ਤੁਜ਼ਕਿ-ਜਹਾਂਗੀਰ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਖੁਸਰੋ ਨਾਲ਼ ਮੇਲ਼ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨੂੰ ਝੂਠ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ।

1...313233...240 Page 32 of 240

SCAN AND DONATE

June 2025
M	T	W	T	F	S	S
						1
2	3	4	5	6	7	8
9	10	11	12	13	14	15
16	17	18	19	20	21	22
23	24	25	26	27	28	29
30

« Apr

ਪੰਜਾਬੀ ਸੂਬੇ ਦੇ ਵਿਸਾਰੇ ਸ਼ਹੀਦ !

ਸ਼ਹੀਦ ਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ

ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਅਤੇ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਉਚਾਰਨ

ਸੰਗਰੂਰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਚੋਣ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੇ ਬਦਲੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਮੀਕਰਨ

ਪੂਰਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ

ਪੰਜਾਬ ਹਿਤੈਸ਼ੀਓ ! ਪੰਜਾਬ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਨੰਬਰ ਵਨ ਉੱਤੇ !

ਬੰਦੇ ਖੋਜੁ ਦਿਲ ਹਰ ਰੋਜ

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਅਤੇ ਤਤਕਾਲੀ ਸਮਾਂ

ਤੀਜਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਈ ਗਈ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੋਤਿ ਰੂਪ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ

Most Viewed Posts

ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ

ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਵੇਰਵਾ

ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਜੀਵਨ ਵੇਰਵਾ

ਹਿੰਦੂ ਚਾਣਕੀਆ ਨੀਤੀ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ‘ਚ ਇੱਕ ਸਾਧ ਤੋਤਾ ਵੀ ਫਸਿਆ

ਵਿੱਦਿਆ ਵੀਚਾਰੀ ਤਾਂ; ਪਰਉਪਕਾਰੀ॥

ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ