ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ‘ਟੇਕ ਏਕ ਰਘੁਨਾਥ’

ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਰਿਪੇਖ ਵਿੱਚ ‘ਟੇਕ ਏਕ ਰਘੁਨਾਥ’

ਗਿਆਨੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜਾਚਕ

ਕਾਦਰ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਸਰਬ ਕਲਾ ਸਮਰਥ ਸੈਭੰ ਪ੍ਰਭੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਜੜ੍ਹ ਜਾਂ ਚੇਤੰਨ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਆਸਰਾ, ਆਧਾਰ ਜਾਂ ਟੇਕ (support) ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਗਹੁ ਨਾਲ ਵਾਚਿਆਂ ਇਸ ਕੁਦਰਤੀ ਵਰਤਾਰੇ ਦਾ ਸੱਚ ਵੀ ਅਸੀਂ ਅੱਖੀਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸਹਾਰਾ ਮੰਨਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਆਪ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ’ਚ ਸਾਡਾ ਸਹਾਰਾ ਭਾਲ ਰਹਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਰਤੀ, ਗ੍ਰਹਿਸਥੀਆਂ ਦੇ ਘਰੋਂ ਮੰਗ ਕੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਬਣੇ ਬੈਠੇ ਡੇਰਦਾਰ ਭੇਖੀ-ਸਾਧਾਂ, ਪੀਰਾਂ, ਫਕੀਰਾਂ ਅਤੇ ਜੋਗੀਆਂ ਤੇ ਜੋਤਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਛੱਡੋ, ਇੱਥੇ ਤਾਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪਰਜਾ ਦਾ ਰੁਖ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਬਦਲਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਜਾਣ ਚੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਾਡੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਚੌਧਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਵੀ ਇਹੀ ਲੋਕ ਹਨ । ਗੁਰਵਾਕ ਹੈ ‘‘ਜਿਨਾ ਪਿਛੈ ਹਉ ਗਈ; ਸੇ ਮੈ ਪਿਛੈ ਭੀ ਰਵਿਆਸੁ ॥  ਜਿਨਾ ਕੀ ਮੈ ਆਸੜੀ; ਤਿਨਾ ਮਹਿਜੀ ਆਸ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੯੭)

ਅਰਥ :- (ਮਾਇਆ ਦਾ ਅਜਬ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ, ਸਭ ਮਾਇਆ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਭਟਕਦੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ, ਮਾਇਆ ਵਾਸਤੇ) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬੰਦਿਆਂ ਦੇ ਪਿਛੇ ਮੈਂ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਥਾਜੀ ਮੈਂ ਕੱਢਦਾ ਹਾਂ, ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਉਹਨਾਂ ਵਲ ਤੱਕਦਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ) ਉਹ ਭੀ ਮੇਰੇ ਪਿਛੇ ਪਿਛੇ ਤੁਰੇ ਫਿਰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂ ਆਸ ਰੱਖੀ ਫਿਰਦਾ ਹਾਂ, ਉਹ ਆਪ ਮੈਥੋਂ ਆਸ ਬਣਾਈ ਬੈਠੇ ਹਨ।

ਭਾਰਤੀ ਮਿਥਿਹਾਸ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਧਾਰਨ ਮਨੁਖ ਤਾਂ ਕੀ, ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਕਰਤਾ, ਧਰਤਾ ਤੇ ਹਰਤਾ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਬ੍ਰਹਮਾ, ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਵਰਗੇ ਦੇਵਤੇ ਅਤੇ ਅਯੁੱਧਿਆ ਦੇ ਰਾਜੇ ਤੇ ਤ੍ਰੇਤੇ ਯੁਗ ਦੇ ਅਵਤਾਰ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਚੰਦਰ ਵਰਗੇ ਰਾਜੇ ਵੀ ਬਿਪਤ-ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਘਬਰਾ ਗਏ ਸਨ। ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਈਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੰਕਾਰ ਟੁੱਟਾ ਤੇ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਅਸਮਰਥ ਹਾਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜਨੇ ਪਏ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਹਾਇਤਾ ਲੈਣੀ ਪਈ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਸੋਝੀ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਦੋ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਕਹਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆਮ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਨ । ਗੁਰਵਾਕ ਹਨ (ੳ). ‘‘ਬ੍ਰਹਮੈ, ਗਰਬੁ ਕੀਆ; ਨਹੀ ਜਾਨਿਆ ॥  ਬੇਦ ਕੀ ਬਿਪਤਿ ਪੜੀ; ਪਛੁਤਾਨਿਆ ॥  ਜਹ ਪ੍ਰਭ ਸਿਮਰੇ; ਤਹੀ ਮਨੁ ਮਾਨਿਆ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੨੨੪)

ਅਰਥ :-  ਬ੍ਰਹਮਾ ਨੇ ਅਹੰਕਾਰ ਕੀਤਾ (ਕਿ ਮੈਂ ਇਤਨਾ ਵੱਡਾ ਹਾਂ, ਮੈਂ ਕਵਲ ਦੀ ਨਾਭੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਵੇਂ ਜੰਮ ਸਕਦਾ ਹਾਂ ?) ਉਸ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਬੇਅੰਤਤਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ । (ਜਦੋਂ ਉਸ ਦਾ ਮਾਣ ਤੋੜਨ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਦੇ) ਵੇਦਾਂ ਦੇ ਚੁਰਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਬਿਪਤਾ ਉਸ ਉੱਤੇ ਆ ਪਈ ਤਾਂ ਉਹ ਪਛੁਤਾਇਆ (ਕਿ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਹੀ ਇਤਨਾ ਵੱਡਾ ਸਮਝਿਆ) ਜਦੋਂ (ਇਸ ਬਿਪਤਾ ’ਚ) ਉਸ ਨੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਸਿਮਰਿਆ (ਤੇ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ) ਤਦੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਯਕੀਨ ਹੋਇਆ (ਕਿ ਪਰਮਾਤਮਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੈ)।

(ਅ). ਮਨ ਮਹਿ ਝੂਰੈ ਰਾਮਚੰਦੁ; ਸੀਤਾ ਲਛਮਣ ਜੋਗੁ ॥  ਹਣਵੰਤਰੁ ਆਰਾਧਿਆ; ਆਇਆ ਕਰਿ ਸੰਜੋਗੁ ॥  ਭੂਲਾ ਦੈਤੁ ਨ ਸਮਝਈ; ਤਿਨਿ ਪ੍ਰਭ ਕੀਏ ਕਾਮ ॥  ਨਾਨਕ  ! ਵੇਪਰਵਾਹੁ ਸੋ; ਕਿਰਤੁ ਨ ਮਿਟਈ ਰਾਮ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੧੨)

ਅਰਥ:-  ਹੇ ਭਾਈ ! ਉਹ ਪਰਮਾਤਮਾ (ਤਾਂ) ਬੇ-ਮੁਥਾਜ ਹੈ (ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਚੰਦ੍ਰ ਉਸ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ)। ਰਾਮਚੰਦ (ਜੀ) ਪਾਸੋਂ ਭਾਵੀ ਨਾ ਮਿਟ ਸਕੀ । (ਵੇਖੋ, ਸ੍ਰੀ) ਰਾਮਚੰਦ੍ਰ (ਆਪਣੇ) ਮਨ ਵਿੱਚ ਸੀਤਾ (ਜੀ) ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ (ਜਦੋਂ ਸੀਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਰਾਵਣ ਚੁਰਾ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ, ਫਿਰ) ਦੁਖੀ ਹੋਇਆ ਲਛਮਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ (ਜਦੋਂ ਰਣਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਲਛਮਣ ਬਰਛੀ ਨਾਲ ਮੂਰਛਿਤ ਹੋਇਆ) । (ਤਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਚੰਦ੍ਰ ਨੇ) ਹਨੂਮਾਨ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ (ਭਾਵ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ, ਜੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਵੱਲੋਂ ਬਣੇ) ਸੰਜੋਗ ਦੇ ਕਾਰਨ (ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਚੰਦ੍ਰ ਜੀ ਦੀ ਸਰਨ) ਆਇਆ ਸੀ । ਮੂਰਖ ਰਾਵਣ (ਭੀ ਅਹੰਕਾਰ ਵਿੱਚ) ਇਹ ਗੱਲ ਨਾ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਪਰਮਾਤਮਾ ਨੇ (ਆਪ ਹੀ) ਕੀਤੇ ਸਨ ।

ਇਹ ਵੀ ਕਥਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਲੀ; ਕਿਸ਼ਕਿੰਧ੍ਯਾ ਦਾ ਰਾਜਾ ਸੀ, ਜੋ ਰਾਮ ਤੇ ਰਾਵਣ ਤੋਂ ਵੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਯੋਧਾ ਸੀ, ਪਰ ਭਾਵੀ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਭਰਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੁਗਰੀਵ ਮਿਲਿਆ, ਜੋ ਰਾਜਸੱਤਾ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਕਾਰਨ ਸਦਾ ਆਪਣੇ ਭਰਾ ਵਿਰੁਧ ਸਾਜ਼ਸ਼ਾਂ ਰਚਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਬਾਲਮੀਕੀ ਰਮਾਇਣ ਮੁਤਾਬਕ ਰਾਵਣ ਵੀ ਲੰਕਾ ਦਾ ਅਜਿੱਤ ਰਾਜਾ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਬਾਲੀ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹਾਰਿਆ, ਪਰ ਮਾੜੀ ਕਿਸਮਤ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਭਭੀਖਣ ਵਰਗਾ ਭਰਾ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਹੜਾ ਰਾਜਸੱਤਾ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿੱਚ ਰਾਵਣ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ।

ਪ੍ਰਸੰਗ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਚੰਦ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੁਪਤਨੀ ਸੀਤਾ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਰਾਵਣ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਜਾਣਦਿਆਂ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਬਾਲੀ ਦੇ ਭਰਾ ਸੁਗਰੀਵ ਪਾਸੋਂ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਰਾਵਣ ਦੇ ਭਰਾ ਭਭੀਖਣ ਪਾਸੋਂ ਮਦਦ ਮੰਗੀ ਤਾਂ ਜੋ ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਸੁਗਰੀਵ ਅਤੇ ਭਭੀਖਣ ਨੇ ਰਾਜ-ਤਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਚੰਦ ਦਾ ਸਾਥ ਦਿੱਤਾ ।

ਸੋ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਕੁਟਿਲ ਨੀਤੀ ਰਾਹੀਂ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਨੇ ਲੁਕ ਕੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਤੀਰ ਨਾਲ ਬਾਲੀ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਸੁਗਰੀਵ ਨੂੰ ਰਾਜ ਤਖ਼ਤ ਦਿਵਾ ਕੇ ਕਿਸ਼ਕਿੰਧ੍ਯਾ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਆਪਣੇ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕੇ। ਐਵੇਂ ਤਾਂ ਬਾਲੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਦੀ ਸੈਨਾ ਨੂੰ ਲੰਕਾ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਣਾ । ਫਿਰ ਸੁਗਰੀਵ, ਹਨੂਮਾਨ ਤੇ ਭਭੀਖਣ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਨੇ ਰਾਵਣ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਤੇ ਕੀਤੇ ਵਾਅਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਉਥੋਂ ਦਾ ਰਾਜ ਭਭੀਭਣ ਨੂੰ ਸੌਂਪਿਆ । ਰਿਸ਼ੀ ਬਾਲਮੀਕ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਰਾਮ ਨੇ ਛੁਪ ਕੇ ਬਾਲੀ ਨੂੰ ਤੀਰ ਮਾਰਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਮਰਦੇ ਹੋਏ ਆਖਿਆ  ‘ਹੇ ਨਿੰਦਤ ਕਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਸ਼ਤ੍ਰੀ  ! ਮਰਣਾ, ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਹਾਰਣਾ ਤੇ ਰਾਜ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਆਦਿਕ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਆਏ ਹਨ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕਰਨਗੇ ਕਿ ਨਿਰਪਰਾਧ ਬਾਲੀ ਨੂੰ ਲੁਕ ਕੇ ਕਿਉਂ ਮਾਰਿਆ  ? ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮੁਨਾਸਬ ਉੱਤਰ ਹੁਣੇ ਸੋਚ ਰੱਖ ।’ (ਦੇਖੋ, ਕਾਂਡ 4, ਅ. 17)

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਨ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਖੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਕਥਿਤ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤਿਆਂ, ਅਵਤਾਰਾਂ, ਭੇਖੀ ਡੇਰੇਦਾਰਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਹਾਰੇ ਛੱਡ ਕੇ ਇੱਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਆਸਰੇ ਜੀਊਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਦਾ ਥਿਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਸਭ ਥਾਈਂ ਸਹਾਇਕ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਆਸਰਾ, ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਹੀ ਹੈ; ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਹਰੇਕ ਥਾਂ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅਡੋਲ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਗੁਰਵਾਕ ਹਨ (ੳ). ‘‘ਧਰ ਜੀਅਰੇ ਇਕ ਟੇਕ ਤੂ; ਲਾਹਿ ਬਿਡਾਨੀ ਆਸ ॥  ਨਾਨਕ  ! ਨਾਮੁ ਧਿਆਈਐ; ਕਾਰਜੁ ਆਵੈ ਰਾਸਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੨੫੭)

ਅਰਥ :- ਹੇ ਮੇਰੀ ਜਿੰਦੇ ! ਸਿਰਫ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਆਸਰਾ ਲੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ (ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ) ਦੀ ਆਸ ਲਾਹ ਦੇ । ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਸਦਾ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਯਾਦ; ਮਨ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਇਉਂ ਹਰੇਕ ਕੰਮ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(ਅ). ਮਾਨੁਖ ਕੀ ਟੇਕ; ਬ੍ਰਿਥੀ ਸਭ ਜਾਨੁ ॥  ਦੇਵਨ ਕਉ ਏਕੈ ਭਗਵਾਨੁ ॥  ਜਿਸ ਕੈ ਦੀਐ; ਰਹੈ ਅਘਾਇ ॥  ਬਹੁਰਿ ਨ ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਲਾਗੈ ਆਇ ॥  ਮਾਰੈ ਰਾਖੈ; ਏਕੋ ਆਪਿ ॥  ਮਾਨੁਖ ਕੈ, ਕਿਛੁ ਨਾਹੀ ਹਾਥਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੨੮੧)

ਅਰਥ :- (ਹੇ ਮਨ !) ਹਰ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਆਸਰਾ ਉੱਕਾ ਹੀ ਵਿਅਰਥ ਸਮਝ। ਇਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੀ (ਸਭ ਜੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਤਾਂ) ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ; ਜਿਸ ਦੇ ਦਿੱਤਿਆਂ (ਮਨੁੱਖ) ਰੱਜਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਮੁੜ ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਲਚ ਆ ਕੇ ਦਬਾਉਂਦਾ ਨਹੀਂ । ਪ੍ਰਭੂ ਆਪ ਹੀ (ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ) ਮਾਰਦਾ ਹੈ, ਪਾਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵੱਸ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਕਈ  ਪੁਰਾਣਿਕ-ਮੱਤੀ ਸਿੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਜਿਹੇ ਗੁਰਵਾਕਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਵੀ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਨੂੰ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰਨ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਲਈ ਉਹ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚਲੇ ਮਿਥਿਹਾਸਕ ਹਵਾਲਿਆਂ ਤੇ ਜੋਤਿ-ਸਰੂਪ ਪਭੂ-ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ‘ਰਘੁਨਾਥੁ’, ‘ਰਘੁਰਾਇਆ’ ਤੇ ‘ਸ੍ਰੀ ਗੋਪਾਲ’ ਆਦਿਕ ਸਰਗੁਣੀ ਨਾਵਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪੁਰਾਣਿਕ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਅਜਿਹੇ ਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਸਿੱਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਨਾਨਕ-ਜੋਤਿ ਗੁਰੂ-ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ’ਚ ਪ੍ਰਵਾਨ ਚੜ੍ਹੇ ਭਗਤ ਤੇ ਭੱਟ-ਜਨ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਚੰਦਰ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਆਦਿਕ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੇ ਉਪਾਸ਼ਕ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠੋਂ ਨਿਕਲ ਚੁੱਕੇ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਨੂੰ ਮੁੜ ਦੇਵੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਤੇ ਅਵਤਾਰਾਂ ਦੇ ਉਪਾਸ਼ਕ ਬਣਾ ਕੇ ਬਿਪਰਵਾਦੀ ਖਾਰੇ ਸਮੁੰਦਰ ’ਚ ਗਰਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ।

ਸਿਰਲੇਖ ਮੁਤਾਬਕ ਸਾਡਾ ਮੁਖ ਮਨੋਰਥ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਖੇ ‘ਸਲੋਕ ਵਾਰਾਂ ਤੇ ਵਧੀਕ’ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਨੌਵੇਂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪਾਵਨ ਸਲੋਕ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸੰਪਰਦਾਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ, ਪੁਰਾਣਿਕ-ਮੱਤੀ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸਿੱਖ ਜਾਗ੍ਰਤੀ ਲਹਿਰ ਵਿਚਲੇ ਬਿਪਰਵਾਦ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਰਹੇ ਟੀਕਾਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ਅਰਥਾਇਆ ਹੈ ‘‘ਸੰਗ ਸਖਾ ਸਭਿ ਤਜਿ ਗਏ; ਕੋਊ ਨ ਨਿਬਹਿਓ ਸਾਥਿ ॥  ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਇਹ ਬਿਪਤਿ ਮੈ; ਟੇਕ ਏਕ ਰਘੁਨਾਥ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੯)

ਸੰਪਰਦਾਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੁਰਵਾਕ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਪੈਗ਼ੰਬਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ-ਕਾਲ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਬੜੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਤਾ ਭਰਪੂਰ ਅਰਥ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਜਦੋਂ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਂਕ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਵਿਖੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਸਖ਼ਤ ਪਹਿਰੇ ਹੇਠ ਲੋਹੇ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲੇ ਹੀ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕੋਈ ਸੰਗੀ ਸਾਥੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਸ ਵੇਲੇ ਹਜ਼ੂਰ ਨੇ ਇਹ ਸਲੋਕ ਉਚਾਰਨ ਉਚਾਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ ‘ਹੇ ਰਘੂ ਕੁਲ ਕੇ ਨਾਥ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ  ! ਭਾਵ ਯੇਹ ਕਿ ਹਮ ਭੀ ਇਸੀ ਕੁਲ ਮੇਂ ਹੈਂ, ਸੋ ਅਬ ਸੰਗੀ ਔਰ ਮਿਤਰ ਸਭ ਤ੍ਯਾਗ ਗਏ ਹੈਂ, ਕੋਈ ਭੀ ਸਾਥ ਨਿਭਤਾ ਨਹੀਂ ਭ੍ਯਾ ਹੈ ॥ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ : ਐਸੀ ਬਿਪਤ ਕੇ ਸਮ੍ਯ ਮੇਂ ਅਬ ਤੁਮਰਾ ਹੀ ਆਸਰਾ ਹੈ।’ (ਫਰੀਦਕੋਟੀ ਟੀਕਾ)

ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਿਆਂ ਵੇਖ ਕੇ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੋ ਸਖਾ-ਮਿਤਰ ਸਨ, ਉਹ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ। ਕੋਈ ਵੀ ਮਿਤਰ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਨਿਭਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਬਿਪਤਾ ਵਿਖੇ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਰਘੁਨਾਥ ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਟੇਕ ਹੈ। ‘ਸੰਪ੍ਰਦਾਈ ਟੀਕਾ- ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ’, ਕ੍ਰਿਤ ਸੰਤ ਕ੍ਰਿਪਾਲ ਸਿੰਘ ਸੱਤੋਵਾਲੀ ਗਲੀ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ)

ਪੁਰਾਣਿਕ-ਮਤੀ ਹਿੰਦੂ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਸੰਪਰਦਾਈ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਲੈਂਦਿਆਂ ਸਲੋਕ ਦੇ ਇਸ ਵਾਕ ਦੀ ਅੱਧੀ ਤੁਕ ‘ਟੇਕ ਏਕ ਰਘੁਨਾਥੁ’ ਲੈ ਕੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਭਟਕਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਰਘੂ ਕੁਲ ਦੇ ਮਾਲਕ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮਚੰਦ੍ਰ ਦੀ ਟੇਕ ਰੱਖ ਕੇ ਜੀਊਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸਹਾਇਕ ਸਾਥੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ, ਉਦੋਂ ਸਹਾਇਕ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੇਵਲ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਹਨ । ਕਬੀਰ ਜੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ‘‘ਜਲ ਥਲ ਰਾਖਨ ਹੈ ਰਘੁਨਾਥ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੬੨)

ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ‘ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਰਪਨ’ ਵਿੱਚ ਉਪਰੋਕਤ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਆਕਰਣਿਕ ਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਰੌਸ਼ਨੀ ’ਚ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਬਿਪਰਵਾਦ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਅਵਤਾਰਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਰਥ ਕਰਨ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਵਿਖਾਈ ਹੈ :

ਪਦ-ਅਰਥ : ਸੰਗ-ਸੰਗੀ । ਸਭਿ-ਸਾਰੇ । ਤਜਿ ਗਏ-ਛੱਡ ਗਏ, ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਾਥਿ-ਨਾਲ । ਇਹ ਬਿਪਤਿ ਮੈ-ਇਸ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿਚ, ਇਸ ਇਕੱਲਾ-ਪਨ ਵਿਚ ।  ਰਘੁਨਾਥ – ਪਰਮਾਤਮਾ (ਰਘੁ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼+ਨਾਥੁ-ਮਾਲਕ = ਜੋਤਿ ਸਰੂਪ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਭੂ), ਟੇਕ- ਆਸਰਾ ।

ਤੁਕ-ਅਰਥ : ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਆਖ-(ਜਦੋਂ ਅੰਤ ਵੇਲੇ) ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ ਸੰਗੀ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਭੀ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਨਿਬਾਹ ਸਕਦਾ, ਉਸ (ਇਕੱਲੇ-ਪਨ ਦੀ) ਮੁਸੀਬਤ ਵੇਲੇ ਭੀ ਸਿਰਫ਼ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਸੋ, ਹੇ ਭਾਈ ! ਸਦਾ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਨਾਮ ਸਿਮਰਿਆ ਕਰੋ)। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਰਪਨ

ਸੋ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਸੰਪਰਦਾਈ ਤੇ ਪੁਰਾਣਿਕ-ਮਤੀ ਅਰਥ ਇਤਿਹਾਸਕ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲ਼ਟ ਹਨ ‘‘ਤੂ ਸੁਲਤਾਨੁ ਕਹਾ ਹਉ ਮੀਆ; ਤੇਰੀ ਕਵਨ ਵਡਾਈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੭੯੫) ਗੁਰਵਾਕ ਮੁਤਾਬਕ ਇਹ ਕਿੱਥੋਂ ਦੀ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਵਡਿਆਈ ਮੰਨੀ ਜਾਏਗੀ ਕਿ ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਸਿਰਜਨਹਾਰ ਤੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਰਘੂ ਕੁਲ (ਖ਼ਾਨਦਾਨ) ਦਾ ਨਾਥ (ਮਾਲਕ) ਕਿਹਾ ਜਾਏ ?

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘‘ਕੋਟਿ ਬ੍ਰਹਮੰਡ ਕੋ ਠਾਕੁਰੁ ਸੁਆਮੀ; ਸਰਬ ਜੀਆ ਕਾ ਦਾਤਾ ਰੇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੬੧੨) ਦਾ ਇਲਾਹੀ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਤਿਗੁਰੂ, ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਸੰਪਰਦਾਈ ਅਰਥਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ‘ਰਘੁਨਾਥੁ’ ਕਹਿ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ? ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਅਜੂਨੀ ਸਿਧਾਂਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਰਣਿਕ ਦਿਸ਼੍ਰਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ‘ਰਘੁਨਾਥੁ’ ਸ਼ਬਦ ਦੇ  ‘ਜੋਤਿ ਸਰੂਪ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਭੂ’ ਅਰਥ ਕਰਨੇ ਹੀ ਦਰੁਸਤ ਹਨ।

ਇਤਿਹਾਸਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ਕੌਣ ਸੱਚ ਮੰਨੇਗਾ ? ਕਿ ਦਿੱਲੀ ਦੀ ਕੋਤਵਾਲੀ ਵਿਖੇ ਨੌਵੇਂ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਸਿੱਖ ਸਾਥੀਆਂ (ਭਾਈ ਮਤੀਦਾਸ, ਸਤੀਦਾਸ ਤੇ ਦਿਆਲਾ ਜੀ) ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ, ਸਖ਼ਤ ਪਹਿਰੇ ਹੇਠ ਲੋਹੇ ਦੇ ਪਿੰਜਰੇ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲਿਆਂ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਇਹ ਸਲੋਕ ਉਚਾਰਿਆ । ਜੇ ਇਹ ਸੱਚ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਲੋਕ ਲਿਖਿਆ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਪਹੁੰਚਿਆ ਕਿਵੇਂ  ? ਇਹ ਖ਼ਿਆਲ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਭਰਪੂਰ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਗਏ ਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾ ਨਿਭਿਆ । ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਤਾ ਭਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਆਖਿਆ ਕਿ ‘ਹੇ ਰਘੁਨਾਥ  ! ਇਸ ਬਿਪਤਾ ਵਿੱਚ ਹੁਣ ਇੱਕ ਤੇਰਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਹੈ’, ਪਰ ਸਚਾਈ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਿਆ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਾਂ ਦੇਗ ਵਿੱਚ ਉਬਲਦੇ ਤੇ ਆਰੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਚਿਰਵਾਉਂਦਿਆਂ ਵੀ ਆਪਣਾ ਮੂੰਹ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਵੱਲ ਰੱਖਿਆ ਤਾਂ ਜੋ ਆਖਰੀ ਸੁਆਸ ਤੱਕ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਦੀਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇ ।

ਇਹ ਘਟਨਾ ਤਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਓਵੇਂ ਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਮਾਹੀਗੀਰ ਕਿਸੇ ਮੱਛੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪਕੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਸੁੱਟ ਦੇਵੇ । ਕੀ ਐਸਾ ਵਾਪਰਨ ’ਤੇ ਪਾਣੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੱਛੀ ਨੇ ਮੇਰਾ ਸਾਥ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੈ  ? ਜਾਂ ਅਜਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੱਛੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਓੜਕ ਨਹੀਂ ਨਿਭੀ  ? ਨਹੀਂ, ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਤਾਂ ਕਾਵਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਟੋਟੇ ਟੋਟੇ ਹੋ ਕੇ ਅਤੇ ਅੱਗ ’ਤੇ ਸੜ-ਭੁੱਜ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਭੋਜਨ ਬਣਨ ਉਪਰੰਤ ਵੀ ਪਾਣੀ-ਪਾਣੀ ਪੁਕਾਰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਇਸ ਸਿਖਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਖੇ ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ‘‘ਮੀਨੁ ਪਕਰਿ ਫਾਂਕਿਓ ਅਰੁ ਕਾਟਿਓ; ਰਾਂਧਿ ਕੀਓ ਬਹੁ ਬਾਨੀ ॥  ਖੰਡ ਖੰਡ ਕਰਿ ਭੋਜਨੁ ਕੀਨੋ; ਤਊ ਨ ਬਿਸਰਿਓ ਪਾਨੀ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੬੫੮)

ਹਰ ਵੇਲੇ ‘‘ਤੂ ਮੇਰਾ ਪਿਤਾ; ਤੂ ਹੈ ਮੇਰਾ ਮਾਤਾ ॥  ਤੂ ਮੇਰੇ ਜੀਅ ਪ੍ਰਾਨ ਸੁਖਦਾਤਾ ॥  ਤੂ ਮੇਰਾ ਠਾਕੁਰੁ; ਹਉ ਦਾਸੁ ਤੇਰਾ ॥  ਤੁਝ ਬਿਨੁ; ਅਵਰੁ ਨਹੀ ਕੋ ਮੇਰਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੧੪੪) ਵਰਗਾ ਇਲਾਹੀ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਵਾਲੇ, ‘‘ਨਾਨਕ ਭਗਤਾ ਸਦਾ ਵਿਗਾਸੁ ॥’’ (ਜਪੁ) ਵਾਕ ਦੁਆਰਾ ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਸਦਾ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ‘‘ਦੁਖ ਸੁਖ ਦੋਊ ਸਮ ਕਰਿ ਜਾਨੈ; ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਸੰਸਾਰ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੫੬), ਹਰਖ ਸੋਗ ਪਰਸੈ ਜਿਹ ਨਾਹਨਿ; ਸੋ ਮੂਰਤਿ ਹੈ ਦੇਵਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੯/੨੨੦), ਸੁਖੁ ਦੁਖੁ ਜਿਹ ਪਰਸੈ ਨਹੀ; ਲੋਭੁ ਮੋਹੁ ਅਭਿਮਾਨੁ ॥  ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਸੁਨੁ ਰੇ ਮਨਾ ! ਸੋ ਮੂਰਤਿ ਭਗਵਾਨ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੭) ਵਰਗੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੇ, ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਲਈ ਆਪ ਹੀ ਚੱਲ ਕੇ ਉਲ਼ਟੀ ਗੰਗਾ ਵਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ, ਬਾਰੇ ਐਸਾ ਸੋਚਣਾ ਹੀ ਗੁਨਾਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ’ਤੇ ਉਦਾਸ ਜਾਂ ਨਿਰਾਸ ਹੋ ਕੇ ਘਬਰਾ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ।

‘‘ਧਰ ਜੀਅਰੇ ਇਕ ਟੇਕ ਤੂ; ਲਾਹਿ ਬਿਡਾਨੀ ਆਸ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੨੫੭) ਅਤੇ ‘‘ਮਾਨੁਖ ਕੀ ਟੇਕ; ਬ੍ਰਿਥੀ ਸਭ ਜਾਨੁ ॥  ਦੇਵਨ ਕਉ ਏਕੈ ਭਗਵਾਨੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੨੮੧) ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਬਾਰੇ ਪੁਰਾਣਿਕ-ਮਤੀ ਖ਼ਿਆਲ ਹੀ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਯੁਧਿਆ-ਪਤੀ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਚੰਦ੍ਰ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਟੇਕ (ਸਹਾਰਾ) ਰੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਸੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਸੀਤਾ ਦੇ ਵਿਛੋੜੇ ਤੇ ਭਰਾ ਲਛਮਣ ਦੇ ਮੂਰਛਤ ਹੋਣ ਦੀ ਬਿਪਤਾ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਕੇ ਝੂਰੇ, ਸੁਗਰੀਵ ਤੇ ਭਭੀਖਣ ਵਰਗੇ ਭਰਾ-ਮਾਰੂ ਲਾਲਚੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕੁਟਿਲ ਚਾਲਾਂ ਚੱਲੇ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹਨੂਮਾਨ ਵਰਗੇ ਬਾਂਦਰ-ਸੇਵਕ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਲੈਣ ਲਈ ਅਰਾਧਨਾ ਕਰੇ; ਉਸ ਤੋਂ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣ ਦਾ ਤਾਂ ਸੁਆਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਤਾਂ ਇੱਕ ਪੁਰਾਣਿਕ-ਮਤੀ ਪਾਂਡੇ ਨੂੰ ਨਸੀਹਤ ਕਰਦਿਆਂ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਟੇਕ ਵਿੱਚ ਜੀਊਣ ਲਈ ਤਨ, ਮਨ ਤੇ ਧਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀਆਂ ਤੇ ਸਰਬੰਸ ਤੱਕ ਵਾਰਨ ਦੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਸ ਹਕੀਕਤ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਮਾਣ ਹਨ । ਗੁਰਵਾਕ ਹੈ ‘‘ਧਨੁ ਗਇਆ ਤਾ ਜਾਣ ਦੇਹਿ; ਜੇ ਰਾਚਹਿ ਰੰਗਿ ਏਕ ॥  ਮਨੁ ਦੀਜੈ ਸਿਰੁ ਸਉਪੀਐ; ਭੀ ਕਰਤੇ ਕੀ ਟੇਕ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੯੩੪) ਅਰਥ : (ਹੇ ਪਾਂਡੇ ! ਗੋਪਾਲ ਨਾਲ ਚਿੱਤ ਜੋੜਿਆਂ) ਜੇ ਧਨ ਗੁਆਚਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗੁਆਚਣ ਦੇਹ (ਪਰ ਹਾਂ) ਜੇ ਤੂੰ ਇਕ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਸਕੇਂ (ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਖ਼ਾਤਰ) ਮਨ ਭੀ ਦੇ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਸਿਰ ਭੀ ਅਰਪਣ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ; (ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇ ਕੇ) ਫਿਰ ਭੀ ਕਰਤਾਰ ਦੀ (ਮਿਹਰ ਦੀ) ਆਸ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹੁਰਾਂ ਵੀ ਲਿਖਤੀ ਵਿਸਥਾਰ ਤੋਂ ਸੰਕੋਚ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀਚਾਰ ਅਧੀਨ ਸਲੋਕ ‘‘ਸੰਗ ਸਖਾ ਸਭਿ ਤਜਿ ਗਏ’’  ਦੇ ਅਰਥ ਕਰਦਿਆਂ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪੱਖ ਨੂੰ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਪੁਰਾਣਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮੁਤਾਬਕ ਮੌਤ ਉਪਰੰਤ ਜੀਵ-ਆਤਮਾ ਦੇ ਇਕੱਲੇਪਨ ਦੀ ਬਿਪਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ, ਪਰ ਬਿਪਤਾ ਵੇਲੇ ਸੁਆਰਥੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਸਾਥ ਛੱਡਣ ’ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਇਕੱਲੇ ਰਹਿ ਜਾਣ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਦਾ ਸੱਚ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਮਨੁੱਖ ਜੀਊਂਦਿਆਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਮਾਨਵੀ ਵਿਉਹਾਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਹੈ ‘‘ਸੁਖ ਮੈ ਆਨਿ ਬਹੁਤੁ ਮਿਲਿ ਬੈਠਤ; ਰਹਤ ਚਹੂ ਦਿਸਿ ਘੇਰੈ ॥  ਬਿਪਤਿ ਪਰੀ ਸਭ ਹੀ ਸੰਗੁ ਛਾਡਿਤ; ਕੋਊ ਨ ਆਵਤ ਨੇਰੈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੯/੬੩੪)

ਭਾਈਚਾਰਕ ਸੁਆਰਥੀ ਵਰਤਾਰੇ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਿਕ-ਮਤੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ, ਭਾਰਤੀ ਭਾਈਚਾਰਾ ਬਿਪਤ-ਕਾਲ ਦੇ ਇਕੱਲੇਪਨ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੀਵਨ ਵਿਉਹਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਪਰਾਲੌਕਿਕ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਇਕੱਲੇਪਨ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਮਾਨਸਿਕ ਤਲ ’ਤੇ (ਮਨ ਵਿੱਚ) ਤਦੋਂ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ ਤੇ ਲੋਭ, ਮੋਹ ਆਦਿਕ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਹਮਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਿਪਤਾ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਕੋਈ ਸਖਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸ਼ਰਮੋ-ਕੁਸ਼ਰਮੀ ਸਹਾਇਕ ਕਰ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਵਿਕਾਰੀ ਹਮਲਾ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਮਾਂ ਬਾਪ, ਭੈਣ ਭਰਾ ਤੇ ਮਿੱਤਰ ਆਦਿਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਮਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸਹਾਇਕ ਹੋਣਾ, ਬਿਲਕੁਲ ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਧਨ-ਪਦਾਰਥ ਵੀ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ । ਐਸੇ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਰੂਪ ਸੰਗਤ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਗੁਰਮਤਿ ਸੋਝੀ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਮਨੁੱਖ ਅਡੋਲ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਹੈ ਜੋਤਿ-ਸਰੂਪ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਅਸਲੀ ਟੇਕ । ਗੁਰਵਾਕ ਹੈ ‘‘ਉਨ ਤੇ ਰਾਖੈ; ਬਾਪੁ ਨ ਮਾਈ ॥  ਉਨ ਤੇ ਰਾਖੈ; ਮੀਤੁ ਨ ਭਾਈ ॥  ਦਰਬਿ ਸਿਆਣਪ ਨਾ ਓਇ ਰਹਤੇ ॥  ਸਾਧਸੰਗਿ; ਓਇ ਦੁਸਟ ਵਸਿ ਹੋਤੇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੮੨)

ਅਰਥ: ਉਹਨਾਂ (ਪੰਜਾਂ ਡਾਕੂਆਂ ਤੋਂ) ਨਾ ਪਿਉ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਮਾਂ ਬਚਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਨਾ ਕੋਈ ਮਿੱਤਰ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕੋਈ ਭਰਾ ਬਚਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਪੰਜੇ ਡਾਕੂ ਨਾ ਧਨ ਅਤੇ ਨਾ ਚਤੁਰਾਈ ਨਾਲ ਵਰਜੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਪੰਜੇ ਦੁਸ਼ਟ ਸਿਰਫ ਸਾਧ ਸੰਗਤਿ ਵਿੱਚ ਰਿਹਾਂ ਹੀ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਲਈ ‘‘ਸੰਗ ਸਖਾ ਸਭਿ ਤਜਿ ਗਏ; ਕੋਊ ਨ ਨਿਬਹਿਓ ਸਾਥਿ ॥’’ ਸਲੋਕ ਦੇ ਭਾਵਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਗੁਰਮਤਿ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਨ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸਹੀ ਤੇ ਸਾਰਥਿਕ ਜਾਪਦਾ ਹੈ :

ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਆਖ (ਭਾਵ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਉਪਦੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਪਰਵਾਰਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਸਮਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤਲ ’ਤੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ) ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ ਸੰਗੀ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਾਥ ਨਹੀਂ ਨਿਬਾਉਂਦਾ, ਉਸ (ਇਕੱਲੇ-ਪਨ ਦੀ) ਮੁਸੀਬਤ ਵੇਲੇ ਸਿਰਫ਼ ਜੋਤਿ-ਸਰੂਪ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਭਾਵ ਅਜਿਹੇ ਬਿਪਤ-ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਹੀ ਸਹਾਇਕ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਜੋਤਿ ਸਰੂਪ ਹੋ ਕੇ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਅੰਦਰ ਵਸ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਹਾਰੇ ਛੱਡ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਦੁਆਰਾ ਕੇਵਲ ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਨੂੰ ਹੀ ਸਿਮਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਤਾਂ ਹਰ ਵੇਲੇ ਤੇ ਹਰ ਥਾਂ ਇਹੀ ਹੋਕਾ ਦਿੰਦੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ‘‘ਇਕੋ ਭਾਈ ਮਿਤੁ ਇਕੁ; ਇਕੋ ਮਾਤ ਪਿਤਾ ॥  ਇਕਸ ਕੀ ਮਨਿ ਟੇਕ ਹੈ; ਜਿਨਿ ਜੀਉ ਪਿੰਡੁ ਦਿਤਾ ॥  ਸੋ ਪ੍ਰਭੁ ਮਨਹੁ ਨ ਵਿਸਰੈ; ਜਿਨਿ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਵਸਿ ਕੀਤਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੪੫)