‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਸੰਯੁਕਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਮਾਇਆ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਵਿਆਖਿਆ
ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ-94650-40032
ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਜਿੱਥੇ 35 ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼, ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੰਦਰ (ਮੰਨੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਊਚ-ਨੀਚ ਜਾਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ) ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀਆਂ 7 ਉਪ-ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬ੍ਰਜ-ਭਾਸ਼ਾ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤ, ਅਪਭ੍ਰੰਸ਼, ਸਹਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਗਾਥਾ, ਸਾਧ-ਭਾਸ਼ਾ, ਰੇਖਤਾ (ਫ਼ਾਰਸੀ), ਮਾਰਵਾੜੀ, ਗੁਜਰਾਤੀ, ਬੰਗਲਾ ਤੇ ਮਰਾਠੀ ਆਦਿ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵਭਰ ’ਚ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਤੇ ਸਰਬ ਸਾਂਝੀਵਾਲ਼ਤਾ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਤੇ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ (ਰਵਾਇਤੀ) ਕਈ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਨੂੰ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਾਇਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣ (ਰਜੋ, ਤਮੋ, ਸਤੋ), ਤ੍ਰਿਲੋਕ (ਸਵਰਗ ਲੋਕ, ਮਾਤ ਲੋਕ, ਪਾਤਾਲ ਲੋਕ), ਪੰਜ ਕਾਮਾਦਿਕ (ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ, ਅਹੰਕਾਰ), 84 ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ, 33 ਕਰੋੜ ਦੇਵਤੇ, 14 ਲੋਕ (7 ਆਕਾਸ਼ + 7 ਪਾਤਾਲ), 18 ਹਜ਼ਾਰ ਆਲਮ, 68 ਤੀਰਥ, 88000 ਸਿੱਧ, ਸੁਰਗ/ਭਿਸ਼ਤ (ਬਹਿਸ਼ਤ), ਨਰਕ/ਦੋਜ਼ਖ਼ (ਜਹੰਨਤ), ਆਦਿ ।
ਉਕਤ ਵੇਰਵਿਆਂ ’ਚੋਂ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਸਮਝ ਰੱਖਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਹੜਾ ਖ਼ਿਆਲ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ ਤੇ ਕਿਹੜਾ ਨਹੀਂ। ਗੁਰ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ਼ ਨਿਰੰਤਰ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲ਼ੇ ਗੁਰੂ ਪਿਆਰੇ ਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਰਸੀਏ ਸਮਝ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਸੰਯੁਕਤ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਨਿਵੇਕਲੇ ਅਤੇ ਮਾਇਆ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ’ਚ ਸਮਰੱਥ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਅਗਾਂਹ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ (ਦੂਜੈ ਭਾਇ) ਸੰਯੁਕਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੰਧੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਪੁਰਾਤਨ ਪੰਜਾਬੀ (ਗੁਰਮੁਖੀ/ਗੁਰਬਾਣੀ) ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ (ਅਜੋਕੀ) ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਲਿਖਣਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਨਵੀਨਤਮ ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਤ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਬੋਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲ਼ਾ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਬਾਰੀਕ (ਸੰਕੇਤਕ) ਸਮਝ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦੂਰ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ (‘‘ਏਕੁ ਪਿਤਾ, ਏਕਸ ਕੇ ਹਮ ਬਾਰਿਕ.. .॥’’ ਮ: ੫/੬੧੧) ਰਿਸ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਵਿਵਾਦ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦੇਣ ’ਚ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰਮੁਖੀ ਵਿੱਚ 10 ਲਗਾਂ (ਮੁਕਤਾ, ਕੰਨਾ, ਸਿਹਾਰੀ, ਬਿਹਾਰੀ, ਔਂਕੜ, ਦੁਲੈਂਕੜ, ਹੋੜਾ, ਕਨੌੜਾ, ਲਾਂ ਤੇ ਦੁਲਾਵਾਂ) ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਦਰਜ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਕਈ ਲਿਖਤੀ ਨਿਯਮ ਸਾਂਝੇ ਹਨ ਭਾਵ ਅਗਰ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਜੋ ਸਬੰਧਕੀ (ਲੁਪਤ) ਚਿੰਨ੍ਹ ਉਪਲਬਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹੀ ਸਬੰਧਕੀ (ਲੁਪਤ) ਚਿੰਨ੍ਹ ਅੰਤ ‘ਦੁਲਾਵਾਂ’ ਵਾਲ਼ੇ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ
(1). ‘ਗੁਰਿ+ਨਾਨਕਿ’ (ਨੇ) ਮੇਰੀ ਪੈਜ ਸਵਾਰੀ ॥ (ਮ: ੫/੮੦੬)
‘ਤਿਨਿ+ਕਰਤੈ’ (ਨੇ) ਇਕੁ ਖੇਲੁ ਰਚਾਇਆ ॥ (ਮ: ੩/੧੧੭)
(2). ਗੁਰ ‘ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ (ਨਾਲ਼/ਰਾਹੀਂ) ਮੈ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਸੂਝਿਆ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੭੬)
‘ਸਬਦੈ’ (ਨਾਲ਼/ਰਾਹੀਂ) ਸਾਦੁ ਨ ਆਇਓ; ਲਾਗੇ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ॥ (ਮ: ੩/੨੮)
(3). ‘ਸਬਦਿ’ (ਵਿੱਚ) ਰਤੇ ਸਦਾ ਸੁਖੁ ਹੋਈ ॥ (ਮ: ੧/੮੩੧)
‘ਹਿਰਦੈ’ (ਵਿੱਚ) ਕਮਲੁ ਪ੍ਰਗਾਸਿਆ; ਲਾਗਾ ‘ਸਹਜਿ’ (ਵਿੱਚ) ਧਿਆਨੁ ॥ (ਮ: ੩/੨੬), ਆਦਿ।
ਉਕਤ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਲਈਆਂ ਗਈਆਂ 6 ਗੁਰਬਾਣੀ ਤੁਕਾਂ ’ਚ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਸ਼ਬਦ (ਗੁਰਿ+ਨਾਨਕਿ, ਪ੍ਰਸਾਦਿ, ਸਬਦਿ, ਸਹਜਿ) ਅਤੇ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਸ਼ਬਦ (ਕਰਤੈ, ਸਬਦੈ, ਹਿਰਦੈ) ’ਚੋਂ ਤਰਤੀਬਵਾਰ ‘ਨੇ, ਨਾਲ਼/ਰਾਹੀਂ, ਵਿੱਚ’; ਸਾਂਝੇ ਸਬੰਧਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਲੁਪਤ ਅਰਥ) ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਇਸੇ ਲਈ ਹੀ ਉਕਤ ਨੰਬਰ 2. ’ਚ ਤੁਕ ‘ਤਿਨਿ+ਕਰਤੈ’ (ਨੇ) ਇਕੁ ਖੇਲੁ ਰਚਾਇਆ ॥ (ਮ: ੩/੧੧੭) ਵਿੱਚ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ‘ਤਿਨਿ’ ਅਤੇ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ‘ਕਰਤੈ’ ਦੀ ਸੰਧੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਉਸ ਕਰਤਾਰ ਨੇ’ ਅਰਥਾਂ ਨਾਲ਼ ਵਿਸ਼ਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤਿਨਿ+ਕਰਤੈ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੰਧੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਵਿਚਾਰ ਅਧੀਨ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਸੰਧੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜੋ ਦੋਵੇਂ (ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਤੇ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ) ਮਿਲ ਕੇ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਵ ਹੋਰ ਨਾਲ਼ ਪਾਏ ਪਿਆਰ ਰਾਹੀਂ’ ਅਰਥ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ।
ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ (ੳ). ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤ ਦੁਲਾਵਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
(ਅ). ਅੰਤ ‘ਉ’ ਵਾਲ਼ੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੁਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ, ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ‘ਉ’ ਦੀ ਬਜਾਇ ਅੰਤ ‘ਇ’ ’ਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ‘ੳ/ਅ’ ਨੂੰ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਨਹੀਂ ਲਗਦੀ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘ਭਉ ਤੋਂ ਭਇ, ਭਾਉ ਤੋਂ ਭਾਇ, ਨਾਉ ਤੋਂ ਨਾਇ, ਜੀਉ/ਜੀਅ ਤੋਂ ਜੀਇ’ ਆਦਿ।
ਸੋ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਦੂਜੈ+ਭਾਇ’ ਦੀ ਹੋਈ ਸੰਧੀ ਰਾਹੀਂ ‘ਹੋਰ ਪਿਆਰ ਨੇ, ਹੋਰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼/ਰਾਹੀਂ, ਹੋਰ ਪਿਆਰ ਵਿੱਚ, ਹੋਰ ਪਿਆਰ ਤੋਂ’ ਹੀ ਅਰਥ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਚਲਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਮੁਤਾਬਕ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ‘ਹੋਰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਜਾਂ ਹੋਰ ਪਿਆਰ ਰਾਹੀਂ’ ਹੀ ਅਰਥ ਵਧੇਰੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ
ਮਾਇਆ ਕਾਰਣਿ ਪਿੜ ਬੰਧਿ ਨਾਚੈ, ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਦੁਖੁ ਪਾਵਣਿਆ ॥ (ਮ: ੩/੧੨੨) ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਭਾਵ (ਇੱਕ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ) ਹੋਰ ਪਿਆਰ ਰਾਹੀਂ।
ਮਨਮੁਖ ਮਾਇਆ ਮੋਹਿ (’ਚ) ਵਿਆਪੇ, ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਮਨੂਆ ਥਿਰੁ ਨਾਹਿ ॥ (ਮ: ੪/੬੫੨) ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਭਾਵ (ਰੱਬ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ) ਹੋਰ ਪ੍ਰੀਤ ਨਾਲ਼।
ਲਖ ਚਉਰਾਸੀਹ ਫੇਰੁ ਪਇਆ, ਕਾਮਣਿ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ॥ (ਮ: ੩/੩੧) ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਭਾਵ ਹੋਰ ਪਿਆਰ ਰਾਹੀਂ ਇਸਤ੍ਰੀ ਨੂੰ।
ਇਸਨਾਨੁ ਦਾਨੁ ਜੇਤਾ ਕਰਹਿ, ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਖੁਆਰੁ ॥ (ਮ: ੩/੩੪) ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਭਾਵ ਹੋਰ ਪਿਆਰ ਨਾਲ਼ ਖ਼ੱਜਲ਼-ਖ਼ੁਆਰ ਹੋਈਦਾ ਹੈ।
ਕਰਣੈਵਾਲਾ ਵਿਸਰਿਆ, ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਪਿਆਰੁ ॥ (ਮ: ੩/੩੯) ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਭਾਵ (ਰੱਬ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ) ਹੋਰ ਮੋਹ ਵਿੱਚ ਮਸਤ।
ਮਾਇਆ ਵਿਚਿ ਸਹਜੁ ਨ ਊਪਜੈ, ਮਾਇਆ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ॥ (ਮ: ੩/੬੮) ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਭਾਵ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਲਾਈ ਬਿਰਤੀ ਨਾਲ਼ ਮਾਯਾ ਚੰਬੜਦੀ ਹੈ, ਆਦਿ।
ਹਥਲੇ ਲੇਖ (ਵਿਸ਼ੇ) ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨ ਦਾ ਅਸਲ ਮਕਸਦ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਮਤਿ ਵਿੱਚ ਮਾਇਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ‘ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ ਤੇ ਅਹੰਕਾਰ’ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਗੁਰਸਿੱਖ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਗੁਰੂ ਘਰ ਜਾ ਕੇ 30 ਮਿੰਟ ਸੰਗਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਿਤਨੇਮ (ਪਾਠ) ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 15 ਮਿੰਟ ਜੋੜੇ ਘਰ ਜਾਂ ਲੰਗਰ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਹੱਥੀਂ ਸੇਵਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਕ ਦਿਨ ਕੁਝ ਲੇਟ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਪੂਰਾ ਸਮਾਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ ਅਤੇ ਪਾਠ ਕਰਦਿਆਂ ਆਪਣਾ ਬਹੁਤਾ ਧਿਆਨ ਹੱਥੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲ਼ੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਘਰ ਪਰਤਣ ਵੱਲ ਲਗਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਕਾਗਰ ਚਿੱਤ ਹੋ ਕੇ ਨਾ ਨਿਤਨੇਮ ਹੋਇਆ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹੱਥੀਂ ਸੇਵਾ ।
ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਮ ਦਾ ਸਬੰਧ ‘ਮਨ’ ਨਾਲ ਹੈ, ‘‘ਮਮਾ, ਮਨ ਸਿਉ ਕਾਜੁ ਹੈ; ਮਨ ਸਾਧੇ ਸਿਧਿ ਹੋਇ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੪੨) ਤਾਂ ਤੇ ਮਨ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਵੀ ਬੜੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਵਚਨ ਹਨ ਕਿ ‘ਮਨ’ ਇੱਕ ਹੈ, ਜੋ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਹੀ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ, ‘‘ਇਕੁ ਮਨੁ, ਇਕੁ ਵਰਤਦਾ; ਜਿਤੁ ਲਗੈ, ਸੋ ਥਾਇ ਪਾਇ ॥’’ (ਮ: ੪/੩੦੩), ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਮਤਿ, ‘ਮਨ’ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਲੱਗੀ ਰੁਚੀ (ਝਾਕ) ਨੂੰ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਵਿੱਚ ਲੈ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਕੋਈ ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਕਾਰਜ ਲਈ ਹੀ ਫੁਰਨਾ ਉੱਠਿਆ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਅਜਿਹੀ ਦੁਚਿੱਤੀ ਬਿਰਤੀ ਨੂੰ ਕਾਮਾਦਿਕਾਂ ਵੱਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਉਲਥਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ ’ਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ‘‘ਬੀਉ ਬੀਜਿ, ਪਤਿ ਲੈ ਗਏ; ਅਬ ਕਿਉ ਉਗਵੈ ਦਾਲਿ ?॥ ਜੇ ਇਕੁ ਹੋਇ, ਤ ਉਗਵੈ; ਰੁਤੀ ਹੂ ਰੁਤਿ ਹੋਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੬੮) ਭਾਵ ਦੋ ਦਾਣੇ (ਟੋਟੇ ਟੋਟੇ) ਵਾਲ਼ਾ ਬੀਜ ਘੱਟ ਹੀ ਉੱਗਦਾ ਹੈ।
ਉਕਤ ਮਿਸਾਲ ਉਪਰੰਤ ਕਹਿਣਾ ਪਏਗਾ ਕਿ ਗੁਰਮਤ ਮੁਤਾਬਕ ‘ਪੰਜ ਕਾਮਾਦਿਕਾਂ’ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਦੇ ਭਾਵਾਰਥ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਨ ਭਾਵ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ’ਚ ‘ਪੰਜ ਕਾਮਾਦਿਕ’ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ‘ਪੰਜ ਕਾਮਾਦਿਕਾਂ’ ’ਚ ਸੰਪੂਰਨ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਨਹੀਂ। ਵੈਸੇ ਵੀ ‘ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ’ (ਸੰਯੁਕਤ ਸ਼ਬਦ) ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਕੱਠੇ ਕੇਵਲ 14 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ 151 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ’ ਵਿੱਚ ਪੰਜਵੇਂ ‘ਅਹੰਕਾਰ’ ਨੂੰ ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਿਉਂਕਿ 14 ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਵਾਰ ‘ਅਹੰਕਾਰ’ ਦੀ ਬਜਾਇ ‘ਅਭਿਮਾਨ ਜਾਂ ਹਉਮੈ’ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਦਰਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ
ਕਾਮੁ, ਕ੍ਰੋਧੁ, ਲੋਭੁ, ਮੋਹੁ; ‘ਅਭਿਮਾਨੁ’ ਵਧਾਏ ॥ (ਮ: ੪/੩੬੬)
ਕਾਮੁ, ਕ੍ਰੋਧੁ, ‘ਅਹੰਕਾਰੁ’ ਤਜੀਅਲੇ; ਲੋਭੁ ਮੋਹੁ ਤਿਸ ਮਾਇਆ ॥ (ਮ: ੧/੫੦੩)
ਇਸੁ ਦੇਹੀ ਅੰਦਰਿ ਪੰਚ ਚੋਰ ਵਸਹਿ; ਕਾਮੁ, ਕ੍ਰੋਧੁ, ਲੋਭੁ, ਮੋਹੁ, ‘ਅਹੰਕਾਰਾ’ ॥ (ਮ: ੩/੬੦੦)
ਕਾਮੁ, ਕ੍ਰੋਧੁ, ਲੋਭੁ, ਮੋਹੁ, ‘ਅਭਿਮਾਨੁ’ ਬਿਖੈ ਰਸ; ਇਨ ਸੰਗਤਿ ਤੇ ਤੂ ਰਹੁ ਰੇ ॥ (ਮ: ੪/੧੧੧੮)
ਕਾਮੁ, ਕ੍ਰੋਧੁ, ਲੋਭੁ, ਮੋਹੁ, ਜਣ ਜਣ ਸਿਉ ਛਾਡੁ ਧੋਹੁ; ‘ਹਉਮੈ’ ਕਾ ਫੰਧੁ ਕਾਟੁ, ਸਾਧਸੰਗਿ ਰਤਿ ਜੀਉ ॥ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਚਉਥੇ ਕੇ/ਭਟ ਗਯੰਦ/੧੪੦੩)
ਸੋ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਿਧਾਂਤ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ‘ਪੰਜ ਕਾਮਾਦਿਕ’, ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ’ਚੋਂ ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਲਏ ਗਏ ਹਨ, ਜੋ ਮਾਇਆ ਦੀ ਪੂਰਨ ਵਿਆਖਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਜਦ ਕਿ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ (ਸੰਯੁਕਤ ਸ਼ਬਦ) ਕੇਵਲ ਗੁਰਮਤ ਦੀ ਖੋਜ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ ਤੇ ਮਾਯਾ ਦੀ ਪੂਰਨ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ (ਰਵਾਇਤੀ) ਖ਼ਿਆਲ ਅਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਨਿਵੇਕਲੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨ ਉਪਰੰਤ ਹੀ ਗੁਰਮਤਿ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਅਤੇ ਸਰਬਸਾਂਝੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਧੇਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ।
ਮਾਇਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ‘ਦੂਜੈ ਭਾਇ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਟੇਕ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵੀ ਗੁਰਮਤ; ‘ਪੰਜ ਕਾਮਾਦਿਕਾਂ’ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਕਾਰ ਹੋਣ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ
‘ਪੰਚ ਦੋਖ’ ਅਰੁ ‘ਅਹੰ ਰੋਗ’; ਇਹ ਤਨ ਤੇ ਸਗਲ ਦੂਰਿ ਕੀਨ ॥ (ਮ: ੫/੭੧੬), ਤਿਨ੍ ਜਨ ਕੇ ‘ਸਭਿ ਪਾਪ’ ਗਏ, ‘ਸਭਿ ਦੋਖ’ ਗਏ, ‘ਸਭਿ ਰੋਗ’ ਗਏ; ‘ਕਾਮੁ ਕ੍ਰੋਧੁ ਲੋਭੁ ਮੋਹੁ ਅਭਿਮਾਨੁ’ ਗਏ ਤਿਨ੍ ਜਨ ਕੇ, ਹਰਿ ਮਾਰਿ ਕਢੇ ‘ਪੰਚ ਚੋਰਾ’ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੨੦੧), ਆਦਿ।
