ਆਰ. ਐਸ. ਐਸ. ਸੋਚ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾਮ ਹੈ: ‘ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ’ (ਭਾਗ-1)

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਕਿਸੇ ਵੀ ਕੌਮ ਦੀ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਆਪਣੀ (ਮਨੁੱਖੀ ) ਯੋਗਤਾ (ਸਮਝ) ਅਨੁਸਾਰ ਸਦੀਵੀ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਤਮਾਮ ਯਤਨ ਤਾਂ ਹੀ ਸਾਰਥਕ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਗਰ ਉਸ ਕੌਮ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪਾਰਦਰਸੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਨਿਭਾਉਣ ਭਾਵ ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ (ਆਪਣੀ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਦੀ ਪੂਰਨ ਸਮਝ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ) ਦਾ ਆਦਰਸ ਜੀਵਨ ਉਸ ਦੀ ਨਿਜੀ ਜਿੰਦਗੀ ਨਾਲ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ’ਤੇ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਹੱਕ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਮੰਨੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਦਵਾਨ ਦੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੋਖ-ਪੜਤਾਲ ਕਰ ਲੈਣ।

ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਵੀਚਾਰਾਂ ’ਚ ਮਤਭੇਦ ਹੋਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਗੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਗਰ ਕੋਈ ਇੱਕ ਲੇਖਕ ਦੂਸਰੇ ਲੇਖਕ ਨਾਲ 99% ਵੀਚਾਰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਵੀ 1% ਨਾ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਆਪਸੀ ਵੀਚਾਰਾਂ ਨੂੰ 99% ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵਤਾ ਵਿਖਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਲੇਖਕ ਦੀ ਮਨਸ਼ਾ ’ਤੇ ਸਵਾਲ ਉੱਠਾਉਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਮੈ ਖੁਦ ਇਕ ਮੈਗਜੀਨ (ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸੇਧਾਂ) ਦਾ ਸੰਪਾਦਕ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਗੁਰਮਤਿ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਲਗਭਗ 50 ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਵੀਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਦਾ ਹਾਂ। ਪਿੱਛਲੇ ਲਗਭਗ 3 ਸਾਲਾਂ ’ਚ ਮੈਂ 50,000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਰਚਾ ਕੇਵਲ ਫੋਨ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਵੀਚਾਰਾਂ ’ਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਮੇਰੀ ਨਿਜੀ ਸੋਚ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ’ਚ ਬਹੁਤੀ ਦੁਬਿਧਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਲੇਖਕ ਹੀ ਹਨ, ਲੇਖਕਾਂ ਦਾ ਸੁਆਰਥ ਹੀ ਹੈ।

ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਸਮੇਂ (ਜ਼ਮੀਨੀ ਹਾਲਾਤਾਂ) ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਵੀਚਾਰਿਆਂ ਗੁਰਮਤਿ ਫ਼ਿਲਾਸਫੀ ’ਤੇ ਉਚਿਤ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੰਥ ਦਰਦੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ (ਚਨੌਤੀਆਂ) ਹਨ:

(1). ਬ੍ਰਾਹਮਣੀ ਅੰਧਵਿਸਵਾਸ ਨੂੰ ਬਢਾਵਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਦਿਨ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ ਮਜਬੂਤ ਹੋਣਾ, ਇਸ ਸੋਚ ਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਇਸ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਖੰਡਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ (ਸ਼ਾਂਤੀ) ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ।

(2). ਸੁਆਰਥੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੋਚ (ਸ਼ਕਤੀ), ਜਿਸ ਨੇ ਧਰਮ (ਗੁਰਮਤਿ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ) ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿਜੀ ਸੁਆਰਥ ਲਈ ਵਰਤਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

(3). ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁਗ (ਸੋਚ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ) ਅਧੀਨ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਦਿ੍ਰਸ਼ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ‘‘ਕੁਦਰਤਿ ਕਵਣ, ਕਹਾ ਵੀਚਾਰੁ॥’’ ਭਾਵ ਮੇਰੀ ਕੀ ਤਾਕਤ ਹੈ ਕਿ ਤੇਰੇ ਸੰਪੂਰਨ ਵਿਸਥਾਰ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਸਕਾਂ, ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਮਨੁੱਖਾ ਬੁਧੀ ਰਾਹੀਂ ਅੰਤ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ। ਆਦਿ।

ਉਪਰੋਕਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਤਿੰਨੇ ਚਨੌਤੀਆਂ ਤੋਂ ਕੌਮੀ ਭਾਈਚਾਰੇ (ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ) ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨਾ, ਕੌਮੀ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਭਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵੀਚਾਰਾਂ ’ਚ ਆ ਰਿਹਾ ਆਪਸੀ ਵਿਰੋਧਾਵਾਸ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਇਕ ਜੁਟ ਹੋ ਕੇ ਲੜਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ।

ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਵੀਚਾਰਾਂ ’ਚ ਵਿਰੋਧਾਵਾਸ ਹੋਣ ਦੇ ਕੁਝ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਹਨ:

(1). ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਦੁਨਿਆਵੀ ਸਮਝ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪਦ-ਅਰਥ ਅਤੇ ਭਾਵ-ਅਰਥ।

(2). ਨਿਜੀ ਸੁਆਰਥ ਕਾਰਨ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਸੁਆਰਥ ਕਾਰਨ ਚੁਪੀ ਧਾਰੀ ਰੱਖਣਾ,ਆਦਿ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਵਿਰੋਧਾਵਾਸ ਤਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਸੇਧ ਲੈ ਕੇ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨਿਜੀ ਸੁਆਰਥ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਧਾਰੀ ਚੁੱਪੀ ਅਤੇ ਉਸ ਮਕਸਦ ਅਧੀਨ ਹੀ ਦੂਸਰੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਠਾਉਣਾ, ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀ ਕੌਮੀ ਏਕਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ, ਗੁਰਮਤਿ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਨਹੀਂ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਆਮ ਸੰਗਤ ਸਾਹਮਣੇ ਸਰਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ਾ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੇਵਲ ਮੈਂ ਹੀ ਨਹੀਂ ਉੱਠਾ ਰਿਹਾ ਬਲਕਿ ਸਿੱਖ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਹੈ ਜਦ ਤੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸੰਗਲੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਦ ਸੇਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਲੀ ਬੀੜ ਦੀ ਲਿਖਤ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਕ ਵੰਡ ਲਈ ਕੇਵਲ ਦੋ ਡੰਡੀਆਂ (॥) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਤੂ ਕੁਨੁ ਰੇ ॥ ਮੈ ਜੀ ॥ ਨਾਮਾ ॥ ਹੋ ਜੀ ॥’’ (ਭ. ਨਾਮਦੇਵ/੬੯੪) ਆਦਿ।

ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਟਕਸਾਲੀ, ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀਏ, ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਆਦਿ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਤਮਾਮ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਆਮ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਅਤੇ ਨਿਤਨੇਮ ਦੇ ਗੁਟਕਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਇਉਂ ਲਿਖ ਕੇ ਦੇਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ:

‘‘ਤਜਿ ਆਨ, ਸਰਣਿ ਗਹੀ॥ ਬਿਲਾਵਲੁ (ਮ:੫/੮੩੭)

ਤਜਿ, ਆਨ ਕਤਹਿ ਨ ਜਾਹਿ॥ ਬਿਲਾਵਲੁ (ਮ:੫/੮੩੭), ਆਦਿ। ਤਾਂ ਜੋ ਆਮ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸਮਝ ਆ ਸਕੇ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਵੀਚਾਰਾਂ ’ਚ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਪਰ ਅੱਜ 21 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਸਰਲ ਤਰੀਕੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗੁਰੂ ਲਿਖਤ ਦਾ ਅਪਮਾਨ ਬਿਆਨ ਕਰਦਿਆਂ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਬਣਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿਦਿਵਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਨ ‘ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ’।

ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਉਪਰੋਕਤ ਭਾਵਨਾ (ਮੇਰੇ ਸੰਪਰਕ ’ਚ ਆਏ ਤਮਾਮ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵੀਚਾਰਾਂ ’ਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਪਸੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਫੋਨ ਸੰਪਰਕ ਵਾਰਤਾਲਾਪ) ਅਨੁਸਾਰ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਲਗਭਗ 1000 ਲੇਖ (ਕੇਵਲ ਵਾਰਤਕ ’ਚ) ਲਿਖੇ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕੇਵਲ ਤਤ ਗੁਰਮਤਿ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਹੀ ਹਨ। ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਹੋਰ ਮੁੱਖ ਚੁਨੌਤੀਆਂ (ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਅਤੇ ਸੁਆਰਥੀ ਰਾਜਨੀਤੀ) ਪ੍ਰਤੀ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਣ ’ਤੇ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਸਰਕਾਰੀ ਮੁਲਾਜਮ ਹਾਂ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੇਰੀਆਂ ਕੁਝ ਮਜ਼ਬੂਰੀਆਂ ਹਨ। ਮੇਰੇ ਸਮੇਤ ਹਰ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਜਵਾਬ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਪਰ ਅਗਾਂਹ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕੁਝ ਪੰਥਕ ਮੁੱਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ਪ੍ਰਤੀ ਕਈ ਸਵਾਲ ਖੜੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ:

ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਉਪਰੰਤ, ਅਖੰਡਪਾਠ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਿਭਾਉਂਦਿਆਂ ਨਾਨਕਸਰ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਕੁਝ ਸੁਤੇ ਪਏ ਪਾਠੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਵੀਚਾਰ ਲੈਣੇ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਮੈਂ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਂਦਾ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ (ਭਾਵ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਖ਼ਾਸ ਅਵੱਗਿਆ ਹੋ ਗਈ ?)

ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸ. ਪੁਰੇਵਾਲ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਕੈਲੰਡਰ ਉਪਰ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਰਾਹੀਂ ਕਈ ਵਾਰ ਸਵਾਲ ਖੜੇ ਕੀਤੇ ਹਨ ਪਰ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਕੈਲੰਡਰ ਉਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸ਼ੰਕਾ ਨਹੀਂ। ਜਦ ਮੈਂ ਸੰਨ 2014 ’ਚ ਆਏ ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿਹਾੜੇ (1 ਜੂਨ 2014) ਤੋਂ 10 ਦਿਨ ਉਪਰੰਤ 11 ਜੂਨ 2014 (ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦਿਵਸ) ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤੀ, ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ (ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ) ਆਈਆਂ ਤਾਰੀਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਹੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ।

ਜਦ ਕੋਈ ਲਿਖਾਰੀ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਰਜੀਹ ਦੇਈ ਬੈਠਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਕੋਈ ਵੀ ਦੂਸਰਾ ਪੰਥਕ ਮੁੱਦਾ ਉਠਾਇਆਂ ਜਵਾਬ ਨਾ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਸਵਾਲ ਖੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਖਿਰ ਇਹ ਵਿਦਵਾਨ ਕਿਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ? ਕੀ ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ’ਚ ਵਿਦਵਾਨ ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹਨ?

ਮੈਂ ਆਰ.ਐਸ. ਐਸ. ਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ ਜੀ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਸਮਾਨੰਤਰ ਇਸ ਅਧਾਰ ’ਤੇ ਮੰਨ ਰਿਹਾ ਹਾਂ:

(1). ਆਰ.ਐਸ. ਐਸ. ਅਤੇ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣਵਾਦ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲ ਰਹੇ ਹਨ।

(2). ਆਰ.ਐਸ. ਐਸ. ਅਤੇ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ ਸੁਆਰਥੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੇ ਵਿਰੁਧ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਨੂੰ ਪੱਦ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣਾ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਨੂੰ ਲਗਾਉਣ ਬਾਰੇ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ।

(3). ਆਰ.ਐਸ. ਐਸ. ਅਤੇ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਜਾਗਰੂਕ ਵਰਗ ਨਾਲ ਨਿਜੀ ਰੰਜਸ਼ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਗਏ ਇਸ ਵੀਚਾਰ ਤੋਂ ਭਲੀ ਭਾਂਤੀ ਸਮਝ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:

ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰਣਗੇ ?

ਜਵਾਬ ਆਸਾਨ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਸਵਾਲ, ਸ਼ੱਕ ਅਤੇ ਯਕੀਨ ਨਾਲ !
ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੀ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਸਵਾਲ ਕਰਨਗੇ, ਫਿਰ ਉਹੀ ਸਵਾਲ ਸ਼ੱਕ ਵਿਚ ਬਦਲਣਗੇ ਅਤੇ ਫ਼ਿਰ ਸ਼ੱਕ ਯਕੀਨ ਵਿਚ ! ਬਸ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਲਈ ਸਵਾਲ, ਸ਼ੱਕ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਬਹੁਤੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿਚ ਅੱਜ ਕਲ ਇਹੀ ਸਮਾਨ ਵਿੱਕ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੀ ਖੁੱਲ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ, ਜੰਮੂ-27-01-2015

(ਨੋਟ: ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਪਾਠ ਅਰਥਾਂ ਸਮੇਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਹ ਗੱਲ ਮੈਂ ਪੂਰਨ ਵਿਸਵਾਸ ਨਾਲ ਕਹਿ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵੇਖਣ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਈਰਖਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲ ਵੀ ਕੁਝ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ‘‘ਹਿੰਦੂ ਅੰਨ੍ਹਾ ਤੁਰਕੂ ਕਾਣਾ॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੮੭੫)

ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਮੰਦੀ ਸੋਚ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸੇ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕਿਤਨੀਆਂ ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਿਆਦਾ ਛਪਵਾ ਕੇ ਵੰਡੀਆਂ ਹਨ? ਜਦਕਿ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਨੇ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਮਾਮ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ, ਪੰਖਕ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ’ਚ ਸਿੱਖ ਰਹਿਤ ਮਰਿਆਦਾਵਾਂ ਆਪਣੀ ਛਪਵਾ ਕੇ ਵੰਡੀਆਂ ਹਨ।)

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਆਰ. ਐਸ. ਐਸ ਸੋਚ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾਮ ‘ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ’ (ਭਾਗ-2)

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸੋਚ ਬਾਰੇ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਕਿ ‘ਆਰ. ਐਸ. ਐਸ ਸੋਚ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾਮ ‘ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ’, ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਦੋ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਆਪਣੇ ਵੀਚਾਰ ਸੰਗਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੇ ਹਨ:

(1). ਮੈਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਵਾਧੂ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਅਤੇ (2). ਮੈਂ ਹੰਕਾਰੀ ਬ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹਾਂ।

ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਵੀਚਾਰ ਕਿਸ ਸੋਚ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਹਨ, ਨੂੰ ਵੀਚਾਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।

ਪਹਿਲਾ ਵਿਸ਼ਾ ਕਿ ਮੈਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ’ਚ ਵਾਧੂ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ- ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪਿੱਛਲੇ ਲਗਭਗ 2 ਸਾਲ ਤੋਂ ਮੇਰੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਇਤਨੇ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 2 ਸਾਲ ’ਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 100 ਘੰਟੇ ਫੋਨ ਰਾਹੀਂ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਅਰਥ ਸਮਝਣੇ, ਕਿਸੇ ਪੰਕਤੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਣਾ ਕਿ, ਕੀ ਇਹ ਪੰਕਤੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੈ? ਆਦਿ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਪਰ ਕਦੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵੀ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਨਾ ਪੁੱਛਣਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ’ਚ ਵਾਧੂ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕਿਉਂ ਲਗਾ ਰਹੇ ਹੋ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਫੋਨ ਰਾਹੀਂ ਸ. ਸੁਰਜਨ ਸਿੰਘ ਮੁਹਾਲੀ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੱਛਣਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਉਸ ਲਿਖਤ ’ਚ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਕਿਸ ਨੇ ਲਗਾਏ ਜੋ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦ ਡਾੱਟ ਕਮ ’ਤੇ ਛਪੀ ਹੈ ?, ਬਾਰੇ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਸੋਚ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਸ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਲਗਾਉਂਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਜੋ ਖੁਦ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਪਿਛਲੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ‘ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸੇਧਾਂ’ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ’ਚ ਛਪਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਪਤੇ ’ਤੇ ਡਾਕ ਰਾਹੀਂ ਭੇਜੀ ਵੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਗਰ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਿਕਾਇਤ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਇਕ ਵਾਰ ਵੀ ਬਿਆਨ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਅਚਾਨਕ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣਾ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਹੋਰ ਵੀ ਸ਼ੰਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਆਖਿਰ ਇਹ ਮਸਲਾ ਕੀ ਹੈ? ਜੋ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ‘ਆਰ. ਐਸ. ਐਸ ਸੋਚ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾਮ ‘ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ’, ਵਿਸ਼ਾ ਉੱਠਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ (27 ਜਨਵਰੀ 2015 ਨੂੰ) ਹੀ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਮੇਰੇ ਪ੍ਰਤੀ ਨਫਰਤ ਬਣਾ ਬੈਠਾ ?, ਨੂੰ ਵੀਚਾਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਦਰਅਸਲ, ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ 19 ਦਸੰਬਰ 2014 ਨੂੰ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ਨੂੰ ਆਰੰਭ ਕਰਦਿਆਂ ਲਿਖਿਆ/ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਅਖੀਰ ਤੱਕ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਸ਼ਬਦ ਵੀਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਅਜੋਕੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵੀਚਾਰਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ ਇਸ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ਨੂੰ ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਦਾ ਮਕਸਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ।

ਉਪਰੋਕਤ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਵਧਾਉਂਦਿਆਂ 1 ਜਨਵਰੀ 2015 ਨੂੰ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਫੋਨ ਰਾਹੀਂ ਸੰਪਰਕ ਦੌਰਾਨ, ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਵੀਚਾਰ ਰੱਖਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤੁਹਾਡਾ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਿਖ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ, ਕੇਵਲ ਜਾਗਰੂਕ ਵਰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਹੀ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਵੀ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਕਰੋ।

(ਇੱਥੇ ਮੈਂ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਗਏ ਕੁਝ ਕੁ ਲੇਖਾਂ ਦੇ ਕੇਵਲ ਸਿਰਲੇਖ ਹੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਜੋ ਉਕਤ ਮੇਰੇ ਵੀਚਾਰ ਅਤੇ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲਿਖੇ ਲੇਖ ਹਨ: ‘ਬਾਟੇ ਦੇ ਅਖਰੋਟ, ਗਿਆਨੀ ਭਾਗ ਸਿੰਘ ਅੰਬਾਲਾ ਦੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਸਬੰਧੀ ਪੜਚੋਲ, ਅਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਹਾਂ?, ਨੀਮ ਹਕੀਮ ਖ਼ਤਰਾ ਏ ਜਾਨ, ਫ਼ਾਸ ਹੁੰਦੇ ਪਰਦੇ, ਕੁਦਰਤ ਪਰਸਤ ਪੂਜਾਰੀ, ਅਰਦਾਸ ਦਾ ਵਾਸਤਾ, ਮੀਣਿਆਂ ਦੀ ਵਾਪਸੀ, ਤੱਤ ਪੰਡਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਫ਼ੈਂਮਲੀ ਕਲਬ?, ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਕਲੈਂਡਤ ਸਬੰਧੀ ਪੁਰੇਵਾਲ ਜੀ ਦਾ ਪੱਖ, ਪਥ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸੱਜਣ, ਜੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ?, ਖੰਡੇ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ/ਪਾਹੁਲ ਇਕ ਸਾਜਿਸ਼?, ਆਚਾਰੀਆ ਜੀ ਦੇ ਅਰਥ, ਦੋ ਤੀਰ ਇਕ ਨਿਸ਼ਾਨਾ, ਅੰਨੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚੇਲੇ, ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਗੇ? ਆਦਿ ਸੈਂਕੜੇ ਲੇਖ।’ ਇਹ ਸਾਰੇ ਲੇਖ ਕੇਵਲ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਜਾਗਰੂਕ ਵਰਗ ਪ੍ਰਤੀ ਹੀ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ। ਇਹੀ ਹੈ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਅਸਲ ਯੋਗਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਅਨੁਸਾਰ ਬ੍ਰਹਮਣਵਾਦ ਤੇ ਗੰਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ’ਚ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਂਤ ਲਈ ਕੋਈ ਖਤਰਾ ਨਹੀਂ।)

ਮੇਰੇ ਉਕਤ ਸੁਝਾਵ (ਕਿ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਕਰੋ) ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਨੂੰ 1 ਜਨਵਰੀ 2015 ਨੂੰ ‘ਧਰਮ ਦੀ ਆਤਮਾ’ ਲੇਖ ਭੇਜਿਆ ਜੋ ਮੈਂ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ’ਤੇ ਉਸ ਦਿਨ ਹੀ ਪਾ ਦਿੱਤਾ (ਪਰ ਇਕ ਵਰਗ ਪ੍ਰਤੀ ਵਾਰ-2 ਲਿਖਣ ਕਾਰਨ ਈਰਖਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ) ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ 3 ਜਨਵਰੀ 2015 ਨੂੰ ਫਿਰ ਲੇਖ ਭੇਜਿਆ ‘ਅੰਨੇ ਗੁਰੂ ਦੇ ਚੇਲੇ’, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੈਂ ਉਸ ਦਿਨ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ’ਤੇ ਪਾ ਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਅਸਲ ਮੁੱਦਾ ਵੀ ਯਾਦ ਕਰਵਾਇਆ ਤਾਂ ਫਿਰ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲੇਖ ਭੇਜਿਆ ‘ਅਨੰਦ ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਦਿਸਾਵਾਂ’ ਜੋ ਮੈਂ 5-1-15 ਨੂੰ ਫਿਰ ਪਾ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਵੀ ਕਈ ਲੇਖ ਅਜਿਹੇ ਆਏ ਜੋ ਕੇਵਲ ਇਕ ਵਰਗ ਪ੍ਰਤੀ ਹੀ ਸਨ, ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਪਾਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਸ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕੋਈ ਲੇਖ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਉਪਰੋਕਤ ਉਦਾਹਰਣ ਅਨੁਸਾਰ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭਾਵਨਾ, ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ (ਕਿ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਵਾਲੇ ਮੁੱਦੇ ਨਹੀਂ) ’ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੇਖ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ’ਤੇ ਪਾਉਣੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਕਈ ਲੇਖ ਭੇਜੇ ਪਰ ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਪਾਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਇਕ ਤਰਫਾ ਸੀ। ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦਾ ਆਖਰੀ ਲੇਖ 7-1-2015 ਨੂੰ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਤਮਾਮ ਪਾਠਕ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ’ਤੇ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਨ। 7 ਜਨਵਰੀ 2015 ਤੋ 27 ਜਨਵਰੀ 2015 ਤੱਕ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੋਰ ਲੇਖ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ’ਤੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਇੰਤਜਾਰ ਕੀਤਾ। ਜਦ ਉਸ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਮੇਰਾ ਕੋਈ ਵੀ ਲੇਖ ਅਗਾਂਹ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ’ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ (ਕੇਵਲ ਕਿਸੇ ਦੀ ਲਿਖਤ ਦੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਲਿਖਣ ਵਾਲੀ ਯੋਗਤਾ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਤਮਾਮ ਲੇਖ ਕਿਸੇ ਦੇ ਸਬੰਧ ਵਿੱਚ ਹੀ ਲਿਖੇ ਹੋਏ ਹਨ) ਅਨੁਸਾਰ ਮੇਰੇ ਵਿਰੁਧ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨਾਲ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਕਰਨ ਦਾ ਆਰੋਪ ਲਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਹੁਣ ਵੀਚਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਗਰ ਮੇਰੀ ਲਿਖਤ ਨਾਲ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਅਸਹਿਮਤ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਲੇਖ 19 ਦਸੰਬਰ 2014 ਨੂੰ ਤਦ ਲਿਖਣਾ ਸੀ ਜਦ ਮੈਂ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਲਿਖਤ (ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ’ਤੇ) ਲਿਖਣੀ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਅੱਜ ਲਗਭਗ 50 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸ ਸਾਜਿਸ਼ ਅਧੀਨ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਚੁੱਕ ਕੇ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਅਸਲ ਮੁੱਦੇ ਤੋਂ ਸੰਗਤ ਦਾ ਧਿਆਨ ਹਟਾ ਰਹੇ ਹਨ ?

ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੀ ਗਈ ‘ਜਪੁ’ ਸਟੀਕ, ‘ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸੇਧਾਂ’ ’ਚ ਲੰਮੇ ਲਮੇਂ ਤੋਂ ਛਪਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਉਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਮਾਮ ਇਹੀ ਲਿਖਤ ਵਰਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇਕ ਕਾਪੀ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਵੀ ਪਿਛਲੇ 2 ਸਾਲ ਤੋਂ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸ ਯੁਕਤੀ ਬਾਰੇ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਦੇ ਕੋਈ ਸਿਕਾਇਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ।

ਦੂਸਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਹੰਕਾਰੀ ਬਿ੍ਰਤੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹਾਂ-ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਤੀ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਕਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਨ ਇਕ ਇਹ ਕਿ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਆਰ. ਐਸ. ਐਸ ਦੀ ਸੋਚ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਇਹ ਕਿ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਉਤਨਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਯੋਗਤਾ ਨਾਲ ਉਹ ਜਾਗਰੂਕ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਰਗ ’ਤੇ ਸ਼ੰਕੇ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਉਪਰੋਕਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦੋਵੇਂ ਸ਼ੰਕਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ, ਪਹਿਲਾ ਕਿ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਆਰ. ਐਸ. ਐਸ ਸੋਚ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਆਰੋਪ ਅਨੁਸਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਸਬੰਧਤ ਵਿਅਕਤੀ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਕਿ ਮੈਂ ਹੰਕਾਰੀ ਹਾਂ ਪਰ ਦੂਸਰਾ ਸਵਾਲ ਕਿ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਗਿਆਨ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਸਮਝ ਨਹੀਂ, ਆਰੋਪ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਮੇਰੇ ’ਤੇ ਇਹ ਆਰੋਪ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ।

ਲੇਖਕ ਦੀ ਲਿਖਤ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਦੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲੇ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਬਾਹਰੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਪਾਠਕ-ਜਨ ਆਪ ਹੀ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਦੀ ਲਿਖਤ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਈਰਖਾਲੂ ਸਾਬਤ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਹੈ, ਕਿਹੜਾ ਨਹੀਂ ?, ਵੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਵਿਚ ਵਿਦਵਾਨ ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਦੀ ਏਕਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਖਤਰਾ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਮੈਂ ਹੰਕਾਰੀ ਬਿ੍ਰਤੀ ਦਾ ਮਾਲਕ ਹਾਂ, ਆਪਣੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਛੁਪਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹਥਕੰਡਾ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਕਦੀ ਵੀ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਹਰ ਲਿਖਤ ਰਾਹੀਂ ਉੱਠਾਉਣਾ ਚਾਹ ਰਹੇ ਹਨ ਉਹ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਪਰ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇਹੀ ਵਿਸ਼ੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਤ ਹੋਇਆ ਜਾ ਸਕੇ।

ਅਗਰ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਆਪਣੇ ਝੂਠੇ ਆਰੋਪਾਂ ਨੂੰ ਕਿਲੇ ਬੰਦਾ ਰਾਹੀਂ ਮਜਬੂਤ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਹ ਮੰਨ ਲੈਣ ਕਿ ਬ੍ਰਹਮਣਵਾਦ ਅਤੇ ਗੰਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵੀ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਕਰਵਾਉਣ ਤਾਂ ਜੋ ਮੇਰੇ ਵਰਗਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ ਗਏ ਆਰੋਪ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਝੂਠੇ ਸਾਬਤ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੀ ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਚਰਚਾ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਪਰ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਆਰ. ਐਸ. ਐਸ ਦੀ ਸੋਚ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਆਰੋਪ ਵੀ ਆਪਣੇ ਉਪਰ ਨਹੀਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਇਸ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਤਮਾਮ ਸਿੱਖ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੇ ਲੱਭਣਾ ਹੈ।

ਜਦ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਅਧਿਕਾਰ ਕਿਸ ਨੇ ਕਿਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ? , ਦਾ ਜਵਾਬ ਕੀ ਉਸ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਜੋ ਪਿਛਲੇ 50 ਦਿਨਾਂ ’ਚ ਹੀ ਲਗਭਗ 20, 000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ’ਤੇ ਆਪਣਾ ਵਿਜ਼ਿਟ (ਦੌਰਾ) ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ? ਰੌਜ਼ਾਨਾ ਵਧ ਰਹੀ ਇਸ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਹਰ ਇੱਕ ਗੁਰੂ ਪਿਆਰਾ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ਦੇ ਹੋਮ ਪੇਜ ’ਤੇ ਵੇਖ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ਨੂੰ ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਦੇ ਸਬੰਧ ’ਚ 2 ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੁਰੂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਵਧਾਈ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜੇ ਹਨ, ਕੀ ਉਹ ਸਿੱਖ ਨਹੀਂ ?, ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਤੋਂ ਮਨਜੂਰੀ ਲੈਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?

ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਥਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਡਿਉਟੀ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਮਜਬੂਰੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦਿਆਂ ਕੋਈ ਸਾਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਲੜਾ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀ ਹੀ ਸ. ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਬਦਲੀ ਜੰਮੂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਜੋ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ ਰਾਹੀਂ ਰੁਕਵਾਉਣੀ ਪਈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਚਨੌਤੀਆਂ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਸਾਹਮਣੇ ਹਨ।

ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਤਮਾਮ ਪੰਥ ਦਰਦੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਸਵਾਲ ਛੱਡ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ, ਕੀ ਬ੍ਰਹਮਣਵਾਦ ਅਤੇ ਗੰਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਗੁਰਮਤਿ ਫਿਲਾਸਫੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਵਰਤਮਾਨ ’ਚ ਕੋਈ ਚਨੌਤੀ ਹੈ? ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਤਰਫ ਪੰਥ ਦੋਖੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮਜਬੂਤ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਦੂਸਰਾ ਆਪਣੇ ਹੀ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਸੁਆਰਥ ਕਾਰਨ ਸਮਝੋਤੇ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੀ ਤਮਾਮ ਪੰਥ ਦਰਦੀ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ (ਚਨੌਤੀ) ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਉਠਾਉਣਾ ਕੌਮੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ?

ਅਗਰ ਕਿਸੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਵੀਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਕੌਮ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਮੁੱਦਾ ਜਨਮ ਲੈ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਨੂੰ ਛਾਪਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਰੰਤ ਆਰੋਪ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਕੇ ਲਗਾਉਣਾ, ਕੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਸ ਵਾਕ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਨਹੀਂ ‘‘ਜਿਨ੍ ਮਨਿ ਹੋਰੁ, ਮੁਖਿ ਹੋਰੁ, ਸਿ ਕਾਂਢੇ ਕਚਿਆ॥’’ (ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ/੪੮੮) ?

ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸੰਥਿਆ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ

ਗਿਆਨੀ ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜਾਚਕ-098552-05089

ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਾਕਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਸਕਣਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਖਾਸ ਖਾਸ ਹਿੱਸਿਆਂ ’ਤੇ ਠਹਿਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਕਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਗੱਲ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝੀ ਜਾ ਸਕੇ । ਲਿਖਤੀ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ, ਕਿ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਠਹਿਰਨਾ ਹੈ ਖਾਸ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਰਾਮ-ਚਿੰਨ੍ਹ (Punctuation Marks) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਿਰੁਕਤ ਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਵਿਆਕਰਣ ਦੇ ਠਹਿਰਾਉ ਸੂਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹ’ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਵਾਕ ਵੰਡ ਲਈ ਕੇਵਲ ਦੋ ਡੰਡੀਆਂ (॥) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਉਦਾਰਹਣ ਵਜੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚਾਰੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਅਰਧ ਵਿਸਰਾਮ, ਸੰਬੋਧਨ ਕਾਰਕੀ (ਵਿਸਮੀ) ਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਾਚਕ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਵੀ ਦੋ ਡੰਡੀਆਂ (ਹੱਦਾਂ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ :

ਤੂ ਕੁਨੁ ਰੇ ॥ ਮੈ ਜੀ ॥ ਨਾਮਾ ॥ ਹੋ ਜੀ ॥ ਆਲਾ ਤੇ ਨਿਵਾਰਣਾ ਜਮ ਕਾਰਣਾ॥ (ਅੰਗ ੬੯੪)

ਮੋਹਨੁ ਲਾਲੁ ਮੇਰਾ ਪ੍ਰੀਤਮ ਮਨ ਪ੍ਰਾਨਾ॥ ਮੋ ਕਉ ਦੇਹੁ ਦਾਨਾ॥ (ਅੰਗ ੧੦੦੫)

ਕਿਉਂਕਿ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੁਰਮੁਖੀ ਸਮੇਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੰਦੋਸਤਾਨੀ ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ ਨਹੀਂ ਸਨ ; ਸਿਵਾਏ ਇੱਕ ਖੜੀ ਲੀਕ (।) ਦੇ, ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਫ਼ੁਲਸਟਾਪ (.) ਦੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਲੇ ਡੰਡੀ ਜਾਂ ਹੱਦ ਆਖਦੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ, ਇਸ ਚਿੰਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਾਕ ਦੇ ਅੰਤ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦੀ ਚੱਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੰਨ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ, ਹਜ਼ਰਤ ਈਸਾ ਮਸੀਹ ਤੋਂ ਨੌ ਸਦੀਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਫ਼ਿਨੀਸ਼ਨ (Phoenician) ਲਿਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਮੁਬਾਈਟ ਸਟੋਨ (Moabite Stone) ਉਤੇ ਵੀ ਚਿੰਨ ਡੰਡੀ (।) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸੇ ਹੀ ਮਤਲਬ ਲਈ ਹੋਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ, ਤਿਉਂ ਤਿਉਂ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਸੂਝਵਾਨ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਲਿਖਤ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਜਿਵੇਂ ਕਾਮਾ (, Comma), ਬਿੰਦੀ ਕਾਮਾ (;Cemecolon), ਦੁਬਿੰਦੀ (:Colon), ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ (? Interrogataion), ਵਿਸਮੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (! Exclamation), ਪੁਠੇ ਕਾਮੇ (‘ ’ Inverted commas ), ਤੇ ਜੋੜਨੀ (-Hyphon) ਆਦਿਕ । ਅੱਜ-ਕਲ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਵਰਤੋਂ ਆਮ ਹੈ ।

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀਆਂ ਅਜੋਕੀਆਂ ਪਦ-ਛੇਦ ਬੀੜਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੁੜਵੇਂ ਅੱਖਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ (ਲੜੀਦਾਰ) ਬੀੜਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਨ । ਅਭਿਆਸ ਹੀਣ ਪਾਠੀਆਂ ਪਾਸੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਪਦ-ਛੇਦ ਨਾ ਕਰਨ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਠੀਕ ਥਾਂ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਨਾ ਲਗਾਉਣ ਕਰਕੇ ਬੇਅੰਤ ਭੁਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਪਦ-ਛੇਦ ਬੀੜਾਂ ਛਪਣ ਨਾਲ ਤੁਕਾਂ ਨੂੰ ਪਦ-ਛੇਦ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਸਿਆ ਤਾਂ 99% ਹੱਲ ਹੋ ਗਈ, ਪਰ ਵਿਸਰਾਮਾਂ ਦੀ ਸਮਸਿਆ ਓਵੇਂ ਹੀ ਕਾਇਮ ਰਹੀ। ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼੍ਰਟੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਹੱਲ ਸੀ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ੁਧ ਉਚਾਰਨ ਦੀਆਂ ਸੰਥਾ-ਪੋਥੀਆਂ ਤੇ ਟੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਠੀਕ ਥਾਂ ਲੋੜੀਂਦੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ ਲਗਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ। ਇਹੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਟੀਕੇਕਾਰਾਂ ਤੇ ਸੰਥਿਆ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਲੋਂ ਹੁਣ ਸਾਰੇ ਵਿਸਰਾਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ, ਪਾਠਕਾਂ ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ੁਧ ਉਚਾਰਨ ਤੇ ਅਰਥ ਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਜਾਣੂ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਅਜਿਹੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਪਰ, ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਵਿਸਰਾਮ ਠੀਕ ਥਾਂ ਦੇਣਾ। ਜੇ ਵਿਸਰਾਮ ਦੀ ਥਾਂ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਾਠ ਅਤੇ ਅਰਥ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਗ਼ਲਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ :

ਠੀਕ : ਗੁਰੁ ਅਰਜੁਨੁ, ਘਰਿ ਗੁਰ ਰਾਮਦਾਸ; ਭਗਤ ਉਤਰਿ ਆਯਉ॥ (ਅੰਗ ੧੪੦੭)

ਗ਼ਲਤ : ਗੁਰੁ ਅਰਜੁਨੁ ਘਰਿ, ਗੁਰ ਰਾਮਦਾਸ ; ਭਗਤ ਉਤਰਿ ਆਯਉ॥

ਇਸ ਤੁਕ ਦਾ ਸਹੀ ਅਰਥ ਹੈ: ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ (ਰੱਬ ਦਾ) ਭਗਤ ਜੰਮ ਪਿਆ। ਇਹ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੱਚ ਹੈ । ਪਰ, ਜੇ ਅਣਗਹਿਲੀ ਕਾਰਨ ਵਿਸਰਾਮ ‘ਅਰਜੁਨੁ’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਘਰਿ’ ਤੇ ਲੱਗ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸ਼੍ਰੋਤਾ ਸਮਝੇਗਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇ ਘਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਭਗਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਪਏ। ਅਜਿਹੇ ਅਰਥ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਗ਼ਲਤ ਹਨ ਤੇ ਵਿਆਕਰਣਿਕ ਪੱਖੋਂ ਵੀ। ਕਿਉਂਕਿ, ‘ਅਰਜੁਨੁ’ ਨਾਂਵ ਦੇ ਨੰਨੇ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਔਂਕੜ ‘ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇ ਘਰ’ ਵਾਲੇ ਸਬੰਧਕੀ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦਾ।

ਠੀਕ : ਸਾਚਾ, ਮਰੈ ਨ ਆਵੈ ਜਾਇ॥ ਨਾਨਕ! ਗੁਰਮੁਖਿ ਰਹੈ ਸਮਾਇ॥ (ਅੰਗ ੨੨੯)

ਗ਼ਲਤ : ਸਾਚਾ ਮਰੈ, ਨ ਆਵੈ ਜਾਇ॥ ਨਾਨਕ ਗੁਰਮੁਖਿ ਰਹੈ ਸਮਾਇ॥

ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੁਕਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਅਰਥ ਹੈ: ਹੇ ਨਾਨਕ (ਆਖ) ! ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ (ਮਨੁਖ ਉਸ ਅਕਾਲਪੁਰਖ ਵਿੱਚ) ਸਮਾਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਸਦਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੈ, ਜੋ ਜੰਮਦਾ ਮਰਦਾ ਨਹੀਂ। ਪਰ, ਜੇ ਪਾਠੀ ਵੱਲੋਂ ਬੇਧਿਆਨੀ ਨਾਲ ਵਿਸਰਾਮ ‘ਮਰੈ’ ਲਫ਼ਜ਼ ’ਤੇ ਲਾਇਆ ਜਾਏ ਅਤੇ ‘ਨਾਨਕ’ ਨਾਂਵ ’ਤੇ ਵਿਸਰਾਮ ਨਾ ਲਾਇਆ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸ਼੍ਰੋਤੇ ਸਮਝਣਗੇ : ਨਾਨਕ ਗੁਰਮੁਖ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਇਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸਚਾ ਰੱਬ ਮਰਦਾ ਹੈ, ਆਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਨਹੀਂ। ਅਜਿਹੇ ਅਰਥ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੇ ਵਿਆਕਰਣਿਕ ਪੱਖੋਂ ਗ਼ਲਤ ਸਿੱਧ ਹੋਣਗੇ। ਕਿਉਂਕਿ, ਜੋ ਸੱਚਾ ਹੈ, ਉਹ ਮਰਦਾ ਨਹੀਂ। ਤੇ ਜੋ ਮਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਬਾਰੇ ‘ਨ ਆਵੈ ਜਾਇ’ ਵਾਕਾਂਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ‘ਗੁਰਮੁਖ ਨਾਨਕ’ ਅਰਥ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਆਕਰਣ ਮੁਤਾਬਿਕ ਤਾਂ ਹੀ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੇ ‘ਨਾਨਕ’ ਨਾਂਵ ਦੇ ਕੱਕੇ ਨੂੰ ਅਤੇ ਗੁਰਮੁਖ ਦੇ ਖੱਖੇ ਨੂੰ ਔਂਕੜ ਹੋਣ। ਪਰ, ਤੁਸੀਂ ਹੈਰਾਨ ਹੋਵੋਗੇ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਗੁਰਮੁਖਿ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਖੱਖੇ ਔਂਕੜ ਵਾਲਾ ਰੂਪ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਤਜਿ ਆਨ, ਸਰਣਿ ਗਹੀ ॥ (ਅੰਗ ੮੩੭)

ਤਜਿ, ਆਨ ਕਤਹਿ ਨ ਜਾਹਿ ॥ (ਅੰਗ ੮੩੭)

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਤੁਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜਮਕੀ ਵਿਸਰਾਮ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ‘ਆਨ’ ’ਤੇ ਵਿਸਰਾਮ ਹੈ। ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ (ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਮੈਂ) ਹੋਰਨਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਤੇਰੀ ਸ਼ਰਨ ਪਕੜੀ ਹੈ। ਦੂਜੀ ਤੁਕ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਾਮ ‘ਤਜਿ’ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੈ। ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ (ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ! ਤੈਨੂੰ) ਛੱਡ ਕੇ, ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ। ਜੇ ਕਰ ਦੋਹਾਂ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਵਿਸਰਾਮ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਅਰਥਾਂ ਦਾ ਅਨਰਥ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ‘ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਰਪਣ’ ਵਿੱਚ ਅਰਧ ਵਿਸਰਾਮ ਵਜੋਂ ਕੇਵਲ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਗਿਆਨੀ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘਪਟਿਆਲੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ‘ਆਦਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਰਸ਼ਨ ਨਿਰਣੈ ਸਟੀਕ’ ਵਿੱਚ ਕਾਮਿਆਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਵਿਸਮਕ ਚਿੰਨ੍ਹ (!) ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਜੋਂ ਆਮ ਵਰਤਿਆ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ :

ਗੁਰਾ ! ਇਕ ਦੇਹਿ ਬੁਝਾਈ ॥ (ਦੇਖੋ, ਦਰਸ਼ਨ ਨਿਰਣੈ ਸਟੀਕ, ਪੰਨਾ ੧੦੪)

ਬਾਬਾ ! ਜੈ ਘਰਿ, ਕਰਤੇ ਕੀਰਤਿ ਹੋਇ ॥ (ਦਰਸ਼ਨ ਨਿਰਣੈ ਸਟੀਕ, ਪੰਨਾ ੨੨੪)

ਪਰ, ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਕਮਾਲ ਦੀ ਪਹਿਲ ਕੀਤੀ ਹੈ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ੁਧ ਉਚਾਰਨ ਦੀ ਸੰਥਿਆ ਦਿੰਦਿਆਂ, ਲੋੜੀਦੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਬਿੰਦੀ, ਟਿੱਪੀ ਤੇ ਅਧਿਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਝਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ ਅਰਥਾਂ ਦੀ ਸਪਸ਼ਟਤਾ ਲਈ ਹਰੇਕ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਵਾਏ। ਹੋਰ ਉਪਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆਨੀ ਮੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੀ (ਸੰਪਰਦਾਈ ਮੁਖੀ, ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਅਖੰਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਭਿੰਡਰ ਕਲਾਂ) ਵਾਲਿਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖ਼ਾਲਸਾ ਜੀ ਦੀ ਉਪਰੋਕਤ ਕਿਰਤ ਨੂੰ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦਰਸ਼ਨ’ ਨਾਮੀ ਪੁਸਤਕ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ। ਟਕਸਾਲ ਮਹਿਤਾ ਕਲਾਂ ਵਲੋਂ ਇਹੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦਰਪਣ’ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਛਾਪੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਖ ਵਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਿਖੇੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਰਧ ਵਿਸਰਾਮ ਲਈ ਬਿੰਦੀ ਕਾਮਾ (;) ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਘਟ ਵਿਸਰਾਮ (ਜਮਕੀ) ਲਈ ਕਾਮਾ (,) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਸਮਾਸੀ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਲਈ ਜੁੜਤ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਜੋੜਣੀ (-) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਕਈ ਖ਼ਾਸ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਲਈ ਪੁਠੇ ਕਾਮਿਆਂ (‘’) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੋ ਵੀ ਸੰਕੋਚ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰੈਕਟਾਂ ਪਾ ਕੇ ਬਿੰਦੀ, ਟਿੱਪੀ ਤੇ ਅਧਿਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਰੇ ਸੇਧਾਂ ਦਿਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪਾਠਾਂਤਰ ਵੀ ਲਿਖੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਹੇਠਾਂ ਕੁਝ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਹੂ-ਬਹੂ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ :

ਸੋਚੈ, ਸੋਚਿ ਨ ਹੋਵਈ ; ਜੇ ਸੋਚੀ ਲਖ ਵਾਰ ॥ (ਲੱਖ ਪੜ੍ਹੋ) -ਅੰਗ ੧

ਤੇਰਾ ਸਬਦੁ, ਤੂੰਹੈ ਹਹਿ ਆਪੇ ; ਭਰਮੁ ਕਹਾ ਹੀ ॥ (ਕਹਾਂ ਬੋਲਣਾ)- ਅੰਗ ੧੬੨

‘ਅਹੰ-ਬੁਧਿ’ ਪਰ ਬਾਦ ਨੀਤ ; ਲੋਭ ਰਸਨਾ ਸਾਦਿ ॥ (੨) ਪਰਬਾਦ -ਅੰਗ ੮੧੦

ਤੂ ਅਜਰਾ-ਵਰੁ ਅਮਰੁ ਤੂ ; ਸਭ ਚਾਲਣ-ਹਾਰੀ ॥ ਅੰਗ ੧੦੦੮

ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਿਦਵਾਨ ਭਾਈ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤਲਵਾੜਾ ਜੀ ਨੇ ਜਪੁ ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਲ ਸਟੀਕ ਵਿੱਚ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਸਰਾਮ ਵਜੋਂ ਕਾਮੇ ਵੀ ਵਰਤੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ‘ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਵਾਂਗ ਮੂਲਿਕ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੰਦਸੇ ਪਾ ਕੇ ਪਦ-ਅਰਥ ਤੇ ਸ਼ੁਧ ਉਚਾਰਣ ਵੀ ਦੱਸੇ ਹਨ। ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਸਰਲ ਵਿਆਕਰਣ-ਬੋਧ’ ਨਾਮੀ ਪੁਸਤਕ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਤੁਕਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦਰਸ਼ਨ’ ਪੁਸਤਕ ਵਾਂਗ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਭਾਰਨ ਲਈ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ ਵੀ ਵਰਤੇ ਹਨ। ਕਿਉਂਕਿ, ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਬਾਣੀ ਦੀ ਸੋਝੀ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਅਜਿਹੀ ਜੁਗਤਿ ਅਪਨਾਉਣੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ, ਪੰਨਾ ੬੨੪ ’ਤੇ ਪੰਕਤੀ ਉਲੇਖ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ :

‘ਗਾਵਿਆ’, ‘ਸੁਣਿਆ’ ਤਿਨ ਕਾ ਹਰਿ ਥਾਇ ਪਾਵੈ, ਜਿਨ ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ ਆਗਿਆ ਸਤਿ ਸਤਿ ਕਰਿ ਮਾਨੀ ॥ (ਅੰਗ ੬੬੯)

ਤਲਵਾੜਾ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਤਾਂ ਭਾਵੇਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਤਿ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪੜਤਾਲ ਵਾਲੇ ਚਉਪਦਿਆਂ, ਛੰਤਾਂ ਅਤੇ ਸਵੱਈਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਬਹੁਤ ਲੰਮੀਆਂ ਲੰਮੀਆ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਾਮ ਦੇ ਕੇ ਪਾਠ ਕਰਨਾ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ, ਜੇ ਐਸੀਆਂ ਤੁਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਅਤੇ ਯੋਗ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਰਤਾ ਕੁ ਵਿਸਰਾਮ ਦੇ ਕੇ ਉਚਾਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜਿਥੇ ਪਾਠ ਦੀ ਲੈਅ ਰਸਦਾਇਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਥੇ ਅਰਥ ਭਾਵ ਵੀ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਰਹਿ ਚੁੱਕੇ ਗਿਆਨੀ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ‘ਵੇਦਾਂਤੀ’, ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਆਕਰਣ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਧ-ਉਚਾਰਣ ਸਮਝਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੋਹਰੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਵੀ ਤਲਵਾੜਾ ਜੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਸੌ ਫੀਸਦੀ ਸਹਿਮਤ ਹਨ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਮਾਸਿਕ ਪਤਰ ‘ਗੁਰਮਤਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਜੁਲਾਈ ੨੦੧੨ ਵਾਲੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ ਜਥੇਦਾਰ ਵੇਦਾਂਤੀ ਜੀ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਲੇਖ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਲਗ-ਮਾਤ੍ਰ ਨਿਯਮਾਵਲੀ: ਖੋਜ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾ’ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਪੜ੍ਹਣ ਯੋਗ ਹੈ ।

‘ਸ਼ਬਦ-ਵੀਚਾਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਦੇ ਕਰਤਾ ਡਾ: ਓਅੰਕਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਤੁਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਸਰਾਮ ਵਜੋਂ ਕਾਮਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਬ੍ਰੈਕਟਾਂ ਪਾ ਕੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਧ ਉਚਾਰਨ ਦੱਸਣ ਦਾ ਸ਼ਲਾਘਾ ਯੋਗ ਉਪਰਾਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ :

ਕੀਟਾ (ਕੀਟਾਂ) ਅੰਦਰਿ (ਅੰਦਰ) ਕੀਟੁ (ਕੀਟ), ਕਰਿ (ਕਰ) ਦੋਸੀ (ਦੋਸ਼ੀ), ਦੋਸੁ (ਦੋਸ਼) ਧਰੇ ॥ ਪੋਥੀ ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ, ਪੰਨਾ ੧੪’

ਸਿਧਾ (ਸਿਧਾਂ) ਪੁਰਖਾ (ਪੁਰਖਾਂ) ਕੀਆ (ਕੀਆਂ) ਵਡਿਆਈਆ॥ (ਵਡਿਆਈਆਂ)- ਪੋਥੀ ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ, ਪੰਨਾ ੮੪’

ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਜੂਦਾ ਜਥੇਦਾਰ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ, ਸਾਬਕਾ ਜਥੇਦਾਰ ਪ੍ਰੋ: ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮਜੂਦਾ ਮੁਖ ਗ੍ਰੰਥੀ ਗਿਆਨੀ ਜਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਹੁਰਾਂ ਵੱਲੋਂ, ਇਸ ਪੋਥੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਅਸੀਸ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਇੱਕ, ਦੋ ਦੋ ਪੰਨੇ ਦੇ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਪੱਤਰ ਵੀ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ ।

ਧੰਨਵਾਦੀ ਹਾਂ ਡਾ; ਕੁਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ ਅਤੇ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾੜੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮਿ੍ਰਤਸਰ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੁਆਰਾ ਬਾਬਾ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਰਾੜੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ‘ਈਸ਼ਰ ਮੈਕਰੋਮੀਡੀਆ ਵੈਬਸਾਈਟ’ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ-ਬੋਧ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸਰਾਮਾਂ ਵਜੋਂ ਕਾਮੇ ਤੇ ਬਿੰਦੀ ਕਾਮੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ (?) ਅਤੇ ਵਿਸਮੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ (!) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਪਾਠਕਾਂ ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਤਿਆਂ ਲਈ ਅਰਥ ਭਾਵ ਸਮਝਣੇ ਅਤਿ ਸੁਖਾਲੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ :

ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ ? ॥ (ਅੰਗ ੧)

ਸੋ ਦਰੁ ਕੇਹਾ ! ਸੋ ਘਰੁ ਕੇਹਾ ! ਜਿਤੁ ਬਹਿ, ਸਰਬ ਸਮਾਲੇ ॥ (ਅੰਗ ੬)

ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਦਸਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਲੇਖ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਵਿਸਰਾਮਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਦੋ ਡੰਡੀਆਂ (ਹੱਦਾਂ) ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਮਾਣ ਵਜੋਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ; ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਕਰਮਸਰ ਰਾੜਾ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵੈਬਸਾਈਟ ‘ਈਸ਼ਰ ਮੈਕਰੋਮੀਡੀਆ’ ਅਤੇ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦਰਸ਼ਨ’ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ484 ’ਤੇ ਤੁਕ ਹੇਠਾਂ ਬ੍ਰੈਕਟ ਵਿੱਚ ਨੋਟ ਲਿਖ ਕੇ ਇਉਂ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ :

ਤੂ ਕੁਨੁ ਰੇ ?॥ ਮੈ ਜੀ !॥ ਨਾਮਾ॥ ਹੋ ਜੀ !॥

ਆਲਾ ਤੇ ਨਿਵਾਰਣਾ, ਜਮ ਕਾਰਣਾ॥ (ਅੰਗ ੬੯੪)

ਮੋਹਨੁ ਲਾਲੁ ਮੇਰਾ; ਪ੍ਰੀਤਮ ਮਨ ਪ੍ਰਾਨਾ॥ ਮੋ-ਕਉ, ਦੇਹੁ ਦਾਨਾ॥ (ਅੰਗ ੧੦੦੫)

(ਇਹ ਇਕੋ ਹੀ ਤੁਕ ਹੈ, ਬਿਸ੍ਰਾਮ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਹੱਦਾਂ ਲਾ ਕੇ ਦੋ ਤੁਕਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਹਨ, ਸ਼ੁਧ ਇਕੋ ਹੀ ਤੁਕ ਹੈ ।)

ਜਾਗਰੂਕ ਧਿਰਾਂ ਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਯੁੱਗ ਦੇ ਹਾਣੀ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਕਾਲਜ, ਆਪਣੀਆਂ ਵੈਬਸਾਈਟਾਂ ਤੇ ਵੀਡੀਓ ਕੈਸਟਾਂ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦੀ ਸੋਝੀ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ। ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਾਬਕਾ ਤੇ ਮਜੂਦਾ ਜਥੇਦਾਰ ਸਹਿਬਾਨ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਮੂਲ-ਪਾਠ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਕੇ ਹੋਰ ਪੁਸਤਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੰਥਿਆ ਪਾਠ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੁਖਾਲਾ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਯਤਨਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਕੇਸਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ (ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ) ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਗਿਆਨੀ ਮੱਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਚੰਗਾ ਹੋਵੇ ਜੇਕਰ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਮੂਲ-ਪਾਠ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਕੇ ਸ਼ਬਦਾਰਥ ਵਾਂਗ ਤੁਕ-ਵਾਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਰਲ ਉਚਾਰਣਤਮਿਕ ਰੂਪ ਲਿਖ ਕੇ ਸੰਥਾ ਪੋਥੀਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦੇਵੇ, ਤਾਂ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਨਾ ਤੇ ਸਮਝਣਾ ਹੋਰ ਸੌਖਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਆਸ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨ ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਵਾਲੇ, ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ ਚੰਡੀਗੜ, ਗਿਆਨੀ ਹਰਿਬੰਸ ਸਿੰਘ ਪਟਿਆਲਾ, ਭਾਈ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤਲਵਾੜਾ ਅਤੇ ਡਾ: ਕੁਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ ਤੇ ਡਾ: ਓਅੰਕਾਰ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਗੁਰਸਿੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਲੋਂ ਬਖਸ਼ੀਆਂ ਸੇਧਾਂ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਹੋਰ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨਗੇ ; ਤਾਂ ਜੋ ਹਰੇਕ ਮਨੁੱਖ ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਵੀਚਾਰ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਸਦਕਾ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਦੇ ਅਗਿਆਨਮਈ ਅੰਧੇਰੇ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਰੱਬ-ਰੂਪ ਸਚਿਆਰ ਬਣ ਸਕੇ ।

ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਇੱਕ ਖੁਸ਼ਖ਼ਬਰੀ ਹੀ ਮੰਨੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਮੈਲਬਰਨ (ਅਸਟ੍ਰੇਲੀਆ) ਵੱਲੋਂ ਦਾਸ (ਜਾਚਕ) ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮਿ੍ਰਤਸਰ ਦੇ ਸੂਚਨਾ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਕੇ ਚੜ੍ਹਦੀਕਲਾ ਟਾਈਮ ਟੀ.ਵੀ.’ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਇਆ ਵਿਆਕਰਣਿਕ ਸੰਥਿਆ ਪਾਠ, ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ 10-30 ਤੋਂ 11 ਵਜੇ ਤੱਕ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਵੱਲੋਂ ਸਲਾਹਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਨਿਹੰਗ ਸਿੰਘ ਬੁੱਢਾ ਦਲ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਬਾਬਾ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੇਵਾ ਪੰਥੀ ਤੇ ਨੀਲਧਾਰੀ ਸੰਪਰਦਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਉਪਰੋਕਤ ਪਾਠ ਨੂੰ ਟੀ.ਵੀ. ਚੈਨਲ ਲਈ ਸੰਪੌਸਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਸਿੱਖ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਇੰਨਸੀਚਿਊਟ ਮੈਲਬਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਥਿਆ ਪੈਟਰਨ ’ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਗਿਆਨੀ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸ਼ਾਹਬਾਦ ਮਾਰਕੰਡਾ ਵੱਲੋਂ ਟਾਈਮ ਟੀ.ਵੀ. ’ਤੇ ਪਾਠ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ, ਹੁਣ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੰਥਿਆ ਪਾਠ ਦੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਵਿਸਰਾਮਿਕ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਰਾਹੀਂ ਸਮੁੱਚੇ ਪੰਥ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ।

ਸਿੱਖ ਜਗਤ ਲਈ ਇਹ ਵੀ ਖੁਸ਼ੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਕਾਲਜ (ਚੌਤਾ ਕਲਾਂ) ਰੋਪੜ ਵੱਲੋਂ ਚਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ‘ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸੇਧਾਂ’ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ਦੇ ਸੁਘੜ ਸੰਪਾਦਿਕ ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਮਾਸਿਕ ਪਤਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਚਲਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਵੈਬਸਾਈਟ ‘ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਦੁਆਰਾ ਪੰਥ ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਸਰਾਮਿਕ ਸੰਥਿਆ ਵਿਧੀ ਅਪਨਾਅ ਕੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਅਰਥਾਂ ਸਮੇਤ ਪਾਠ-ਬੋਧ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਉਦਮ ਉਪਰਾਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਹੀ ਪਾਠਕ ਇਸ ਦਾ ਲਾਭ ਲੈ ਰਹੇ ਹਨ। ਪਰ, ਦੁੱਖ ਭਰੀ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ ਵਰਗੇ ਇੱਕ ਚੇਤੰਨ ਸੱਜਣ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਸੰਥਿਆ ਦੀ ਇਸ ਵਿਸਰਾਮਿਕ ਵਿਧੀ ’ਤੇ ਫ਼ਜੂਲ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੁਆਲ ਉਠਾ ਕੇ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਸੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਪਿਛਲੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ‘ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸੇਧਾਂ’ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਸੱਜਣ ਦੇ ਕਈ ਲੇਖ ਛਪ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚਲੀਆਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਤੁੱਕਾਂ ਅੰਦਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਸਰਾਮ ਲੱਗੇ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਾਠ-ਬੋਧ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਸ਼ਾਇਦ ਵੀਰ ਜੰਮੂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱੱਚ ਆਈ ਇਸ ਅਚਾਨਿਕ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੰਕਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ।

ਮੈਨੂੰ ਈ-ਮੇਲ ਰਾਹੀਂ ਮਿਲੇ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਵੀਰ ਜੰਮੂ ਨੇ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਹੁੰਦਿਆਂ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਸੁਆਲ ਇਹ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ?’ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੁਆਲ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਜਜ਼ਬਾਤ ਨੂੰ ਭੜਕਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਕੋਝੀ ਤੇ ਗੁੰਮਰਾਹਕੁਨ ਚਾਲ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਕਿਉਂਕਿ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਸ਼ੁਧ ਉਚਾਰਣ ਸਮਝਣ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਟੀਕਿਆਂ ਤੇ ਸੰਥਾ ਪੋਥੀਆਂ ਜਾਂ ਵੈਬ ਸਾਈਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ ਲਗਾਉਣੇ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਗੱਲ ਨਹੀਂ। 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਟੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ ਦੇ ਮੌਜੂਦਾ ਮੁਖੀ ਗਿਆਨੀ ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਧੁੰਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਟੀਕਾ ਪੋਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਰਥ ਕਰਨ ਵੇਲੇ ਤੁਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਾਮ ਲਗਾਏ ਗਏ ਹਨ।

ਇਸ ਲਈ ਕਦਾਚਿੱਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਪਾਠ-ਬੋਧ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਅਪਨਾਈ ਗਈ ਵਿਧੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਲਿਖਤੀ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ, ਇਹ ਸੰਥਿਆ ਵਿਧੀ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੰਥਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਪੰਥ ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ਹੈ। ਹਾਂ ! ਜੇ ਕੋਈ ਸੰਸਥਾ ਜਾਂ ਸੱਜਣ ਵਿਸਰਾਮਾਂ ਸਹਿਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੀੜ ਲਿਖਣ ਜਾਂ ਛਾਪਣ ਦੀ ਹਿਕਾਮਤ ਕਰੇ ਤਾਂ ਸੁਆਲ ਉਠਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਇਹ ਢੰਗ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਗ਼ਲ਼ਤ ਹੈ। ਪਰ, ਪਾਠ-ਬੋਧ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੋਥੀਆਂ ਜਾਂ ਵੈਬ ਸਾਈਟਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਨਾਈ ਵਿਸਰਾਮਿਕ ਸੰਥਿਆ ਜੁਗਤਿ ਪ੍ਰਤੀ ਅਜਿਹਾ ਸੁਆਲ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨਾ ਪੰਥਕ ਹਿੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ। ਨੁਕਸਾਨ ਦਾਇਕ ਹੈ। ਅੱਛਾ ਹੁੰਦਾ ਜੇਕਰ ਗਿਆਨੀ ਜੀ ਵੀ ਵੀਰ ਜੰਮੂ ’ਤੇ ਦੋਸ਼ ਅਰੋਪਿਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਹੀ ਠੋਕਵਾਂ ਜੁਆਬ ਦਿੰਦੇ। ਉਹ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਹਨ। ਭਾਈ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ ਸਿਆਣੇ ਸੱਜਣ ਹਨ। ਮੈਨੂੰ ਪੂਰਨ ਉਮੀਦ ਹੈ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਇਸ ਨਵੇਂ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਹੋਰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਧਾਉਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਲੀਰੋ-ਲੀਰ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ। ਇਕ ਸ਼ਾਇਰ ਦੇ ਬੋਲ ਹਨ- ‘ਇੱਕ ਚਾਕ ਹੋ ਤੋ ਸੀਲੂੰ ਗਰੇਬਾਂ ਅਪਨਾ, ਜ਼ਾਲਮ ਨੇ ਫਾੜ ਡਾਲਾ ਹੈ ਤਾਰ ਤਾਰ ਕਰਕੇ।

ਭੁਲ-ਚੁਕ ਮੁਆਫ਼।

ਗੁਰੂ ਪੰਥ ਦਾ ਦਾਸ : ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜਾਚਕ, ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਇੰਨਸੀਚਿਊਟ, ਮੈਲਬਰਨ (ਅਸਟ੍ਰੇਲੀਆ) ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਨੂੰ ਸਰਲ ਯੁਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਸਮਝਣ / ਸਮਝਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਤਮਾਮ ਪੰਥਕ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਤੇ ਅਜੋਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਵਲੀ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਤਮਾਮ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ-2 ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਜੋ ਸਰਲਤਾ ਵਿਖਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਕੁ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਧਾਰਨ ਗਿਆਨ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਜਗਿਆਸੂ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸਮਝ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਸਫਰ ਦੀਆਂ ਤਮਾਮ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਦਾ ਨਿਰਵਿਘਨ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਸਕੇ:

(1). ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ‘ਈਸ਼ਰ ਮਾਇਕਰੋ ਮੀਡੀਆ’ ਸਾਫਟ ਵੇਅਰ (ਜੋ ਸੰਤ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਰਾੜੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ‘ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ) ’ਚ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕੁ ਹਦਾਇਤਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:

(ੳ). ਆਦਿ ਸਚੁ, ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ ॥ ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ; ਨਾਨਕ, ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ॥੧॥ ਜਪੁ (ਮ:੧/੧)

(ਨੋਟ: ਉਪਰੋਕਤ ਉਚਾਰਨ ਸੇਧ ਵਿੱਚ ‘ਨਾਨਕ’ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਇਉਂ ਉਚਾਰਨ ਸੇਧ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ‘ਨਾਨਕ !’ )

(ਅ). ਸੋਚੈ, ਸੋਚਿ ਨ ਹੋਵਈ; ਜੇ ਸੋਚੀ ਲਖ ਵਾਰ॥ ਚੁਪੈ, ਚੁਪ ਨ ਹੋਵਈ; ਜੇ ਲਾਇ ਰਹਾ ਲਿਵ ਤਾਰ॥ ਭੁਖਿਆ, ਭੁਖ ਨ ਉਤਰੀ; ਜੇ ਬੰਨਾ ਪੁਰੀਆ ਭਾਰ॥ ਸਹਸ ਸਿਆਣਪਾ ਲਖ ਹੋਹਿ; ਤ ਇਕ ਨ ਚਲੈ ਨਾਲਿ॥ ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ?॥ ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ; ਨਾਨਕ, ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ॥੧॥ (ਜਪੁ, ਮ: ੧/੧)

(ੲ) ਹੁਕਮੀ ਉਤਮੁ ਨੀਚੁ; ਹੁਕਮਿ ਲਿਖਿ, ਦੁਖ ਸੁਖ ਪਾਈਅਹਿ॥

ਇਕਨਾ ਹੁਕਮੀ ਬਖਸੀਸ; ਇਕਿ, ਹੁਕਮੀ ਸਦਾ ਭਵਾਈਅਹਿ॥ (ਜਪੁ, ਮ:੧)

(ਸ). ਫੇਰਿ, ਕਿ ਅਗੈ ਰਖੀਐ ? ਜਿਤੁ ਦਿਸੈ ਦਰਬਾਰੁ॥ ਮੁਹੌ, ਕਿ ਬੋਲਣੁ ਬੋਲੀਐ ? ਜਿਤੁ ਸੁਣਿ ਧਰੇ ਪਿਆਰੁ ॥੪॥ (ਜਪੁ, ਮ: ੧)

(ਹ). ਗੁਰਾ! ਇਕ ਦੇਹਿ ਬੁਝਾਈ ॥ (ਜਪੁ)

(ਕ). ਪਿੰਧੀ ਉਭਕਲੇ, ਸੰਸਾਰਾ॥ ਭ੍ਰਮਿ ਭ੍ਰਮਿ ਆਏ, ਤੁਮ ਚੇ ਦੁਆਰਾ॥ ਤੂ ਕੁਨੁ ਰੇ? ॥ ਮੈ ਜੀ॥ ਨਾਮਾ॥ ਹੋ ਜੀ॥ ਆਲਾ ਤੇ ਨਿਵਾਰਣਾ, ਜਮ ਕਾਰਣਾ॥ ਪਤਿਤ ਪਾਵਨ ਮਾਧਉ! ਬਿਰਦੁ ਤੇਰਾ॥ ਧੰਨਿ ਤੇ ਵੈ ਮੁਨਿ ਜਨ, ਜਿਨ ਧਿਆਇਓ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭੁ ਮੇਰਾ॥ ਦੀਨ ਕਾ ਦਇਆਲੁ ਮਾਧੌ! ਗਰਬ ਪਰਹਾਰੀ! ॥ ਚਰਨ ਸਰਨ ਨਾਮਾ, ਬਲਿ ਤਿਹਾਰੀ ॥ ਧਨਾਸਰੀ (ਭ. ਨਾਮਦੇਵ/੬੯੪) ਆਦਿ।

(2). ਸ੍ਰੀ ਮਾਨ ਪੰਥ ਰਤਨ ਵਿੱਦਿਆ ਮਾਰਤੰਡ, ਸਚਖੰਡ ਵਾਸੀ ਸੰਤ ਗਿ: ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀ ਗਈ ਪੁਸਤਕ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦਰਪਣ’ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਕ ਦਾਸਨਿ ਦਾਸ ਠਾਕੁਰ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ, ਦਮਦਮੀ ਟਕਸਾਲ, ਜਥਾ ਭਿੰਡਰਾਂ, ਮਹਿਤਾ (ਪੰਜਾਬ) ਵੱਲੋਂ ਛਪੀ ਉਕਤ ਕਿਤਾਬ ’ਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਉਚਾਰਨ ਸੇਧ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ:

(ੳ). (ਪੰਨਾ 320) ਪੰਕ ‘ਜੁ’ ਮੋਹ, ਪਗੁ ਨਹੀ ਚਾਲੈ; ਹਮ ਦੇਖਾ, ਤਹ ‘ਡੂਬੀਅਲੇ’॥

(ਅ). (ਪੰਨਾ 322) ਏਤੀ ਮਾਰ ਪਈ ‘ਕਰਲਾਣੇ’; ਤੈਂ ਕੀ, ਦਰਦੁ ਨ ਆਇਆ॥…ਸਕਤਾ ਸੀਹੁ, ਮਾਰੇ ਪੈ ਵਗੈ; ਖਸਮੈ, ਸਾ ਪੁਰਸਾਈ॥, ਨਾਨਕ; ਕੀਮਤਿ ਕਹਣੁ ਨ ਜਾਇ॥, ਸੋਗੁ ਹਰਖੁ ਦੁਇ, ਸਮ-ਕਰਿ ਜਾਣੈ; ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ ਸਬਦਿ ਉਧਰੈ॥, ਗੁਰ ਪਉੜੀ; ਸਭ-ਦੂ ੳੂਚਾ ਹੋਇ॥

(ੲ). (ਪੰਨਾ 323) ਕਬ ਕੋੳੂ, ਲੋਗਨ ਕਉ ‘ਪਤਿਆਵੈ’; ਲੋਕਿ ਪਤੀਣੈ, ਨਾ ਪਤਿ ਹੋਇ॥

(ਸ). (ਪੰਨਾ 342) ਹੰਸ, ‘ਸਿ’ ਹੰਸਾ, ਬਗ, ‘ਸਿ’ ਬਗਾ; ਘਟ ਘਟ ਕਰੇ ਬੀਚਾਰੁ ਜੀਉ॥

(ਹ) (ਪੰਨਾ 414) ਭ੍ਰਮਿ ਭ੍ਰਮਿ ਆਏ; ਤੁਮ-ਚੇ ਦੁਆਰਾ॥, ਸ੍ਰਵਨ ਬਾਨੀ ‘ਸੁਜਸੁ’ ਪੂਰਿ ਰਾਖਉ॥

(ਕ) (ਪੰਨਾ 415) ਦਾਧੀ-ਲੇ ਲੰਕਾ ਗੜੁ, ਉਪਾੜੀ-ਲੇ ਰਾਵਣ ਬਣੁ; ਸਲਿ ਬਿਸਲਿ ਆਣਿ, ਤੋਖੀ-ਲੇ ਹਰੀ॥, ਤਾ-ਚੇ ਮੋਹਿ ਜਾਪੀਅਲੇ, ਰਾਮ-ਚੇ ਨਾਮੰ॥

(ਖ). (ਪੰਨਾ 654) ਮੂਰਤਿ ਪੰਚੁ, ਪ੍ਰਮਾਣ ਪੁਰਖੁ; ਗੁਰੁ ਅਰਜੁਨੁ, ਪਿਖਹੁ ਨਯਣ॥, ਕਲਜੁਗਿ ਜਹਾਜੁ, ਅਰਜੁਨੁ ਗੁਰੂ; ਸਗਲ ਸਿ੍ਰਸਿ੍ਟ ਲਗਿ ਬਿ-ਤਰਹੁ॥ ਆਦਿ।

(3). ਧੰਨਾ ਸਿੰਘ ਜੀ (ਰਿਟਾ. ਕਮਿਸ਼ਨਰ, ਪਟਿਆਲਾ) ਦੁਆਰਾ ਰਚਤ ਕਿਤਾਬ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਸ਼ੁੱਧ ਉਚਾਰਣ’, ਜੋ ਕਿ ‘ਆਲ ਇੰਡੀਆ ਪਿੰਗਲਵਾੜਾ ਚੈਰੀਟੇਬਲ ਸੋਸਾਇਟੀ (ਰਜਿ:) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ (ਪੰਜਾਬ)’ ਵੱਲੋਂ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ’ਚ ਛਪਵਾ ਕੇ ਫ੍ਰੀ ਵੰਡੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਦੇ ਪੰਨਾ ਨੰ. 420 ’ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਇਉਂ ਵੀ ਦਰਜ ਹੈ:

(ੳ). ਹਰਿ ‘‘ਨਾਹ’’ ਨ ਮਿਲੀਐ ਸਾਜਣੈ..॥

(ਅ). ਪਰਵਾਹ ਨਾਹੀ ਕਿਸੈ ਕੇਰੀ ਬਾਝੁ ਸਚੇ ‘‘ਨਾਹ’’॥ ਆਦਿ।

(4). ਭਾ: ਸਾ: ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ, (ਨਾਭਾ) ਦੁਆਰਾ ਰਚਤ ਕਿਤਾਬ ‘ਗੁਰਮਤਿ ਮਾਰਤੰਡ’, ਜੋ ਕਿ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵਲੋਂ ਛਾਪੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ’ਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਇਉਂ ਦਰਜ ਹੈ:

(ੳ). ਮਨ ਮੇਰੇ, ਸਗਲ ਉਪਾਵ ਤਿਆਗ॥, ਧਰ ਜੀਅੜੇ, ਇਕ ਟੇਕ ਤੂ, ਲਾਹਿ ਵਿਡਾਨੀ ਆਸ॥ (ਪੰਨਾ 20-21)

(ਅ). ਭਾਈ ਰੇ ! ਗੁਰ ਬਿਨੁ ਸਹਜੁ ਨ ਹੋਇ॥, ..ਕਿਆ ਪੜੀਐ ਕਿਆ ਗੁਨੀਐ? ॥ ਕਿਆ ਬੇਦ ਪੁਰਾਨਾਂ ਸੁਨੀਐ? ॥ ਪੜੇ ਸੁਨੇ ਕਿਆ ਹੋਈ? ॥ ਜਉ ਸਹਜ ਨ ਮਿਲਿਓ ਸੋਈ ॥ (ਪੰਨਾ 111), ਆਦਿ।

(5). ਸ. ਹਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਸ਼ਾਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ’ਤੇ ਪੀ. ਐਚ. ਡੀ. ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦਾ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਜਪੁ ਜੀ’ ਨੂੰ ‘ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਬਲੀਕੇਸ਼ਨ ਬਿਉਰੋ (ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ)’ ਵਲੋਂ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ’ਚ ਬਿਨਾ ਅਰਥਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰੋਲ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਤਰਤੀਬ (ਪੰਨਾ 69 ਤੋਂ 116 ਤੱਕ) ਇਉਂ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ:

(ੳ). ੴ ਸਤਿ ਨਾਮੁ, ਕਰਤਾ ਪੁਰਖੁ, ਨਿਰਭਉ ਨਿਰਵੈਰੁ, ਅਕਾਲ ਮੂਰਤਿ, ਅਜੂਨੀ, ਸੈਭੰ, ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ॥

(ਅ). ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ, ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ ? ॥

(ੲ). ਫੇਰਿ ਕਿ ਅਗੈ ਰਖੀਐ, ਜਿਤੁ ਦਿਸੈ ਦਰਬਾਰੁ ? ॥ ਮੁਹੌ ਕਿ ਬੋਲਣੁ ਬੋਲੀਐ, ਜਿਤੁ ਸੁਣਿ ਧਰੇ ਪਿਆਰੁ ? ॥

(ਸ). ਧਵਲੈ ਉਪਰਿ ਕੇਤਾ ਭਾਰੁ ? ॥ ਧਰਤੀ ਹੋਰੁ ਪਰੈ ਹੋਰੁ ਹੋਰੁ ॥ ਤਿਸ ਤੇ ਭਾਰੁ ਤਲੈ ਕਵਣੁ ਜੋਰੁ ? ॥ ਜੀਅ ਜਾਤਿ ਰੰਗਾ ਕੇ ਨਾਵ? ॥ .. ਲੇਖਾ ਲਿਖਿਆ ਕੇਤਾ ਹੋਇ ? ॥ ਕੇਤਾ ਤਾਣੁ ਸੁਆਲਿਹੁ ਰੂਪੁ ? ॥ ਕੇਤੀ ਦਾਤਿ ਜਾਣੈ ਕੌਣੁ ਕੂਤੁ ? ॥ ਕੁਦਰਤਿ ਕਵਣ ਕਹਾ ਵੀਚਾਰੁ ? ॥

(6). ਮਿਤੀ 15 ਦਸੰਬਰ 2014 ਨੂੰ ਰਲੀਜ ਹੋਈ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਮੈਲਬਰਨ (ਅਸਟ੍ਰੇਲੀਆ) ਵੱਲੋਂ ਗਿ. ਜਗਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜਾਚਕ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਸੂਚਨਾ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜਥੇਦਾਰ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਅਰਦਾਸ ਕਰਕੇ ਚੜਦੀਕਲਾ ਟਾਈਮ ਟੀ.ਵੀ.’ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਇਆ ਵਿਆਕਰਣਿਕ ਸੰਥਿਆ ਪਾਠ, ਜਿਹੜਾ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਵੇਰੇ 10-30 ਤੋਂ 11 ਵਜੇ ਤੱਕ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿੱਚ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਵਿਚ ਵੀ ਉਪਰੋਕਤ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਆਦਿ।

ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਵਿਸਥਾਰ ਤੋਂ ਸੰਕੋਚ ਕਰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਸੀਮਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਕੇਵਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਨਿਜੀ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ’ਚ ਲਗਭਗ 200 ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ 2500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲਗਭਗ 50% ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ’ਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਬਿਸ਼੍ਰਾਮ ਦੇਣ ਲੱਗਿਆਂ ਉਪਰੋਕਤ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁਝ ਕੁ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ ‘ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਪਿ੍ਰੰ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ, ਪਿ੍ਰੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਰਣਧੀਰ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤਲਵਾੜਾ, ਗਿ. ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ (ਪਟਿਆਲਾ), ਪ੍ਰੋ. ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਗਲ੍ਹੌਤ੍ਰਾ, ਗਿ. ਭਾਗ ਸਿੰਘ, ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਮਸਕੀਨ, ਮਹਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੋਸ, ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗ੍ਰੇਵਾਲ, ਨਰੈਣ ਸਿੰਘ, ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਵੇਦਾਂਤੀ, ਪਿੰ. ਗੰਗਾ ਸਿੰਘ, ਸਤਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਗਿ. ਜਸਵੰਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰਵਾਨਾ, ਆਦਿ।’

ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲਿਖਤਾਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ, ਭਗਤ ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਪਿੰਗਲਵਾੜਾ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਅਤੇ ਸਿੰਘ ਬ੍ਰਦਰਜ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਰਗੀਆਂ ਪੰਥ ਪ੍ਰਵਾਣਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਛਾਪ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਕੁਝ ਸੱਜਣ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਸਰਲ (ਵਿਆਕਰਣ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ) ਲਿਖ ਕੇ ਆਮ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸ਼ਬਦ ਵੀਚਾਰ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਰਲ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ, ਕਿ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਨਿਰਾਦਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ੇ (ਭਾਵ ਕੇਵਲ ਇਕ ਜਾਗਰੂਕ ਵਰਗ ਪ੍ਰਤੀ ਲਿਖੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ) ਤੋਂ ਹਟਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਜੋ ਲੇਖਕ ਇਹ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਰਲ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਤਮਾਮ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹੜੀ ਲਹਿਰ ਖੜ੍ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ? ਅਤੇ ਅਗਾਂਹ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ? ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ ਹਰ ਇੱਕ ਗੁਰਸਿੱਖ ਪਿਆਰਾ, ਗੁਰਬਾਣੀ (ਸ਼ਬਦ ਵੀਚਾਰ) ਨੂੰ ਬਾਰੀਕੀ ਨਾਲ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਅੰਦਾਜ਼ਾ (ਗੁਰ ਪਰਸਾਦ ਡਾੱਟ ਕਮ) ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ‘ਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਧ ਰਹੀ ਗਿਣਤੀ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਇਕ ਯੋਗ ਲੇਖਕ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ– ਜੋ ਲੇਖਕ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਿੰਨ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਫਲ (ਯੋਗ) ਲੇਖਕ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
(1). ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾ ਰਿਹਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਸ਼ਾ, ਲੇਖਕ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਚੁਣ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਵੇਗਾ।

(2). ਲੇਖਕ, ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇ (ਲੋਕਾਂ ’ਤੇ ਪੈ ਰਹੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ) ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਨਵੀਂ ਰਣਨੀਤੀ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਏਗਾ।

(3). ਉਸ (ਉਪਰੋਕਤ ਚੁਣੇ) ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਯਤਨਾ ਨੂੰ ਅਧੂਰਾ ਸਿਧ ਕਰੇਗਾ।

ਪਰ ਗੁਰੂ ਪਿਆਰਿਓ ! ਗੁਰਮਤਿ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਸਵ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਲੈ ਜਾਣ ਲਈ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘਾਟ ਹੈ, ਇਹੀ ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀ ਅਧੋਗਤੀ (ਗਿਰਾਵਟ) ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਹੈ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ‘ਚ ਅਜੋਕੇ ਵਿਦਵਾਨ (ਲੇਖਕ) ਬਣ ਕੇ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਮਾਮ ਲਿਖਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਠਾ ਕੇ ਵੇਖ ਲਵੋ, ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਸਹੀ-ਸਹੀ ਮੁਲਾਂਕਣ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵਤਾ ਵਿਖਾਉਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਸ਼ਾ ਕੋਈ ਹੋਰ (ਦੂਸਰਾ) ਲੇਖਕ ਚੁਣਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਇਹ ਆਪਣੀ ਵਿਦਵਤਾ ਕੇਵਲ ਸਵਾਲ / ਜਵਾਬ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਵਿਖਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇਹ ਚਰਚਾ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਭਗੌੜਾ ਹੋਣਾ, ਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ (ਜਦ ਤੱਕ ਕੋਈ ਦੂਸਰਾ ਲੇਖਕ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਚੁਣਦਾ) ਤਸੱਲੀ ਦਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਸਫਲ ਲੇਖਕ ਵਾਂਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੀ ਲਿਖਤ ਲਿਖਣਾ (ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਸ਼ਾ ਚੁਣਨਾ ਅਤੇ ਢੁੱਕਵਾਂ ਸੁਝਾਵ ਦੇਣਾ) ਨਹੀਂ ਸਿਖਿਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਪਾਰਦਰਸੀ (ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ) ਹੋਣਾ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾ ਨੂੰ ਕੀ ਨਾਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਇਹ ਫੈਂਸਲਾ ਮੈਂ ਤੁਹਾਡੇ ਉਪਰ ਹੀ ਛੱਡ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।

ਸ: ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ! ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਦ-ਛੇਦ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਲੜੀਵਾਰ ਲਿਖੀ ਹੋਈ ਸੀ।

ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ (ਬਠਿੰਡਾ)

ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੋਰ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਜੀ ਹੋਣ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਅਪੈਂਡਿਕਸ ਦਾ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਜਾਂ ਈ-ਮੇਲ ਪੜ੍ਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਕਿਆ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਕਿਤੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸਿਰਫ ਹੈਡਿੰਗ ਵੇਖਣ ਦਾ ਥੋੜਾ ਸਮਾਂ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬੜਾ ਹੂ-ਪਾਹਰਿਆ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਕਿ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਕਾਲਜਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਦਲੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮਨ ਨੂੰ ਬੜਾ ਹੀ ਦੁੱਖ ਲੱਗਾ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਅਸਲ ਸਰੂਪ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਸਖਤ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਐਸਾ ਕਿਹੜਾ ਜੰਮ ਪਿਆ ਜਿਹੜਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਗੁਸਤਾਖੀ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਕਰ ਬੈਠਾ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਅਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੇ ਜਖ਼ਮ ਹਾਲੀ ਬਿਲਕੁਲ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਦਲੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰਾਂ ਤੋਂ ਉਪਜੀ ਪੀੜਾ ਦੇ ਬਾਵਯੂਦ ਇਹ ਮੇਲ ਪੜ੍ਹੀ। ਇਹ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸਭ ਕੁਝ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਹੂ-ਪਾਹਰਿਆ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਜਾਂ ਤਾਂ ਫੌਟ ਕਨਵਰਸ਼ਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਅਤੇ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਹੋਈਆਂ ਮਨੁਖੀ ਗਲਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਅਣਜਾਣ ਅਤੇ ਬੇਸਮਝ ਹਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਪੰਥ ਵਿਰੋਧੀ ਏਜੰਸੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਡਿਉਟੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਕਾਲਜਾਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਲਾਈ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੀ ਡਿਉਟੀ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਨਿਭਾਏ ਜਾਣ ਲਈ ਇਹ ਲੋਕ ਮੁਬਾਰਕਵਾਦ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਡਿਉਟੀ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣਾ ਤਾਂ ਮੱਝ ਅੱਗੇ ਬੀਨ ਬਜਾਉਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅਨਭੋਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਭੜਕਾ ਰਹੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫੌਂਟ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੀ-ਬੋਰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਫੌਂਟਾ ਵਿੱਚ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਬਹੁਤ ਜਿਆਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਦੇ ਬਾਵਯੂਦ ਗਲਤੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਸੁਭਾਵਕ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਦਲਣ ਦਾ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ‘ਤੇ ਝੂਠਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਹ ਕਾਲਜ ਦੇ ਮਾਸਕ ਪੱਤਰ ‘ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸੇਧਾਂ’ ਅਤੇ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸੰਪਾਦਕ ਹੈ। ਇਸ਼ ਲਈ ਵੱਖ ਵੱਖ ਲੇਖਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਫੌਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਟਾਈਪ ਕੀਤੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਖ ਫੌਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਉਸ ਤੋਂ ਟਾਈਪਿੰਗ ਲਗਤੀਆਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਕਹਿਣਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਗਲਤ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੰਪਾਦਕ ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਦੂਸਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਬਾਕੀ ਦੇ ਫੌਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਟਾਈਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਸਿਹਾਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਟਾਈਪ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਖਰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਟਾਈਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਸਿੱਧਾ ਯੂਨੀਕੋਡ ਵਿੱਚ ਟਾਈਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅੱਖਰ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿਹਾਰੀ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਟਾਈਪ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਆਮ ਫੌਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਟਾਈਪਿਸਟਾਂ ਤੋਂ ਯੂਨੀਕੋਡ ਵਿੱਚ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਸਿਹਾਰੀ ਸਹੀ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਪਹਿਲਾ’ ਨੂੰ ‘ਪਿਹਲਾ’ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਤੀਸਰੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਆਕਰਨ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਅੱਖਰ ਦੇ ਪੈਰ ਵਿੱਚ ਅੱਧਾ ਅੱਖਰ ਵੀ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇ ਤੇ ਲਗ-ਮਾਤਰ ਵੀ; ਤਾਂ ਉਚਾਰਾਨ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਓਹ ਮਾਤਰਾ ਮੁੱਖ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪੈਰ ਵਾਲੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਕੇ ਜਦੋਂ ਸ਼ਬਦ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ’ ਟਾਈਪ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰ ਟਾਈਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ਮ, ਪੈਰ ਵਿੱਚ ਅੱਧਾ ਰ, ਸਿਹਰੀ ਅਤੇ ਉਸ ਉਪ੍ਰੰਤ ਤ ਟਾਈਪ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜੇ ਕਰ ਅੱਧਾ ਰ ਤੇ ਸਿਹਰੀ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ਬਦ ਇਉਂ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ: ‘ਅੰਮਿ੍ਰਤ’ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸੇ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਫੌਂਟਾਂ ਵਿੱਚ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਤਰਤੀਬ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਵੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਫਰਕ ਨਜਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਕਈ ਫੌਂਟ ਜਾਂ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ਦੇ ਸਪੋਰਟਿੰਗ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਐਸੇ ਹਨ ਜਿਥੇ ਯੂਨੀਕੋਡ ਵਿੱਚ ਫੌਂਟ ਕਨਵਰਸ਼ਨ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਕਨਵਰਟ ਕੀਤਾ ਟੈਕਸਟ ਪੇਸਟ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਸ਼ਬਦ ‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ’ ਬਣ ਜਾਵੇਗਾ ‘ਅੰਮਿ੍ਰਤ’ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਸ: ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵੈੱਬ ਸਾਈਟਾਂ ‘ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਿਲ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਜੇ ਕੋਈ ਖ਼ੁਦ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਜਾਂ ਫੌਂਟ ਕਨਵਰਟ ਕਰਨ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉੁਹ ਬੇਸ਼ੱਕ ਕਰ ਕੇ ਵੇਖ ਲਵੇ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਲੇਖ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵੇਖ ਲਵੇ ਕਿ ਇਹ ਗਲਤੀਆਂ ਸਿਰਫ ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਉਸ ‘ਤੇ ਝੂਠੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਣਗੀਆਂ। ਇਹ ਗਲਤੀਆਂ ਤਕਨੀਕੀ ਨੁਕਸ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਣਗਹਿਲੀ ਦੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੀਅਤ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸ਼ੱਕ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨਾ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਲੋੜਾ ਹੈ। ਦੋਸ਼ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਇਸ ਮੇਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗਲਤੀਆਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਅਸਾਨੀ ਲਈ ਦੋਸ਼ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੀ ਲਿਖਤ ਵਿੱਚ ਗਲਤ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜਾਂ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਹਾਈਲਾਈਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਖ਼ੁਦ ਇੰਨੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵੀ ਜੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟਾਈਪਿੰਗ ਮਿਸਟੇਕ ਨੂੰ ਉਛਾਲ ਕੇ ਉਸ ‘ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਦਲਣ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਲਾਉਂਦਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਮਝਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਸ ਪਿੱਛੇ ਕੌਣ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਹੈ?ਸਰਲ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਮਝਣ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਲਾਏ ਗਏ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਚਿਨ੍ਹਾਂ ਪਦ-ਛੇਦ ‘ਤੇ ਕੀਤੇ ਇਤਰਾਜ ਇੰਨੇ ਬੇਤੁਕੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਪੜ੍ਹਨ ਸਮੇ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੀ ਅਕਲ ‘ਤੇ ਹੱਸਣ ਤੇ ਰੋਣ ਨੂੰ ਦਿਲ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਹੱਸਿਆ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਰੋਇਆ ਜਾਵੇ। ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਐਸੇ ਚਿਨ੍ਹ ਸਿਰਫ ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਾਏ ਬਲਕਿ ਪੁਸਤਕ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਦਰਪਣ’ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨੀ ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਖ਼ਾਲਸਾ ਭਿੰਡਰਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ, ਅਖੰਡ ਕੀਰਤਨੀ ਜਥੇ ਦੇ ਮੁਖੀ ਵਿਦਵਾਨ ਭਾਈ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤਲਵਾੜਾ ਜੀ ਨੇ ਜਪੁ ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸਰਲ ਸਟੀਕ ਵਿੱਚ, ਡਾ; ਕੁਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਥਿੰਦ ਅਤੇ ਭਾਈ ਬਲਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਰਾੜੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਬਾਬਾ ਈਸ਼ਰ ਸਿੰਘ ਰਾੜੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ‘ਈਸ਼ਰ ਮੈਕਰੋਮੀਡੀਆ ਵੈਬਸਾਈਟ’ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ-ਬੋਧ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸਰਾਮਾਂ ਵਜੋਂ ਕਾਮੇ ਤੇ ਬਿੰਦੀ ਕਾਮੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਚਿੰਨ੍ਹ (?) ਅਤੇ ਵਿਸਮੀ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ (!) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਪਾਠਕਾਂ ਤੇ ਸ਼੍ਰੋਤਿਆਂ ਲਈ ਅਰਥ ਭਾਵ ਸਮਝਣੇ ਅਤਿ ਸੁਖਾਲੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਥ ਦੇ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਗਿਆਨੀ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ ਪਟਿਆਲਾ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਟੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਰਾਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਦੋਸ਼ ਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਅਧੂਰਾ ਕਹਿਣ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ‘ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਬਦਲਣ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਪੰਥ ਵਿਰੋਧੀ ਏਜੰਸੀ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਾਉਣੇ ਵੀ ਗਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ।ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਹੀ ਪੰਥਕ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿੱਚ ਰੋੜਾ ਅੜਕਾਉਣਾ ਅਤੇ ਅਣਲੋੜੀਂਦੇ ਨਵੇਂ ਵਿਵਾਦ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਕੇ ਹੋਰਨਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਇਸ ਕਿਸਮੇ ਦੇ ਲੇਖ ਮੈਨੂੰ ਨਾ ਭੇਜੇ ਜਾਣ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪਣਾਂ ਸਮਾਂ ਨਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਇਹ ਆਪਣੀ ਕੋਝੀ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਜ਼ ਨਾ ਆਏ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਈਆਂ ਮੇਲਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਸਪੈਮ ਬੌਕਸ ਵਿੱਚ ਭੇਜਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋਵਾਂਗਾ।

ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਠਿੰਡਾ ਮੋਬ: 98554-80797

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿਚ ਤਰੁਟੀਆਂ ਕੱਢਣ ਵਾਲੇ ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਵਿਚ ਤਰੁਟੀਆਂ ਵੇਖੋ, ਜੋ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

‘ ਗਲਤ ਕੰਮ ਤਰੂੰਤ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ‘

ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੰਮੂ

ਜਪੁ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ ਪਹਿਲੀ ਬਾਣੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਰਥਾਉਣ ਲਈ ਕਈਂ ਸੱਜਣਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ- ਅਪਣਾ ਜਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਪਰ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਹਵਾਲੇ ਇਸ ਗਲ ਦਰਸਾਉਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਕ ਜਪੁ ਦੇ ਅਰਥ ਕਰਨ ਲੱਗਿਆ ਵਿਆਕਰਣ ਦੀ ਹੁਨਰਕਾਰੀ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਵਾਧੂ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਏ ਹਨ ਬਲਕਿ ਉਸਦੇ ਅੱਖਰਾ, ਮਾਤਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਦਲਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਵਾਧੂ ਅਤੇ ਬਿਲਕੁਲ ਅਨੁਉਚਿੱਤ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ।

ਹੇਠਾਂ ਖੱਬੇ ਹੱਥ, ਉਹ ਪੰਗਤਿਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਬਲਦ ਕੇ ਲਿਖਿਆਂ ਹੋਇਆ ਹਨ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚਲੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਮੂਲ ਲਿਖਤ ਹੈ। ਲਾਲ ਰੰਗ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਸ਼ਬਦ ਬਲਦੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾ੍ਹਮਣੇ, ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਮੂਲ ਸ਼ਬਦ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ।

(1) ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਵੇਲਾ, ਸਚੁ ਨਾਉ; ਵਡਿਆਈ ਵੀਚਾਰੁ॥ (4)———————————— ਵੇਲਾ ਸਚੁ ਨਾਉ ਵਡਿਆਈ ਵੀਚਾਰੁ ॥

(2) ਕਰਮੀ, ਆਵੈ ਕਪੜਾ; ਨਦਰੀ, ਮੋਖ ਦੁਆਰੁ॥ (4)–———————————- ਕਰਮੀ ਆਵੈ ਕਪੜਾ ਨਦਰੀ ਮੋਖੁ ਦੁਆਰੁ ॥

(3) ਸੁਣਿਐ; ਜੋਗ ਜੁਗਤਿ, ਤਨਿ ਭੇਦ॥ ਸੁਣਿਐ; ਸਾਸਤ ਸਿਮਿ੍ਰਤਿ ਵੇਦ॥  (9)———————————— ਸੁਣਿਐ ਸਾਸਤ ਸਿਮ੍ਰਿਤਿ ਵੇਦ ॥

(4) ਮੰਨੈ; ਮਗੁ ਨ ਚਲੈ ਪਥੁ॥ (14)-———————————– ਮੰਨੈ ਮਗੁ ਨ ਚਲੈ ਪੰਥੁ ॥

(5) ਨਾਨਕੁ ਨੀਚੁ, ਕਹੈ ਵੀਚਾਰ॥ (18)-———————————– ਨਾਨਕੁ ਨੀਚੁ ਕਹੈ ਵੀਚਾਰੁ ॥

(6) ਪਾਣੀ ਧੋਤੈ, ਉਤਰਸਿ ਖੇਹ॥ (20)———————————— ਪਾਣੀ ਧੋਤੈ ਉਤਰਸੁ ਖੇਹ ॥

(7) ਅਮੁਲ ਬਖਸੀਸ, ਅਮੁਲੁ ਨੀਸਾਣੁ॥ (26)-———————————– ਅਮੁਲੁ ਬਖਸੀਸ ਅਮੁਲੁ ਨੀਸਾਣੁ ॥

(8) ਸੇਈ ਤੁਧੁ ਨੋ ਗਾਵਹਿ, (27)———————————— ਸੇਈ ਤੁਧੁਨੋ ਗਾਵਹਿ

(9) ਸੋ ਪਾਤਿਸਾਹੁ, ਸਾਹਾ ਪਾਤਿ ਸਾਹਿਬੁ; ਨਾਨਕ !  (27)-———————————– ਸੋ ਪਾਤਿਸਾਹੁ ਸਾਹਾ ਪਾਤਿਸਾਹਿਬੁ ਨਾਨਕ

(10) ਭਾਂਡਾ ਭਾਉ, ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਤਿਤੁ ਢਾਲਿ॥———————————— (37) ਭਾਂਡਾ ਭਾਉ ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਤਿਤੁ ਢਾਲਿ

ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਗਲਤੀ ਹੋ ਜਾਣਾ ਇਕ ਅਲਗ ਗਲ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਜਿਸ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਸੱਜਣ ਜਾਣਬੂਝ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਵਾਧੂ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਅੱਖਰ ਲਗਾ ਕੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਪਰੋਕਤ ਬਦਲਾਉ ਉੱਚੇਚਾ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਮੂਲ ਸ਼ਬਦ ‘ਤੁਧੁਨੋ’ ਨੂੰ ਵਿੱਛੇਦ ਕਰਕੇ ਬਦਲਦੇ ਹੋਏ ‘ਤੁਧੁ ਨੋ’ ਲਿਖਣਾ ਅਤੇ ਮੂਲ ਸ਼ਬਦ ‘ਪਾਤਿਸਾਹਿਬੁ’ ਨੂੰ ਵਿੱਛੇਦ ਕਰਕੇ ਬਦਲਦੇ ਹੋਏ ‘ਪਾਤਿ ਸਾਹਿਬੁ’ ਲਿਖਣਾ। ਹੁਣ ਉਪਰੋਕਤ ਸੋਚ ਨੂੰ ਕਿਸ ਸੋਚ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ?
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਆਪਹਦੂਰੀ ਛੂਟ ਲੇਂਣਾ ਇਕ ਨਿੰਦਨੀਯ ਕੰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇਆਂ ਬਾਰੇ ਸਹਿਜੇ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। “ਗਿਆਨੀ” ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਗਲਤ ਕੰਮ ਤਰੂੰਤ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

“ਗਿਆਨੀ” ਜੀ ਆਮ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਿਆ ਹੋਇਆ ਦੱਸਦੇ ਹਨ।  ਚੰਗੀ ਗਲ ਹੈ, ਪਰ ‘ ਯਾਦ ਰਹੇ ‘ ( ਜਵੇਂ ਕਿ “ਗਿਆਨੀ” ਜੀ ਹਰ ਲੇਖ ਵਿਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਲਿਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ) ਆਮ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਨਾਲ ਉਪਰੋਕਤ ਜਿਹੀ ਛੋੜਛਾੜ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ !

ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ, ਜੰਮੂ-11. 02.2015

ਸ: ਹਰਦੇਵ ਸਿੰਘ ਜੀ ,

ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖ਼ਾਲਸਾ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫ਼ਤਹਿ।

ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਖ਼ੁਦ ਮੰਨ ਰਹੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਸੰਥਿਆ ਪੋਥੀਆਂ ਅਤੇ ਸਟੀਕਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸਰਲ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਠ ਲਈ ਸੇਧ ਦੇਣ ਲਈ ਵਾਧੂ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਏ ਹੋਏ ਹਨ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਦ-ਛੇਦ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਲੜੀਵਾਰ ਲਿਖੀ ਸੀ। ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਜਗਿਆਸੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਠ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਲਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਪੈਨਲ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਪਦ-ਛੇਦ ਕਰਕੇ ਛਪਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਪਦ-ਛੇਦ ਬੀੜਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਠ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੀੜਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧਣ ਲੱਗੀ ਇਸ ਕਾਰਣ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਲੜੀਵਾਰ ਬੀੜਾਂ ਦੀ ਛਪਵਾਈ ਨਾਂਹ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਤੁਸੀਂ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਪਦ-ਛੇਦ ਬੀੜਾਂ ਦੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਅਸਲ ਲਿਖਤ ਮੰਨਣ ਦੀ ਭਾਰੀ ਗਲਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ ਇਸੇ ਕਾਰਣ ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਪਦ-ਛੇਦ ਵਿਰੁੱਧ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਹੋ-ਹੱਲਾ ਮਚਾ ਦਿੱਤਾ।

‘ਅੰਮਿ੍ਰਤ ਵੇਲਾ, ਸਚੁ ਨਾਉ; ਵਡਿਆਈ ਵੀਚਾਰੁ॥’ ਅਤੇ ‘ਸੁਣਿਐ; ਸਾਸਤ ਸਿਮਿ੍ਰਤਿ ਵੇਦ॥’ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ-ਜੋੜ ਬਦਲਣ ਜੋ ਫਜੂਲ ਦਾ ਰੌਲ਼ਾ ਪਾਇਆ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਿਰਅਧਾਰ ਹੈ। ਯੂਨੀਕੋਡ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਫੌਂਟ ਕਨਵਰਟਰ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੱਖਰ ਫੌਂਟ ਵਿੱਚ ਕਨਵਰਟ ਕਰਕੇ ਵੇਖੋ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੱਖਰ ਜਾਂ ਅਮਰ ਲਿਪੀ ਜਾਂ ਅਨਮੋਲ ਫੌਂਟ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਟਾਈਪ ਕੀਤਾ ਸੀ ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਵੈੱਬ ਸਾਈਟ ‘ਤੇ ਪਾਉਣ ਲਈ ਯੂਨੀਕੋਡ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਨਵਰਸ਼ਨ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਗਈ। ਸੋ ਜੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਾ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ‘ਤੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਹੋਏ ਕੰਮ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ ਨਾਂ ਹੀ ਫੌਂਟ ਕਨਵਰਸ਼ਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੈ ਤਾਂ ਮਨ ਦੀ ਮਿੱਥ ਦੀ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਫਜੂਲ ਦਾ ਰੌਲ਼ਾ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬੇਇੱਜਤ ਤਾਂ ਹੋਣਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ। ਚੰਗਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਦਿਲੋਂ ਕਬੂਲ ਕਰਕੇ ਮੁਆਫੀ ਮੰਗ ਲਵੋ ਤੇ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਰਫਾਦਫਾ ਕਰ ਲਵੋ।

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਸਬੰਧੀ ਲਿਖੀਆਂ ਦੋਵੇਂ ਸੰਪਾਦਕੀਆਂ ਮੈਂ ਪੜ੍ਹੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਪਾਦਕੀਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਸਿੱਟਾ ਇਹੀ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਸਲਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਜੋੜਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਵੀਚਾਰਾਧਾਰਾ ਦਾ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਵੀਚਾਰਧਾਰਾ ਨਾਲ ਮੇਲ ਨਾ ਖਾਣ ਕਾਰਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤੁਹਾਡੇ ਲੇਖ ਛਾਪਣੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਈਰਖਾ ਵੱਸ ਤੁਸੀਂ ਫਜੂਲ ਦਾ ਮਸਲਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਜੇ ਸਿਰਫ ਵਾਧੂ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਜਾਂ ਪਦ-ਛੇਦ ਦਾ ਮਸਲਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਤਾਂ ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਸਾਲ ਤੋਂ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਸੇਧਾਂ ਮੈਗਜੀਨ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੇ ਆਪਣੇ ਲੇਖਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਵਾਧੂ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਜਾਂ ਪਦ-ਛੇਦ ਕਰਕੇ ਛਾਪਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਫਿਰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੁਸੀਂ ਚੁੱਪ ਕਿਉਂ ਰਹੇ। ਸੋ ਇੱਥੇ ਵੀ ਤੁਸੀਂ ਕਸੂਰਵਾਰ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹੋ।

ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ (ਬਠਿੰਡਾ)

ਜਉ ਦੇਖੈ ਛਿਦ੍ਰੁ, ਤਉ ਨਿੰਦਕੁ ਉਮਾਹੈ; ਭਲੋ ਦੇਖਿ, ਦੁਖ ਭਰੀਐ॥ (ਮ:੫/੮੨੩)

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ 19 ਦਸੰਬਰ 2014 ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵੈੱਬਸਾਇਟ ‘ਗੁਰ ਪਰਸਾਦ ਡਾੱਟ ਕਮ’, ਜਿਸ ਦਾ ਮੁਖ ਮਕਸਦ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ਦੇ ਹੋਮ ਪੇਜ ਉਪਰ ਬਣਾਏ ਗਏ ਮੈਨਿੳੂਜ ਤੋਂ ਹੀ ਸਪੱਸਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ: ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਟੀਕ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਲੜੀ ਵੀਚਾਰ, ਚੋਣਵੇਂ ਸਬਦ ਵੀਚਾਰ. ਖੋਜ ਭਰਪੂਰ ਲੇਖ, ਸਿਧਾਂਤਕ ਮਤਭੇਦ, ਖ਼ਾਸ ਖਬਰਨਾਮਾ (ਭਾਵ ਆਮ ਸਮਾਚਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ), ਸਿਖ ਇਤਿਹਾਸ’ ਆਦਿ।

ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਦੀ ਤਕਨੀਕੀ ਜਾਣਕਾਰੀ- ਨਵੀਂ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗਿਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਜ਼ਰੂਰ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੁਵਿਧਾ ਉਪਲੱਭਦ ਕਰਵਾਈ ਜਾਵੇ, ਦੌਰਾਨ ਮੂਲ ਸਮੱਸਿਆ ਫੌਂਟ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਭਾਵ ਅਗਰ ਤੁਹਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਸਤਲੁਜ ਫੌਂਟ ਦੀਆਂ ਫਾਇਲਾਂ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ’ਤੇ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਪਾਠਕਾਂ ਕੋਲ ਸਤਲੁਜ ਫੌਂਟ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਚਨੌਤੀ ਨੂੰ ਮੁਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਕੁਝ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਉਸ ਸਬੰਧਤ ਫੌਂਟ ਨੂੰ ਡਾਉਨਲੋਡ ਕਰਨ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ’ਤੇ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਭ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹ ਸਕਣ। ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਬੰਧਤ ਫੌਂਟ ਡਾਉਨਲੋਡ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਵੇ।

ਦੂਸਰਾ ਤਰੀਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਲੇਖ ਨੂੰ ਯੂਨੀਕੋਡ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ’ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੋ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੀ ਨਾ ਰਹੇ ਭਾਵ ਹਰ ਲੇਖ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਖੁਲ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਪਾਠਕ ਪੜ੍ਹ ਸਕਣ। ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਪੀ (ਅਮਰਲਿਪੀ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੱਖਰ, ਸਤਲੁਜ ਲਿਪੀ, ਅਨਮੋਲ ਲਿਪੀ, ਆਦਿ) ਨੂੰ ਯੂਨੀਕੋਡ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਗ ਸੋਫਟ ਵੇਅਰ ਹੋਵੇ।

ਵਰਤਮਾਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਫੌਂਟ ਨੂੰ ਯੂਨੀਕੋਡ ’ਚ ਕਨਵਰਟਰ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋ ਹੀ ਆੱਨ ਲਾਇਨ ਤਰੀਕੇ ਹਨ

(1). ਗੁਰਮੁਖੀ ਫੌਂਟ ਕਨਵਰਟਰ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ’ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

(2). ਪੰਜਾਬੀ ਫੌਂਟ ਕਨਵਰਟਰ।

ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ’ਚ ਕੀ ਕੀ ਤਰੁਟੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:

(1). ਗੁਰਮੁਖੀ ਫੌਂਟ ਕਨਵਰਟਰ- ਇਸ ਕਨਵਰਟਰ ਸੁਵਿਧਾ ਰਾਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਤਰੁਟੀਆਂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਅਗਾਂਹ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ: ੳੂੱਠ, �ਿਪਾ (ਕਿਰਪਾ), ਅੰਮਿ੍ਰਤਸਰ, �ਿਆ (ਕਿਰਿਆ), ਪਿ੍ਰੰ. ਅਨਦਿਨੁੋ, ਬਿਬੇਕੁੋ ਆਦਿ।

(2). ਪੰਜਾਬੀ ਫੌਂਟ ਕਨਵਰਟਰ- ਇਸ ਕਨਵਰਟਰ ਸੁਵਿਧਾ ਰਾਹੀਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਤਰੁਟੀਆਂ ਅਗਾਂਹ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ: ਪੜ•, ਜਿਨ•ਾਂ, ਤਿਨ•ਾਂ, ਪੜ•ਨ, ਕਹੁ ਕਬੀਰ ਮੈ ਸੋ ਗੁਰੁ ਪਾਇਆ ਜਾ ਕਾ ਨਾਉ ਬਿਬੇਕੋ £੪£੫£ ਆਦਿ।

ਉਪਰੋਕਤ ਤਕਨੀਕੀ ਤਰੁਟੀਆਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮੈਂ ਵੈੱਬ ਸਾਇਟ ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ (ਦਸੰਬਰ 2014) ’ਚ ਹੀ ਡਾ. ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ (ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਭਾਗ, ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ) ਨੂੰ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ’ਚ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਫੌਂਟ ਕਨਵਰਟਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਬਾਬਤ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਸੰਪਰਕ ਨੰਬਰ 094633-27683 ਰਾਹੀਂ ਡਾ. ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਉਪਰੋਕਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕੁਝ ਕੁ ਤਰੁਟੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਵੀ ਨਵਾਂ ਕੰਮ ਆਰੰਭ ਕਰਨ ’ਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਵੀ ਤਰੁਟੀਆਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਠੀਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਵੇਗਾ। ਕੁਝ ਪਾਠਕਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਰੁਟੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਕੁਝ ਸੁਝਾਵ ਭੀ ਉਪਲੱਬਦ ਕਰਵਾਏ ਹਨ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਤਹਿ ਦਿਲੋਂ ਸ਼ੁਕਰ ਗੁਜਾਰ ਹਾਂ ਪਰ ਕੁਝ ਸੱਜਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਕਨੀਕੀ ਤਰੁਟੀਆਂ ਨੂੰ ਨਾ-ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਰੁਟੀਆਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਹਉਮੈ, ਮਨਹਠ, ਈਰਖਾ, ਆਦਿ ਔਗੁਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਸ਼ਾਇਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਕਸਦ, ਇਹ ਤਰੁਟੀਆਂ ਨਹੀਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਹ ਵਕਾਲਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਕੁਝ ਹੋਰ ਹੈ।

ਇਹ ਗੱਲ ਤਾਂ ਸਮਝ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅਗਰ ਕੋਈ ਸੱਚ-ਮੁਚ ਹੀ ਕਿਸੇ ਤਰੁਟੀ ਬਾਰੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੰਭੀਰ ਹੈ ਤਾਂ ਸਬੰਧਤ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੁਝਾਵ ਦੇਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਈ ਗੁਰੂ ਪਿਆਰਿਆਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ਵੀ ਹੈ ਪਰ ਕੁਝ ਈਰਖਾਲੂ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਤਰੁਟੀਆਂ ਦੇ ਅਸਲ ਕਾਰਨ ਨੂੰ ਨਾ- ਸਮਝਦੇ ਹੋਏ, ਇਕ ਅਲੱਗ ਮਹੌਲ ਬਣਾਉਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦੇਣੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੰਦੇ ਮਨਸੂਬੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਜਿਸ ਈਰਖਾ (ਤਾਤਿ) ਤੋਂ ਇਹ ਸੱਜਣ ਪੀੜਤ ਹਨ, ਉਸ ਦੀ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਾਸੀ ਤਪੇ ਦੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਇਉਂ ਫੁਰਮਾ ਰਹੇ ਹਨ ‘‘ਜਿਸੁ ਅੰਦਰਿ ਤਾਤਿ ਪਰਾਈ ਹੋਵੈ, ਤਿਸ ਦਾ ਕਦੇ ਨ ਹੋਵੀ ਭਲਾ॥ ਓਸ ਦੈ ਆਖਿਐ ਕੋਈ ਨ ਲਗੈ, ਨਿਤ ਓਜਾੜੀ ਪੂਕਾਰੇ ਖਲਾ॥ ਜਿਸੁ ਅੰਦਰਿ ਚੁਗਲੀ, ਚੁਗਲੋ ਵਜੈ; ਕੀਤਾ ਕਰਤਿਆ, ਓਸ ਦਾ ਸਭੁ ਗਇਆ॥ ਨਿਤ ਚੁਗਲੀ ਕਰੇ, ਅਣਹੋਦੀ ਪਰਾਈ; ਮੁਹੁ ਕਢਿ ਨ ਸਕੈ, ਓਸ ਦਾ ਕਾਲਾ ਭਇਆ॥’’ (ਮ: ੪/੩੦੮)

ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਅਜਿਹੇ ਨਿੰਦਕ ਬਾਰੇ ਇਉਂ ਫੁਰਮਾ ਰਹੇ ਹਨ ‘‘ਰਿਦੈ ਸੁਧ ਜਉ ਨਿੰਦਾ ਹੋਇ॥ ਹਮਰੇ ਕਪਰੇ ਨਿੰਦਕੁ ਧੋਇ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੯)

ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਇਕ ਨਿੰਦਕ ਦੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਕੁਝ ਕੁ ਸੰਕੇਤਾਂ ਬਾਰੇ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਨਿੰਦਕ ਦੀ ਇਹ ਪਹਿਚਾਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਸੜਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਤਰੁਟੀਆਂ (ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ) ਨੂੰ ਲੱਭਦਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਤਰੁਟੀ ਨੂੰ ਲੱਭ ਕੇ ਵਧਾ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਾਵਨ ਵਾਕ ਹੈ: ‘‘ਜਉ ਦੇਖੈ ਛਿਦ੍ਰੁ, ਤਉ ਨਿੰਦਕੁ ਉਮਾਹੈ; ਭਲੋ ਦੇਖਿ, ਦੁਖ ਭਰੀਐ॥’’ (ਮ:੫/੮੨੩) ਭਾਵ ਨਿੰਦਕ, ਕਿਸੇ ਦਾ ਭਲਾ (ਯੋਗਤਾ) ਵੇਖ ਕੇ ਦੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਤਰੁਟੀਆਂ ਦੀ ਟੇਕ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਉਤਸਾਹ ’ਚ ਲੈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ (ਕਿ ਇਸ ਤਰੁਟੀ ਰਾਹੀਂ ਮੈਂ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਗੁਮਰਾਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ।)