ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ-ਬੋਧ ਉਚਾਰਨ ਬਾਰੇ ਉੱਠਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ

ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ-ਬੋਧ ਉਚਾਰਨ ਬਾਰੇ ਉੱਠਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਗੁਰਬਾਣੀ; ਬੰਦੇ ਲਈ ਰੂਹ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ‘ਕਾਗਜ਼, ਕਲਮ, ਸਿਆਹੀ, ਅੱਖਰ, ਚਿੰਨ੍ਹ, ਲਿਪੀ, ਭਾਸ਼ਾ, ਲਿਖਤ ਨਿਯਮ (ਵਿਆਕਰਨ), ਰਾਗ’ ਆਦਿਕ ਭੀ ਪੂਜਨੀਕ ਹਨ। ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਹਰ ਗਿਆਨ ਭਾਵੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੁਕਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਸਤਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ। ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ ਜੀ ਅਤਿ ਅਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਤਾੜੀ-ਰੁੱਖ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ਼ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ (ਜਿਸ ਤੋਂ ਸ਼ਰਾਬ ਬਣਦੀ ਹੈ) ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਬਣੇ ਕਾਗਜ਼ ’ਤੇ ਰੱਬ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਲਿਖੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਭੀ ਪੂਜਣਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ‘‘ਤਰ ਤਾਰਿ ਅਪਵਿਤ੍ਰ ਕਰਿ ਮਾਨੀਐ ਰੇ! ਜੈਸੇ ਕਾਗਰਾ ਕਰਤ ਬੀਚਾਰੰ ॥  ਭਗਤਿ ਭਾਗਉਤੁ ਲਿਖੀਐ ਤਿਹ ਊਪਰੇ; ਪੂਜੀਐ ਕਰਿ ਨਮਸਕਾਰੰ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੧੨੯੩) ਵੈਸੇ ਇਹ ਯੁਕਤੀਆਂ ਭੀ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ; ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਦਰਜ ਇਲਾਹੀ ਪੈਗ਼ਾਮ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਵਚਨ ਹਨ ‘‘ਬਾਵਨ ਅਛਰ ਲੋਕ ਤ੍ਰੈ; ਸਭੁ ਕਛੁ ਇਨ ਹੀ ਮਾਹਿ ॥ ਏ ਅਖਰ ਖਿਰਿ ਜਾਹਿਗੇ; ਓਇ ਅਖਰ (ਅ+ਖਰ, ਅਬਿਨਾਸ਼ੀ ਰੱਬ) ਇਨ ਮਹਿ ਨਾਹਿ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੪੦), ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਯਾਨੀ ਕਿ 30 ਰਾਗਾਂ ’ਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ; ਇਹ ਭੀ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕੇਵਲ ਰਾਗ ਨਾਦ ਨਾਲ਼ ਰੱਬੀ ਹੁਕਮ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ‘‘ਰਾਗੈ ਨਾਦੈ ਬਾਹਰਾ; ਇਨੀ ਹੁਕਮੁ ਨ ਬੂਝਿਆ ਜਾਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੧੪੨੩) ਸੋ ਭਾਵੇਂ ਉਕਤ ਸਾਧਨ ਸਤਿਕਾਰਮਈ ਹਨ, ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਅਸਲ ਸਤਿਕਾਰ; ਇਸ ਅੰਦਰ ਦਰਜ ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਤੇ ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਹੀ ਹੈ।

ਗੁਰਬਾਣੀ; ਕਾਵਿਕ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਕਾਵਿਮਈ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਵਾਰਤਕ (ਤੁਕਾਂਤ ਰਹਿਤ ਯਾਨੀ ਕਿ ਗੱਦ-) ਰਚਨਾ ’ਚ ਇਹੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦੈ ਕਿ ਵਾਰਤਕ ਲਿਖਣ ਵਾਲ਼ਾ ਲੇਖਕ; ਵਾਰਤਕ ਨਿਯਮਾਂ ’ਚ ਬੱਝਾ ਹੁੰਦੈ ਜਦਕਿ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ਦੌਰਾਨ ਲੇਖਕ; ਭਾਸ਼ਾਈ ਬੰਦਸ਼ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦੈ ਭਾਵ ਬਾਣੀਕਾਰ (ਕਵੀ) ਭਾਸ਼ਾਈ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਾਵਿ ਪਿੰਗਲ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੰਦੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਰਤਕ ’ਚ ‘ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ, ਖਾਣਾ ਖਾਧਾ’ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਪਾਣੀ ਖਾਧਾ ਤੇ ਖਾਣਾ ਪੀਤਾ’, ਪਰ ਕਵਿਤਾ ’ਚ ‘ਪਾਣੀ ਖਾਧਾ ਤੇ ਖਾਣਾ ਪੀਤਾ’ ਭੀ ਲਿਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਪੀਣ ਵਾਲ਼ੀ ਵਸਤੂ (ਅੰਮ੍ਰਿਤ/ਰਾਮ ਰਸੁ) ਨੂੰ ਖਾਧਾ ਭੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ‘‘ਤਿਨ ਕੇ ਪਾਪ ਦੋਖ ਸਭਿ ਬਿਨਸੇ; ਜੋ ਗੁਰਮਤਿ ਰਾਮ ਰਸੁ ਖਾਤੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੧੬੯), ਜਿਨ ਕਉ ਲਗੀ ਪਿਆਸ; ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਸੇਇ ਖਾਹਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੯੬੨) ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ਼ ਇਹੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੈ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੀ ਅਸਲ ਟੀਚਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸ਼ਬਦ, ਨਿਯਮ, ਰਾਗ, ਕਾਗਜ਼ ਆਦਿ। ਮਤਾਂ ਬੰਦਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇਣ, ਦਿਵਾਉਣ ’ਚ ਰੁੱਝਿਆ ਰਹੇ ਤੇ ਅਸਲ ਟੀਚੇ (ਗੁਰਮਤਿ) ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਵੇ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ਼ੋਂ ਇਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਧਿਆਨ ਦਿਵਾਇਆ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਸਭਸੈ ਊਪਰਿ; ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਬੀਚਾਰੁ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੯੦੪), ਡਿਠੈ ਮੁਕਤਿ ਨ ਹੋਵਈ; ਜਿਚਰੁ ਸਬਦਿ (ਰਾਹੀਂ) ਨ ਕਰੇ ਵੀਚਾਰੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੫੯੪) ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਨਿਰਾ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਨਿਰਮੂਲ ਦੱਸਿਐ ‘‘ਪੜਿਐ ਨਾਹੀ; ਭੇਦੁ, ਬੁਝਿਐ ਪਾਵਣਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੮), ਪੜੀਅਹਿ ਜੇਤੇ ਬਰਸ ਬਰਸ; ਪੜੀਅਹਿ ਜੇਤੇ ਮਾਸ ॥  ਪੜੀਐ ਜੇਤੀ ਆਰਜਾ; ਪੜੀਅਹਿ ਜੇਤੇ ਸਾਸ ॥  ਨਾਨਕ ! ਲੇਖੈ ਇਕ ਗਲ; ਹੋਰੁ ਹਉਮੈ ਝਖਣਾ ਝਾਖ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੬੭), ਪੜੇ, ਸੁਨੇ; ਕਿਆ ਹੋਈ  ? ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੫੫), ਪੜੈ, ਸੁਣਾਵੈ; ਤਤੁ ਨ ਚੀਨੀ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੯੦੪) ਆਦਿ।

ਗੁਰਬਾਣੀ; ਸਿੱਖ ਦਾ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਅਸਲ ਸਤਿਕਾਰ; ਸਤਿਗੁਰੂ ਅਨੁਸਾਰੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਸਿੱਖਣਾ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਬਣਨਾ ਹੈ, ਪਰ ਬਹੁਤਾਤ ਸਿੱਖ ਇਸ ਪਾਸਿਓਂ ਮੂੰਹ ਮੋੜ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਕੇਵਲ ਬਾਹਰੀ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ/ਕਰਾਉਣ ਤੱਕ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਭੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਪਰ ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਰਹਿਣਾ; ਗੁਰੂ ਦਾ ਟੀਚਾ ਨਹੀਂ।  ਗੁਰਬਾਣੀ; ਪੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਅਜੋਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਅੰਦਰ ਧਰਮ ਪ੍ਰਤੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਸੰਦੇਹ ਜਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸ਼ੰਕੇ; ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੋਈ ਕੌਮੀ ਏਜੰਡਾ ਨਹੀਂ ਉਲੀਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਬਲਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧ/ਅਸ਼ੁੱਧ ਪਾਠ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਮੁੱਦਾ ਬਣਾ ਨਵੇਂ ਧੜੇ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਿੰਦੂ, ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਦਿਕ ’ਚ ਆਪਸੀ ਮਤਭੇਦ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਵੇਖੇ ਗਏ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਪੜ੍ਹਨ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਦੋਖੀ, ਗੁਰੂ ਨਿੰਦਕ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਿੱਖ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਕਾਲਜਾਂ ਨੇ ਸਦਾ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਏਜੰਡੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ਼ ਅੱਜ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ; ਇੱਕ ਸਿਆਸੀ ਧੜੇ ਦੀ ਜ਼ਬਾਨ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ।

ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੁਣਾਵ (ਫ਼ਰਵਰੀ 2022) ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਬਹਾਦਰ ਗੜ੍ਹ (ਪਟਿਆਲ਼ਾ) ਵਿਖੇ 11 ਤੋਂ 15 ਅਕਤੂਬਰ 2021 ਤੱਕ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ਼ ਕਰਵਾਈ ਗਈ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੰਥਿਆ ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾ’ ’ਚ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਹਰ ਲਗ-ਮਾਤਰ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਸੱਚੇ ਸਿੱਖ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਓਥੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਪਾਠ-ਸੰਥਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਬੇਦਾਵਾ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸਿੱਖ ਤੱਕ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਕੋਈ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਜਦ ਕਾਲਜਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪਾਠ-ਬੋਧ ’ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹੋਣ, ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭੀ ਗਿਆਨੀ ਦਿੱਤ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ (ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਾਲ਼ੇ), ਭਾਈ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਤਲਵਾੜਾ ਆਦਿਕ ’ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਆਰੋਪ ਲੱਗ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਾਰੀ ਹੈਰਾਨੀ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ਼ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਆਪ ਖੜ੍ਹੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਕਿਤਾਬਚੇ ਬਕਾਇਦਾ ਛਪਵਾ ਕੇ ਵੰਡੇ, ਜੋ ਪੰਥ ਦਰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਹੈਰਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਤੇ ਹਰ ਗੁਰਸਿੱਖ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ-ਬੋਧ ਬਾਰੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪਾਠ-ਬੋਧ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਾਣਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ-ਬੋਧ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ‘ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ, ਡਾਕਟਰ ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ, ਸ. ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ, ਡਾਕਟਰ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ, ਡਾਕਟਰ ਚਮਕੌਰ ਸਿੰਘ, ਡਾਕਟਰ ਬ੍ਰਿਜਪਾਲ ਸਿੰਘ ਆਦਿਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਕਾਇਦਾ ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਪਾਠ-ਬੋਧ ਵਿਰੁਧ ਕਿਤਾਬਾਂ ਛਾਪੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਰਵੇ ਸਹਿਤ ਵਿਚਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਸੰਨ 2016-17 ’ਚ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਾਰ ਡਾਕਟਰ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਲੁਧਿਆਣੇ ਵਾਲ਼ੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ਼ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਆਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰਨ ਆਏ। ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਿਨ 7-8 ਘੰਟੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਪ੍ਰਤੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਭੀ ਉਕਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵਾਲ਼ਾ ਸੀ।  ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਵਾਲ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਜਵਾਬ ਹੇਠਾਂ ਦਰਜ ਹਨ :

ਸਵਾਲ ਨੰਬਰ 1 : ਤੁਸੀਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਅਜੋਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਙ ਬਿੰਦੀ ਸਹਿਤ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹੋ ?

ਜਵਾਬ : ਨਹੀਂ ਜੀ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ‘ਕਾਇਆ’ ਸ਼ਬਦ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ 173 ਵਾਰ ਬਿਨਾਂ ਬਿੰਦੀ (ਕਾਇਆ) ਹੈ, 12 ਵਾਰ ‘ਕਾਂਇਆ’ ਹੈ ਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ‘ਕਾਇਆਂ’। ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਜੋਕਾ (ਪੰਜਾਬੀ/ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ) ਉਚਾਰਨ ‘ਕਾਇਆ’ (ਬਿਨਾਂ ਬਿੰਦੀ) ਹੈ, ਪਰ ਅਸੀਂ ਹਰ ਥਾਂ ‘ਕਾਂਇਆ’ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਣਤਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ 12 ਵਾਰ ਹੈ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ 4 ਵਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ, 2 ਵਾਰ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ, 2 ਵਾਰ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ, 2 ਵਾਰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅਤੇ 1-1 ਵਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ’ਚ ਦਰਜ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ‘ਕਾਂਇਆ’ (ਬਿੰਦੀ ਸਮੇਤ) ਸਰੂਪ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਨਾਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ (ਤਕਰੀਬਨ 200 ਸਾਲ) ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅਜੋਕੀ ਬੋਲੀ ਵਾਙ ਉਚਾਰਨ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਹਰ ਥਾਂ ‘ਕਾਇਆ’ (ਬਿਨਾਂ ਬਿੰਦੀ) ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ।

ਸਵਾਲ ਨੰਬਰ 2 : ਜਦ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾਸਕੀ ਉਚਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਹਰ ਥਾਂ ‘ਕਾਂਇਆ’ (ਬਿੰਦੀ ਸਮੇਤ) ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ?

ਜਵਾਬ : ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚੋਂ ‘ਵਡਿਆਈਆ’ ਸ਼ਬਦ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਜੋ 32 ਵਾਰ ‘ਵਡਿਆਈਆ’ (ਬਿਨਾਂ ਬਿੰਦੀ) ਹੈ, 3 ਵਾਰ ‘ਵਡਿਆਈਆਂ’ (ਨਾਸਕੀ ਅੰਤ) ਹੈ ਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ‘ਵਡਿਆਂਈਆ’ (ਯਾਨੀ ਕਿ ਅਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ) ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

(1). ਤੇਰੀਆ ਸਦਾ ਸਦਾ ਚੰਗਿਆਈਆ ॥  ਮੈ ਰਾਤਿ ਦਿਹੈ ਵਡਿਆਈਆਂ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੭੩)

(2). ਸਿਧਾ ਪੁਰਖਾ ਕੀਆ ਵਡਿਆਈਆਂ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੩੪੯)

(3). ਨਾਨਕ ! ਦੁਨੀਆ ਕੀਆਂ ਵਡਿਆਈਆਂ; ਅਗੀ ਸੇਤੀ ਜਾਲਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੨/੧੨੯੦)

(4/1). ਜਾ ਤੂੰ ਵਡਾ, ਸਭਿ ਵਡਿਆਂਈਆ; ਚੰਗੈ ਚੰਗਾ ਹੋਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੪੫)

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਉਕਤ ਨੰਬਰ 1 ਤੇ 2 ’ਚ ‘ਵਡਿਆਈਆਂ’ (ਨਾਸਕੀ ਅੰਤ) ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਨੰਬਰ 4/1 ’ਤੇ ਕੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ‘ਵਡਿਆਂਈਆ’ (ਅਸ਼ੁੱਧ) ਲਿਖਦੇ ? ਨਹੀਂ। ਇਹ ਛਾਪੇ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ‘ਕਾਇਆ’ ਨੂੰ 173 ਵਾਰ ਤੇ ‘ਵਡਿਆਈਆ’ ਨੂੰ ਹੋਰ 32 ਵਾਰ ਭੀ ਬਿੰਦੀ ਸਮੇਤ ਲਿਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਵਧ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਸੋਧ ਕਰਨੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ।

ਸਵਾਲ ਨੰਬਰ 3 : ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਵਚਨ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਤੇ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਨਹੀਂ ਉਚਾਰਦੇ, ਕਿਉਂ ?

ਜਵਾਬ : (ੳ). ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਦੋ ਲਗਾਂ (ਔਂਕੜ/ਹੋੜਾ ਧੁਨੀਆਂ) ਵਾਲ਼ੇ ਭੀ ਅੱਖਰ ਹਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਕਾਵਿਕ ਰਚਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਿੰਗਲ ਵਜ਼ਨ (ਤੋਲ) ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਮੁਤਾਬਕ ਲਘੂ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ 1-1 ਅੰਕ ਤੇ ਦੀਰਘ ਦੇ 2-2 ਅੰਕ ਹਨ ਜਦਕਿ ਇਸ ਨਿਯਮ ਮੁਤਾਬਕ ਇੱਕੋ ਅੱਖਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਲਗਾਂ ਲਈ ਸਾਂਝੇ 2 ਜਾਂ 3 ਅੰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ। ਜਿਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਇੱਕ ਬੰਦ ’ਚ 2-2 ਲਗਾਂ ਵਾਲ਼ੇ ਅੱਖਰ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪਿੰਗਲ ਜੋੜ; ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਬਾਕੀ ਬੰਦਾਂ ਨਾਲ਼ੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੱਧ ਹੁੰਦੈ। ਉਤੋਂ ਦੋਵੇਂ ਲਗਾਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਕਾਵਿ ਪਿੰਗਲ ਅੰਤਰ, ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੇਠਲੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਦੂਜੇ ਬੰਦ ’ਚ ‘ਤੁੋਹੀ’ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਤੇ ਪਿੰਗਲ ਜੋੜ 67 ਹੈ। ਚੌਥੇ ਬੰਦ ’ਚ ‘ਅਨਦਿਨੁੋ’ ਹੈ ਤੇ ਪਿੰਗਲ ਜੋੜ 65 ਹੈ। ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਸੰਖਿਆ; ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਬੰਦ ਦੇ ਕੁੱਲ ਜੋੜ 64 ਤੇ ਤੀਜੇ ਬੰਦ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 59 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੱਧ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਨੋਟ : ਹੇਠਲੇ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਲਘੂ ਮਾਤਰਾ (ਮੁਕਤਾ, ਔਂਕੜ, ਸਿਹਾਰੀ, ਲਾਂ ਤੇ ਹੋੜਾ) ਦੇ 1-1 ਅੰਕ ਅਤੇ ਦੀਰਘ ਮਾਤਰਾ (ਕੰਨਾ, ਦੁਲੈਂਕੜ, ਬਿਹਾਰੀ, ਦੁਲਾਵਾਂ ਤੇ ਕਨੌੜਾ) ਦੇ 2-2 ਅੰਕ ਲਏ ਹਨ।  ‘ਤੁੋਹੀ’ ਦਾ ਕੇਵਲ ਹੋੜਾ ਤੇ ‘ਅਨਦਿਨੁੋ’ ਦਾ ਔਂਕੜ ਹੀ ਗਿਣਿਆ (ਪੜ੍ਹਿਆ) ਹੈ।

ਗਗਨ ਮੈ ਥਾਲੁ, ਰਵਿ ਚੰਦੁ ਦੀਪਕ ਬਨੇ; ਤਾਰਿਕਾ ਮੰਡਲ ਜਨਕ ਮੋਤੀ-32 ॥

ਧੂਪੁ ਮਲਆਨਲੋ, ਪਵਣੁ ਚਵਰੋ ਕਰੇ; ਸਗਲ ਬਨਰਾਇ ਫੂਲੰਤ ਜੋਤੀ-32=64 ॥੧॥

ਕੈਸੀ ਆਰਤੀ ਹੋਇ ॥  ਭਵ ਖੰਡਨਾ ! ਤੇਰੀ ਆਰਤੀ ॥  ਅਨਹਤਾ ਸਬਦ ਵਾਜੰਤ ਭੇਰੀ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥

ਸਹਸ ਤਵ ਨੈਨ, ਨਨ ਨੈਨ ਹਹਿ ਤੋਹਿ ਕਉ; ਸਹਸ ਮੂਰਤਿ, ਨਨਾ ਏਕ ਤੁੋਹੀ-34 ॥

ਸਹਸ ਪਦ ਬਿਮਲ, ਨਨ ਏਕ ਪਦ; ਗੰਧ ਬਿਨੁ, ਸਹਸ ਤਵ ਗੰਧ; ਇਵ ਚਲਤ ਮੋਹੀ-33=67 ॥੨॥

ਸਭ ਮਹਿ ਜੋਤਿ; ਜੋਤਿ ਹੈ ਸੋਇ ॥ ਤਿਸ ਦੈ ਚਾਨਣਿ; ਸਭ ਮਹਿ ਚਾਨਣੁ ਹੋਇ-30 ॥

ਗੁਰ ਸਾਖੀ; ਜੋਤਿ ਪਰਗਟੁ ਹੋਇ ॥  ਜੋ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ; ਸੁ ਆਰਤੀ ਹੋਇ-29=59 ॥੩॥

ਹਰਿ ਚਰਣ ਕਵਲ ਮਕਰੰਦ, ਲੋਭਿਤ ਮਨੋ; ਅਨਦਿਨੁੋ ਮੋਹਿ ਆਹੀ ਪਿਆਸਾ-32 ॥

ਕ੍ਰਿਪਾ ਜਲੁ ਦੇਹਿ ਨਾਨਕ ਸਾਰਿੰਗ ਕਉ; ਹੋਇ ਜਾ ਤੇ ਤੇਰੈ+ਨਾਇ ਵਾਸਾ-33=65 ॥੪॥

(ਸੋਹਿਲਾ/ਮਹਲਾ ੧/੧੩)

ਜਾਂ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਇੱਕੋ ਬੰਦ ’ਚ ਤੁਕਾਂ ਦਾ ਪਰਸਪਰ ਪਿੰਗਲ ਜੋੜ ਵੱਧ ਹੁੰਦੈ; ਜਿਵੇਂ ਹੇਠਲੀ ‘ਗੁੋਬਿੰਦ’ ਵਾਲ਼ੀ ਤੁਕ ’ਚ ਕੁੱਲ ਜੋੜ 16 ਹੈ, ਜੋ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ 14, 14, 11 ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵੱਧ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਹੋੜਾ ਤੇ ਔਂਕੜ ਦੋਵੇਂ ਉਚਾਰ ਕੇ ਇਹ ਅੰਤਰ ਹੋਰ ਵਧਦਾ ਹੈ।

ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਸੁਖ ਅਨਦ ਕਰੇਇ-14 ॥  ਬਾਲਕ ਰਾਖਿ ਲੀਏ ਗੁਰਦੇਵਿ-14 ॥

ਪ੍ਰਭ ਕਿਰਪਾਲ ਦਇਆਲ ਗੁੋਬਿੰਦ-16 ॥  ਜੀਅ ਜੰਤ ਸਗਲੇ ਬਖਸਿੰਦ-11 ॥੧॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੬੬)

ਨੋਟ : ਇੱਥੇ ਭੀ ਔਂਕੜ ਹੀ ਉਚਾਰਿਐ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ‘ਬਖਸਿੰਦ’ ਨਾਲ਼ ਤੁਕਾਂਤ ਭੀ ਸਹੀ ਨਾ ਬੈਠਦਾ।

(ਅ). ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਤੁਕਾਂਤ ਤੋਲ ਮੇਲਣ ਲਈ ਭੀ ਇੱਕ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਦੋ ਲਗਾਂ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਹੇਠਲੀ ‘ਰਹਾਉ’ ਤੁਕ ’ਚ ‘ਜਿੰਦੁ’ ਨਾਲ਼ ਉਚਾਰਨ ਮਿਲਾਣ ਲਈ ‘ਗੁੋਬਿੰਦ’ ’ਚੋਂ ‘ਗੁਬਿੰਦ’ ਉਚਾਰਿਐ ਤੇ ‘ਗੋਬਿੰਦ’ ਅਰਥ ਕੀਤੇ ਹਨ ਯਾਨੀ ਦੋਵੇਂ ਲਗਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਨ :

ਇਨ ਬਿਧਿ ਰਮਹੁ; ਗੋਪਾਲ ਗੁੋਬਿੰਦੁ ॥  ਤਨੁ ਧਨੁ ਪ੍ਰਭ ਕਾ; ਪ੍ਰਭ ਕੀ ਜਿੰਦੁ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ (ਮਹਲਾ ੫/੮੬੬)

ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ’ਚ 10 ਲਗਾਂ (ਮੁਕਤਾ, ਕੰਨਾ, ਸਿਹਾਰੀ, ਬਿਹਾਰੀ, ਔਂਕੜ, ਦੁਲੈਂਕੜ, ਹੋੜਾ, ਕਨੌੜਾ, ਲਾਂ, ਦੁਲਾਵਾਂ) ਹਨ, ਪਰ ਡਾ. ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਆਪਣੇ ਕਿਤਾਬਚੇ (ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ : ਧਰਮ-ਵਿਗਿਆਨਕ, ਧੁਨੀ-ਵਿਗਿਆਨਕ, ਮਨੋ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹੁੰਚ) ਦੇ ਪੰਨਾ 17 ’ਤੇ ਗਿਆਰਾਂ ਲਗਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਯਾਨੀ ਕਿ ਇੱਕ ਲਗ ‘ਔਂਕੜ/ਹੋੜੇ’ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਭੀ ਮੰਨੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਇਹ ਕਾਵਿ-ਪਿੰਗਲ ਮੁਤਾਬਕ ਸਹੀ ਨਹੀਂ। ਡਾ. ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਦਾ 20 ਕੁ ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਇਹੀ ਕਿਤਾਬਚਾ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਅੰਤਰ ਨਾਲ਼ (ਇਸ ਅੰਤਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ) ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਆਪ (ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੰਥਿਆ-ਉਚਾਰਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ) ਛਾਪ ਕੇ ਬਹਾਦਰ ਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਵੰਡਿਆ ਹੈ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਮਿਸ਼ਨਰੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮੁਤਾਬਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ’ਚ ਵੰਡ ਕੇ ਸਮਝਿਆ ਤੇ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ‘ਤਤਸਮ, ਤਦਭਵ ਤੇ ਗੁਰਮੁਖੀ/ਪੰਜਾਬੀ’ ਸ਼ਬਦ। ‘ਤਤਸਮ’; ਅਨਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਮੂਲਕ ਸ਼ਬਦ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਸਿਹਾਰੀ; ਕੋਈ ਲੁਪਤ ਸੰਬੰਧਕੀ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਤਾਹੀਓਂ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਭਾਗ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਪੁਲਿੰਗ/ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਨਾਂਵ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਸਤਿ, ਹਰਿ, ਕਲਿ (ਕਲਿਜੁਗ), ਰਵਿ (ਸੂਰਜ), ਸਸਿ (ਚੰਦ) ਗਿਰਿ (ਪਹਾੜ), ਆਦਿ, ਭਗਤਿ, ਮੂਰਤਿ, ਮੁਨਿ, ਭੂਮਿ, ਰਿਧਿ, ਸਿਧਿ, ਹਸਤਿ, ਕਾਮਣਿ’ ਆਦਿਕ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿਆਕਰਨ ਨਿਯਮਾਂ ਅਧੀਨ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਇਸਤ੍ਰੀ ਲਿੰਗ ‘ਜ਼ਨ (ਔਰਤ), ਅਰਜ਼, ਮਸ਼ੱਕਤਿ (ਮਿਹਨਤ)’ ਆਦਿਕ ਤੇ ਪੁਲਿੰਗ ‘ਆਸ਼ਕੁ, ਜ਼ੋਰੁ, ਸ਼ਾਹੁ, ਪਾਤਿਸ਼ਾਹੁ, ਗੋਸ਼ (ਕੰਨ/ਬਹੁ ਵਚਨ)’ ਆਦਿਕ ਹਨ। ‘ਤਦਭਵ’ ਸ਼ਬਦ; ਤਤਸਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਬਦਲਿਆ/ਵਿਗੜਿਆ ਰੂਪ ਹੁੰਦੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਸਤਿ ਤੋਂ ਸਚਿ, ਨਜ਼ਰਿ ਤੋਂ ਨਦਰਿ, ਹਾਜ਼ਿਰ ਹਜ਼ੂਰਿ ਤੋਂ ਹਾਦਰਾ ਹਦੂਰਿ, ਕਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਕਾਦੀ, ਕਾਗਦ (ਕਾਗਜ਼), ਆਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਆਗਾਸ, ਸ੍ਰਿਸ਼ਟਿ ਤੋਂ ਸਿਰਠਿ, ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਵਸਤੁ, ਜਾਣੂ ਤੋਂ ਜਾਣੁ, ਰਾਹੂ (-ਕੇਤੂ) ਤੋਂ ਰਾਹੁ’ ਆਦਿ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਖ਼ਿਦਮਤ ਤੋਂ ਖਿਜਮਤਿ, ਪਰਵਰਦਿਗਾਰ ਤੋਂ ਪਰਵਦਗਾਰ, ਬਹਿਸ਼੍ਤ ਤੋਂ ਭਿਸਤਿ, ਵਕਤ ਤੋਂ ਵਖ਼ਤ, ਪੁਲ-ਸਿਰਾਤ ਤੋਂ ਪੁਰਸਲਾਤ’ ਆਦਿ ਤਦਭਵ ਹਨ। ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤੋਤਲੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਾਙ ਕਾਵਿਕ ਮਸਤੀ ’ਚੋਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਾਰਤਕ ’ਚ ਅਜਿਹਾ ਵੇਖੀਦੈ। ਉਕਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਿਚਾਰ ਕਿ ਕਾਵਿ ਰਚਨਾ ’ਚ ਲਿਖਾਰੀ ਨਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਘੜ ਸਕਦੈ; ਵਾਰਤਕ ’ਚ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਤਦਭਵ ਸ਼ਬਦ ਉਸੇ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹਨ । ਵੈਸੇ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਬਦ ਬਣਤਰ ਅਕਸਰ ਕਿਸੇ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ 15 ਕੁ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ ਸ਼ਬਦ; ਤਤਸਮ ਤੇ ਤਦਭਵ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਤੇ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਬਾਕੀ 85 ਫ਼ੀਸਦੀ ਸ਼ਬਦ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਕੁ ਤਤਸਮ ਤੇ ਤਦਭਵ ਸ਼ਬਦ ਹਨ; ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਗੁਰਮੁਖੀ) ਦੀ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ ਤੇ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਵਿਆਕਰਨਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਅਧੀਨ ਹੈ ਯਾਨੀ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਭਾਗ ਨਹੀਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ ਕਾਰਕੀ (ਲੁਪਤ ਸੰਬੰਧਕੀ) ਚਿੰਨ੍ਹ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਬਣਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਸਤਿ’ (ਤਤਸਮ) ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਸਤਯ’ ਵਾਙ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਿਹਾਰੀ ਮੂਲਕ ਹੈ, ਪਰ ‘ਸਚਿ’ (ਤਦਭਵ) ਦੀ ਅੰਤ ਸਿਹਾਰੀ; ਕਾਰਕੀ ਅਰਥ ‘ਨੇ, ਨਾਲ਼, ਤੋਂ, ਵਿੱਚ’ ਆਦਿਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ।

ਉਕਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਕੇਵਲ ਸਾਰੀਆਂ ਲਗਾਂ ਉਚਾਰਨ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਉਹ ਤਤਸਮ ਸ਼ਬਦ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼, ਖ਼, ਗ਼, ਜ਼, ਫ਼’ ਧੁਨੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਜ਼ਨ, ਸ਼ਾਹ, ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ, ਜ਼ੋਰ, ਮਸ਼ੱਕਤਿ, ਸ਼ਰੀਅਤਿ, ਭਿਸ਼ਤਿ, ਸ਼ਰਮ’ ਆਦਿ ਭੀ ਤਦਭਵ (ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਬਦਲਿਆ ਰੂਪ ‘ਜਨ, ਸਾਹ, ਪਾਤਿਸਾਹ, ਜੋਰ, ਸਰਮ’ ਆਦਿ) ਹੀ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਮੂਲ ਭਾਸ਼ਾਈ ਸ਼ਬਦ (ਜ਼ਨ, ਸ਼ਰਮ ਆਦਿ) ਵਾਙ ਉਚਾਰਨ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸੋਚੇ ਹੀ ਨਾ ਜਦਕਿ ਤਦਭਵ ਸ਼ਬਦ-ਬਣਤਰ ਲਈ ਮੂਲਕ-ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇੱਕ ਅੱਖਰ ਬਦਲਿਆ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਕਾਦੀ ਯਾਨੀ ‘ਜ਼’ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਦ’, ਪਰ ਕਾਜ਼ੀ (ਤਤਸਮ) ਨੂੰ ਕਾਜੀ (ਤਦਭਵ) ਕਹਿਣਾ; ਕਿਸੇ ਅਖੌਤੀ ਡਾਕਟਰ ਪਦਵੀ ਦਾ ਕੰਮ ਹੋ ਸਕਦੈ।

ਤਤਸਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਤਦਭਵ ਮੰਨ ਕੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇੱਕ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ, ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਭੀ ਗ਼ਲਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੇ 35 ਅੱਖਰ ਹੀ ਸਨ। ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਅਨਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ‘ਸ਼, ਖ਼, ਗ਼, ਜ਼, ਫ਼’ ਧੁਨੀ ਆਈ ਹੈ। ਉਕਤ ਵਿਦਵਾਨ ਇਹ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ 16ਵੀਂ ਜਾਂ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ। ਇੱਥੇ ਵਿਚਾਰਨਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਅੱਖਰ-ਧੁਨੀ; ਪਹਿਲਾਂ ਉਚਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਦਾ ਲਿਖਤ ਰੂਪ ਪਹਿਲਾਂ ਆਉਂਦੈ  ? ਜਵਾਬ ਹੈ ‘ਧੁਨੀ ਪਹਿਲਾਂ ਉਚਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ’। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ‘ਲ਼’ ਧੁਨੀ ਲਿਖਤ ’ਚ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ’ਚ ਆਈ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਆਇਐ। ‘ਭੋਲਾ’ (ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਂ) ਤੇ ‘ਭੋਲ਼ਾ’ (ਮਾਸੂਮ), ‘ਨਾਲ’ (ਜੁਲਾਹੇ ਦੀ ਨਲਕੀ) ਤੇ ‘ਨਾਲ਼’ (ਸਾਥ) ਉਚਾਰਨ ਵਖਰੇਵਾਂ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਲ਼’ ਧੁਨੀ ਲਿਖਤ ਉਪਰੰਤ। ‘ਕਾਲ਼ਾ’ (ਰੰਗ) ਨੂੰ ਕਦੇ ‘ਕਾਲਾ’ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਹੋਣਾ।

ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤੱਥ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ 13 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਪੰਡਿਤ ਗੋਪਾਲ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਸਿੱਧਮ ਭਾਖਾ (ਯਾਨੀ ਕਿ ਗੁਰਮੁਖੀ), ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਿਜ ਨਾਥ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੇ ਮੌਲਵੀ ਕੁਤਬਦੀਨ ਜੀ ਪਾਸੋਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਸਿੱਖ ਲਈ ਸੀ। ਕੀ ਮੌਲਵੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਮਸਕਤਿ’ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ ਜਾਂ ‘ਮਸ਼ੱਕਤਿ’ ? ਅੱਜ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਿਦਵਾਨ ਦੀ ਬੋਲੀ; ਸ਼ੁੱਧ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕਬੂਲਿਆ ਜਾਂਦਾ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤਾਂ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਚਾਰੀਆ ਨਾਲ਼ ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ਹਨ। ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਵਿਖੇ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਚਰਚਾ; ਦੋਵੇਂ ਕਰਦਿਆਂ ਮੌਲਵੀ-ਕਾਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਜੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲਦੇ ਹੋਣੇ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾਈ ਪਕੜ ’ਤੇ ਕੋਈ ਸੰਦੇਹ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ। ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੱਧਕ ਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹੀ ਹੋ ਸਕਦੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਲਿਖਤ ਰੂਪ ’ਚ ਨਹੀਂ ਆਈਆਂ ਸਨ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਬੋਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸੀ; ਜਿਵੇਂ ‘ਲ਼’ ਪੈਰ ਬਿੰਦੀ ਅੱਜ ਤੋਂ 35-40 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖਤਾਂ ’ਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੇ ਪੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤੇ ਲੇਖਕ ਵੀ ਅੱਜ ਨਹੀਂ ਲਿਖਦੇ ਪਰ ਉਚਾਰਨ ’ਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਇਨਕਾਰੀ ਨਹੀਂ। ਨਾਸਕੀ ਧੁਨੀ ਦਾ ਭੀ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਸ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਾਪਦੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਤਾਰਿਆਂ ’ਚ ਵੱਧ ਗ਼ਲਤੀਆਂ ਨਾ ਹੋਣ।

ਡਾਕਟਰ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਪੰਨਾ 3 ’ਤੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ; ਆਪਣੀ ਪਿਛਲੀ (ਅਰਬੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ…) ਜਾਤ-ਪਾਤ ਤਿਆਗ ਆਏ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਬਾਬੇ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛਕ ਲਿਆ ਹੈ ਭਾਵ ਇਹ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਹੁਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਵੀ ਉਹੀ ਹੋਣਗੇ ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਸਜੇ ਹੋਏ ਹਨ।’

ਉਕਤ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਤੋਂ ਜਾਪਦੈ ਕਿ ਡਾ. ਸਾਹਿਬ; ਜਾਤ-ਪਾਤ ਵਿਤਕਰੇ ਵਾਙ ਅਨਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਭੀ ਮਲੇਛ ਭਾਸ਼ਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਅਜਿਹੇ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮੇਟਣ ਲਈ ਹੀ ਇੱਕੋ ਗ੍ਰੰਥ ’ਚ ਕਈ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੇ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦੇ ਕਹੇ ਜਾਂਦੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਕਰ, ਮਾਣ ਬਖ਼ਸ਼ਿਆ ਹੈ।

ਅਗਾਂਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅਰਥ ਨਾਲੋਂ ਉਦੇਸ਼/ਉਪਦੇਸ਼ ਮਹਤ੍ਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਕੀ ਅਰਥ ਹਨ; ਉਹ ਕਿਸ ਧਾਤੂ ਤੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਉਸ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਕਾਸ-ਕ੍ਰਮ ਕੀ ਹੈ, ਉਹ ਮੂਲਕ ਜਾਂ ਸਾਧਿਤ ਕਿਸ ਭਾਸ਼ਾਈ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੈ ? ਆਦਿ ਸਵਾਲ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬਹੁਤੇ ਮਾਅਨੇ ਨਹੀਂ ਰਖਦੇ..। ਸਮਾਜੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਅਰਥ ਦੀਆਂ ਮੁਥਾਜ ਹਨ, ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਰਥ ਮੁਥਾਜੀ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਕਾਇਦੇ, ਕੋਸ਼ ਜਾਂ ਕੋਰਸ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ। ਇਹ ‘ਅਨਾਹਦ’ ਹੈ; ਇਹ ‘ਝੁਣਕਾਰ’ ਹੈ; ਪੰਚ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅਨਹਦੁ ਝੁਣਕਾਰੁ ਹੈ (ਪੰਚ ਸਬਦ ਝੁਣਕਾਰੁ ਨਿਰਾਲਮੁ ਪ੍ਰਭਿ ਆਪੇ ਵਾਇ ਸੁਣਾਇਆ ॥੧੦੪੦; ਪੰਚ ਸਬਦ ਧੁਨਿ ਅਨਹਦ ਵਾਜੇ…੭੬੪; ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਰਸਿ ਮੰਗਲ ਗਾਏ ਸਬਦੁ ਅਨਾਹਦੁ ਬਾਜਿਓ ॥੧੨੦੪)’

ਵਿਚਾਰ : ਗੁਰਬਾਣੀ; ਸ਼ਬਦ-ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਸਰਵੋਤਮ ਮੰਨਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਉਕਤ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਜਾਪਦੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਕੀਤੇ ਸਾਰੇ ਟੀਕੇ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ ਕੋਸ਼ ਆਦਿ ਨਿਰਮੂਲ ਹਨ। ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਅਨੰਦ; ਗੂੰਗੇ ਦੁਆਰਾ ਖਾਧੀ ਮਿਠਾਈ ਵਾਙ ਬਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਡਾਕਟਰ ਸਾਹਿਬ ਯੋਗ-ਮੱਤ ਵਾਙ ਅਨੰਦ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਪਏ ਹਨ। ਇਹੀ ਸੋਚ ਰਾਧਾ ਸੁਆਮੀ ਡੇਰੇ ਨੇ ਅਪਣਾਈ ਹੈ ਯਾਨੀ ਅਨੰਦ ਤੇ ਨਾਮ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਗਾਓ, ਪਰ ਅਨੰਦ ਕਿਵੇਂ ਹੋਵੇ, ਨਾਮ ਕਿਸ ਦਾ ਹੈ, ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾ ਕਰੋ।

ਸਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਨੇ ਗੁਰਮਤਿ ਰਹੱਸ ਚਖ ਲਿਆ ਉਹ ਹੋਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਲ਼ਨ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦਾ, ਕਿਸੇ ਅਨਭਾਸ਼ਾ ਪ੍ਰਤੀ ਭੀ। ਉਸ ਲਈ ‘‘ਸਭੁ ਗੋਬਿੰਦੁ ਹੈ, ਸਭੁ ਗੋਬਿੰਦੁ ਹੈ; ਗੋਬਿੰਦ ਬਿਨੁ ਨਹੀ ਕੋਈ ॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੪੮੫) ਕਿਉਂਕਿ ‘‘ਤਿਸ ਕੈ ਭਾਣੈ ਕੋਇ ਨ ਭੂਲਾ; ਜਿਨਿ ਸਗਲੋ ਬ੍ਰਹਮੁ ਪਛਾਤਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੬੧੦), ਪਰ ਪਾਖੰਡੀ ਮਨ ਜ਼ਰੂਰ ਕਹੇਗਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਤ੍ਰਿਲੋਕ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਪਏ ਨੇ।

ਦਰਅਸਲ ਡਾਕਟਰ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਓਹੀ ਬੋਲਦਾ ਪਿਐ, ਜੋ ਸੰਨ 1985 ’ਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੀ ਗਈ ਡਾਕਟਰ ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਦੀ 162 ਪੰਨਿਆਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਸੁੱਧ ਉਚਾਰਨ’ ’ਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ਼ ਸੰਨ 2013 ’ਚ ਮੁੜ ਛਾਪੀ ਇਸ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਐਡੀਸ਼ਨ ਹੈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ 16 ਤੋਂ 92 ਪੰਨੇ ਤੱਕ ਸ. ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ, ਗਿਆਨੀ ਦਿੱਤ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਤੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ’ਤੇ ਦੂਸ਼ਣ ਲਾਉਂਦਿਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤੈ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖ ਨਾਮ ਜਪਦੇ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਸਤਿਕਾਂ, ਗੁਰੂ ਨਿੰਦਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾ ਕਬੂਲਿਆ, ਪਰ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਨਾਮ ਅਭਿਆਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਸ਼ੁੱਧ ਪਾਠੀਆਂ (ਯਾਨੀ ਕਿ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ) ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬੂਲਿਆ ਜਾ ਰਿਹੈ। ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਮੁੱਖ ਬੰਦ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੱਢਾ (ਪ੍ਰਧਾਨ ਚੀਫ਼ ਖਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ) ਨੇ ਲਿਖਿਐ, ਜਿਸ ਦੀ ਪਿਛਲੇ ਦਿਨੀਂ ਇੱਕ ਬੀਬੀ ਨਾਲ਼ ਗ਼ਲਤ ਹਰਕਤਾਂ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀਡੀਓ ਵਾਇਰਲ ਹੋਈ ਸੀ ਤੇ ਇਸ ਦੇ ਹੋਣਹਾਰ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਬੇਸ਼ਰਮੀ ਨਾ ਸਹਾਰਦਿਆਂ ਆਪਣੇ ਰਿਵਾਲਵਰ ਨਾਲ਼ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਆਤਮ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਲਈ ਸੀ। ਕੀ ‘ਅਨਾਹਦ, ਪੰਚ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਅਨਹਦੁ ਝੁਣਕਾਰੁ’ ਸੁਣਨ ਵਾਲ਼ੇ ਅਜਿਹੇ ਕਿਰਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?

ਸ. ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ‘ਕਾਗਜ਼’ (‘ਜ਼’ ਅਨਭਾਸ਼ਾ ਅਰਬੀ ਧੁਨੀ) ਨੂੰ ਝੂਠਾ ਸਾਬਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਕਤ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਾ 70-71 ’ਤੇ 8 ਵਾਰ ‘ਕਾਗਦ’ (ਤਦਭਵ) ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿ ਅਸ਼ੁੱਧ ਪਾਠੀ (ਯਾਨੀ ਕਿ ਮਿਸ਼ਨਰੀ) ‘ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਦੇ ਪਾਤਰ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੇ; 100 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ‘ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਲਿਖਿਐ ਜਦਕਿ ‘ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ’ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਗੁਰੂ ਦੀ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼’। ਕੀ ‘ਅਨਾਹਦ, ਝੁਣਕਾਰੁ’ ਸੁਣਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਅੰਦਰ ਐਨੀ ਜਲ਼ਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?

ਡਾ. ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ’ਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਲਿਖਦੈ ਕਿ ਚਾਰ-ਪੰਜ ਸੌ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਅਜੋਕੇ ਪੰਜਾਬੀ ਉਚਾਰਨ ਵਾਙ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦੈ। ਪੰਜਾਬੀ ਨੇ ਅਗਾਂਹ ਭੀ ਬਦਲਦੇ ਰਹਿਣੈ। ਕੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਭੀ ਬਦਲਦਾ ਰਹੇਗਾ ? ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ਮੈ ਉਕਤ ‘ਕਾਇਆ’ ਮਿਸਾਲ ਰਾਹੀਂ ਦੇ ਚੁੱਕਾ ਹਾਂ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਆਰੋਪ ਹੀ ਗ਼ਲਤ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਅਜੋਕੀ ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਙ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦੈ। ਦਰਅਸਲ ਡਾ. ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਡਾ. ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਲੱਗੀਆਂ ਬਿੰਦੀਆਂ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੇ ਉਲ਼ਟ ਡਾ. ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਾ 121 ’ਤੇ ਲਿਖ ਰਿਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਿੰਦੀਆਂ ਬੀੜਾਂ ਦਾ ਉਤਾਰਾ ਕਰਦਿਆਂ ਵਾਧੂ ਲਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਪੁਰਾਤਨ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਬੀੜਾਂ ’ਚੋਂ ਇਹੀ ਸ਼ਬਦ ਬਿੰਦੀ ਰਹਿਤ ਲੱਭ ਕੇ ਇਹ ਬਿੰਦੀਆਂ ਭੀ ਹਟਾ ਦੇਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੀ ਐਸੀ ਸੋਚ ਗੁਰੂ ਨਿੰਦਕ ਨਹੀਂ ? ਦੂਜਾ ਸੁਝਾਅ ਉਹ ਦਿੰਦੈ ਕਿ ਜੇ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ 2-4 ਥਾਂ ਬਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ 100 ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸੇਧ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਘੱਟ ਵਾਲ਼ੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਦਰੁਸਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦੈ ਯਾਨੀ ਕਿ 173 ਵਾਰ ਲਿਖੇ ‘ਕਾਇਆ’ ਤੋਂ ਸੇਧ ਲੈ ਕੇ 12 ਵਾਰ ਲਿਖੇ ‘ਕਾਂਇਆ’ (ਬਿੰਦੀ ਸਹਿਤ) ਨੂੰ ਦਰੁਸਤ (ਕਾਇਆ/ਬਿੰਦੀ ਰਹਿਤ) ਪੜ੍ਹਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਭੀ ਐਨੀ ਕੁ ਸਮਝ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇ 173 ਵਾਰ ‘ਕਾਂਇਆ’ (ਬਿੰਦੀ ਸਮੇਤ) ਹੋਵੇ ਤਾਂ 12 ਵਾਰ ‘ਕਾਇਆ’ (ਬਿਨਾਂ ਬਿੰਦੀ) ਕੇਵਲ ਛਾਪੇ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਹੋਵੇਗੀ, ਨਾ ਕਿ ਉਹ, ਉਚਾਰਨ ਸੇਧ ਹੋਵੇਗੀ। ਉਚਾਰਨ ਸੇਧ ਓਹੀ ਅਖਵਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਇਹ ਤਥਾ-ਕਥਿਤ ਡਾਕਟਰ; ਉਲ਼ਟਾ ਰਾਗ ਅਲਾਪਦੇ ਪਏ ਹਨ।

ਡਾ. ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਾ 149 ’ਤੇ ਲਿਖਦੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਕਰਣ ਕਾਰਕ ਬਹੁ ਵਚਨ ਨੂੰ ਬਿੰਦੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਬਹੁ ਵਚਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ‘‘ਜੇ ਸਉ ਚੰਦਾ ਉਗਵਹਿ ਸੂਰਜ ਚੜਹਿ ਹਜਾਰ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੨/੪੬੩) ਤੁਕ ’ਚ ‘ਚੰਦਾ’ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ, ਬਹੁ ਵਚਨ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ‘ਚੰਦਾਂ’ (ਬਿੰਦੀ ਸਮੇਤ) ਨਹੀਂ, ਪਰ ‘‘ਸਾਹਾਂ ਸੁਰਤਿ ਗਵਾਈਆ ਰੰਗਿ ਤਮਾਸੈ ਚਾਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੧੭) ਤੁਕ ’ਚ ‘ਸਾਹਾਂ’; ਕਰਣ ਕਾਰਕ, ਬਹੁ ਵਚਨ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਬਿੰਦੀ ਸਮੇਤ ਹੈ।

ਉਕਤ ਵਿਚਾਰ ਸਾਬਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਡਾ. ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਝੂਠ ਬੋਲਦੈ ਜਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਾਰਕਾਂ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸਮਝ ਨਹੀਂ। ਸਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ (1). ਚੰਦਾ ਅਤੇ ਸਾਹਾਂ; ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਬਹੁ ਵਚਨ ਹਨ। (2). ‘ਚੰਦਾ’; ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ, ਬਹੁ ਵਚਨ ’ਚੋਂ ਕੋਈ ਲੁਪਤ ਸੰਬੰਧਕੀ ‘ਨੇ, ਨਾਲ਼’ ਆਦਿ (ਚਿੰਨ੍ਹ) ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦਾ ਤਾਹੀਓਂ ‘ਚੰਦਾ’ ਦਾ ‘ਾ’ (ਕੰਨਾ) ਕੇਵਲ ਕਾਵਿ ਤੋਲ ਵਜੋਂ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਗੁਰ’ ਤੋਂ ‘ਗੁਰਾ’, ‘ਮਨ’ ਤੋਂ ‘ਮਨਾ’ ਹੁੰਦੈ, ਇਸ ਲਈ ਬਿੰਦੀ ਸਮੇਤ (ਚੰਦਾਂ) ਨਹੀਂ ਜਦਕਿ ‘ਸਾਹਾਂ’; ਬਹੁ ਵਚਨ, ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ’ਚੋਂ ਸੰਬੰਧਕੀ ‘ਨੇ’ ਲੁਪਤ ਨਿਕਲਣ ਕਾਰਨ, ਬਿੰਦੀ ਸਮੇਤ ਹੈ। ‘‘ਸਾਹਾਂ ਸੁਰਤਿ ਗਵਾਈਆ; ਰੰਗਿ ਤਮਾਸੈ ਚਾਇ ॥’’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਪਾਤਿਸ਼ਾਹਾਂ ‘ਨੇ’ ਮੌਜ-ਮਸਤੀ/ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਆਦਿ ਮਨਾਉਣ ਕਾਰਨ ਆਪਣੀ ਅਕਲ ਗਵਾ ਲਈ।’, ਜੇ ‘ਸਾਹਾਂ’ ਨੂੰ ਕਰਣ ਕਾਰਕ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਅਰਥ ਹੋਣਗੇ ‘ਪਾਤਿਸਾਹਾਂ ਨਾਲ਼ ਮੌਜ-ਮਸਤੀ/ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਆਦਿ ਮਨਾਉਣ ਕਾਰਨ ਆਪਣੀ ਅਕਲ ਗਵਾ ਲਈ।’, ਸਵਾਲ ਉਪਜੇਗਾ ਕਿਸ ਨੇ ? ਸੋ ਵਿਆਕਰਨ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਚੰਦਾ’ ਸਾਧਾਰਨ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਬਹੁ ਵਚਨ ਰੂਪ ਹੈ ਤੇ ‘ਸਾਹਾਂ’ ਸੰਬੰਧਕੀ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਬਹੁ ਵਚਨ ਰੂਪ।

ਡਾ. ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਕਤ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਤੁਕ ‘‘ਪੁਤ੍ਰੀ ਕਉਲੁ ਨ ਪਾਲਿਓ; ਕਰਿ ਪੀਰਹੁ ਕੰਨ੍ ਮੁਰਟੀਐ ॥’’ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੭) ’ਚ ‘ਪੁਤ੍ਰੀ’ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ (ਚੰਦਾ ਵਾਙ) ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਬਿੰਦੀ ਰਹਿਤ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੰਪਾਦਨ ਨਿਰਣੈ’ ’ਚ ‘ਪੁਤ੍ਰੀ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਪੁੱਤ੍ਰੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ ਤੇ ਨਾਲ਼ ਇਹ ਭੀ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਕੋਈ ‘ਬੇਟੀ’ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਪੁਤ੍ਰੀ’ ਕਿਹਾ ਹੋਵੇ। ਇਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ’ਚ ਸ. ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਉਕਤ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਾ 67 ’ਤੇ ਲਿਖਦੈ ਕਿ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਾਹਿਬ ਇਹ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ‘ਪੁਤ੍ਰੀ’ ਸ਼ਬਦ ਦੇ 2 ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਰਥ, ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ (ਜਦਕਿ ਐਸਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬੇਟੀ ਵਾਲ਼ੇ ਤਰਕ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਕਿਹਾ) ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ’ਚ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ 4 ਅਰਥ ਹਨ (1). ਪੁਤ੍ਰੀ-ਬੇਟੀ ‘‘ਸਾਈ ਪੁਤ੍ਰੀ ਜਜਮਾਨ ਕੀ; ਸਾ ਤੇਰੀ..॥’’ (2). ਪੁੱਤਲਿਕਾ, ਪੁਤਲੀ, ਕਿ ਸੋਵਰਣ ਪੁਤ੍ਰੀ (ਦੱਤਾਵ) ਮਾਨੋ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪੁਤਲੀ ਹੈ। (3). ਅੱਖ ਦੀ ਧੀਰੀ (4). ਪੁਤ੍ਰੀਂ, ਪੁਤਰਾਂ ਨੇ ‘‘ਪੁਤ੍ਰੀ ਕਉਲੁ ਨ ਪਾਲਿਓ..॥’’

ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਝੂਠਾ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਸ. ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੋ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਦੀ ਉਕਤ ਮਿਸਾਲ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਨੰਬਰ 4 ਤਾਂ ਸਗੋਂ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੈ ਕਿ ‘ਪੁਤ੍ਰੀ’ ਦਾ ਅਰਥ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਹੈ ਅਤੇ ਉਚਾਰਨ ਹੈ ਪੁੱਤ੍ਰੀਂ। ਨੰਬਰ 2, 3 ਵਾਲ਼ੇ ਅਰਥ ਵੈਸੇ ਭੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਨਹੀਂ। ਜੇ ਕੋਈ 2+2=4 ਕਹੇ ਦਾ ਮਤਲਬ 2+2=5 ਕੱਢੇ ਤਾਂ ਉਸ ਅੰਦਰ ‘ਅਨਾਹਦ, ਝੁਣਕਾਰੁ’ ਨਹੀਂ; ਜਲ਼ਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਗਲੀ ਮਿਸਾਲ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰੇਗੀ। ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ; ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਾ 93 ’ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ਼ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਜੇ ‘‘ਘਰਿ ਘਰਿ ਅੰਦਰਿ ਧਰਮਸਾਲ’’ (ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੨੭) ਬਣਾਉਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸੁਭਾਵਕ ਹੀ ਹਰ ਗੁਰਸਿੱਖ ਨੇ ਗ੍ਰੰਥੀ ਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਵੀ ਹੋਣਾ ਹੈ’’ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸ. ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਉਕਤ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਾ 73 ’ਤੇ ਇਹ ਕੱਢਿਐ ਕਿ ‘ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਕਹਿੰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਦਸਾਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹੀਆਂ ਵੇਲੇ ਤਾਂ ਘਰ ਘਰ ਅੰਦਰ ਧਰਮਸਾਲ ਨਹੀਂ ਸਨ।’

ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ; ‘ਗਰਬ ਗੰਜਨੀ ਟੀਕੇ’ (ਜਪੁ ਜੀ ਸਾਹਿਬ) ਦੀ 25ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ‘‘ਨਾਨਕ ਪਾਤਿਸਾਹੀ ਪਾਤਿਸਾਹੁ ॥੨੫॥’’ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ’ਚ ‘ਪਾਤਿਸ਼ਾਹੀਂ’ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ਼ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਜੀ ਕੋ ਭੀ ਬਚਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਪੂਰੋ ਲਿਖਯੋ ਗਯੋ ਹੈ, ਤਬ ਕਿਸੀ ਸਿਖ ਨੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰੀ ਹਜ਼ੂਰ; ਬਿੰਦਾ ਔਰ ਅਧਿਕ ਇਨ ਕੋ ਘਾਟੋ ਰਹਯੋ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਮੇਂ। ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਹਯੋ; ਅਬ ਨਹੀਂ ਲਗਤ ਹੈ, ਸਿਖ ਬੁਧਿਵਾਨ ਅਗਾਰੀ ਆਪ ਹੀ ਇਸੀ ਰੀਤਿ ਸੇ ਪਾਠ ਕਰਿ ਅਰਥ ਕੋ ਕਰੈਂਗੇ। ਯਾ ਤੇ ਈਹਾਂ ‘ਪਾਤਿਸ਼ਾਹੀਂ’ (ਬਿੰਦੀ ਸਮੇਤ) ਕੋ ਅਰਥ ਹੋਤ ਹੈ।’ ਇਸ ਲਿਖਤ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦੈ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪਾਠ-ਬੋਧ; ਪੁਰਾਤਨ ਰੀਤ ਚੱਲੀ ਆਈ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕੇਵਲ ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਹੈ।

ਡਾਕਟਰ ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ; ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਉਚਾਰਨ ਸੇਧਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ-ਕਰਦਾ ਆਪਣੇ ਕਿਤਾਬਚੇ (ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ : ਧਰਮ-ਵਿਗਿਆਨਕ, ਧੁਨੀ-ਵਿਗਿਆਨਕ, ਮਨੋ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹੁੰਚ) ਦੇ ਪੰਨਾ 13 ’ਤੇ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੀ ਕਿਤਾਬ (ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੰਥਿਆ-ਉਚਾਰਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ) ਦੇ ਪੰਨਾ 25 ’ਤੇ ਲਿਖਦੈ ‘ੴ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਇਕਓਅੰਕਾਰ’ ਹੈ, ਇਕ ਓਅੰਕਾਰ (ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ) ਨਹੀਂ। ‘ਅੰ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਅਙ੍’ (ਇਕਓਅਙ੍ਕਾਰ) ਹੈ। ਅਗਾਂਹ ਲਿਖਿਐ-‘ਇਸ ਦੈਵੀ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਨੂੰ ਅਧਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਇਹ ਤਰਕ ਨਹੀਂ ਘੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਦੇਖੋ ਜੀ ੴ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਵੀ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਕਓਅਙ੍ਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੀ ਹਾਂ, ਇਹ ਕਿਹੜਾ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਥੇ ਦੁਹਰਾਅ ਦੇਣਾ ਕੁਥਾਂ (ਗ਼ਲਤ) ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ, ਭਾਸ਼ਾਈ ਪਦ ਨਹੀਂ। ‘ਇਕਓਅਙ੍ਕਾਰ’ ਇਸ ਦੀ ਧੁਨੀ ਹੈ, ਨਾਂ ਨਹੀਂ।’

ਵਿਚਾਰ : (1). ‘‘ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ; ਗੁਰੂ ਹੈ ਬਾਣੀ.. ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੯੮੨) ਵਾਕ ’ਚ, ਜੋ ‘ਬਾਣੀ ਗੁਰੂ’ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਨੇ ‘ਸਬਦੁ ਗੁਰੂ’ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ’ਚ ‘ਬਾਣੀ’ ਦੇ 10 ਅਰਥ, ‘ਸਬਦ’ ਦੇ 11 ਅਤੇ ‘ਓਅੰਕਾਰ’ ਦੇ 4 ਅਰਥ ਹਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ 25 ਅਰਥਾਂ ’ਚ ਇੱਕ ਭੀ ਥਾਂ ‘ਚਿੰਨ੍ਹ’ ਜਾਂ ‘ਦੈਵੀ ਚਿੰਨ੍ਹ’ ਅਰਥ ਨਹੀਂ। ਤਥਾ ਕਥਿਤ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ’ਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਲਿਖਿਐ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ (ਸਮਾਜੀ ਰਚਨਾ ਵਾਙ) ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ, ਫਿਰ ‘ਪੁਤ੍ਰੀ’ ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਵਰਤ ਲਿਆ ਤੇ ੴ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਭੀ ਕੋਸ਼ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇਣਾ, ਉਚਿਤ ਨਾ ਸਮਝਿਆ।

(2). ਡਾ. ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ‘ਇਕ’ ਤੋਂ ‘ਓਅਙ੍ਕਾਰ’ ਭਿੰਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ‘ਇਕ’ ਦੇ ‘ਕੋਲ਼’ ‘ਊੜੇ’ ਨੂੰ ਬੈਠਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਊੜਾ ਮਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਏਕਾ; ਏਕੰਕਾਰੁ ਲਿਖਿ ਦੇਖਾਲਿਆ। ਊੜਾ; ਓਅੰਕਾਰੁ ਪਾਸਿ ਬਹਾਲਿਆ।’’ (ਵਾਰ ੩ ਪਉੜੀ ੧੫) ਕੀ ਇਹ ਤਥਾ ਕਥਿਤ ਵਿਦਵਾਨ; ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਤੋਂ ਭੀ ਵੱਧ ਸਮਝਦਾਰ ਹਨ ?

(3). ੴ ਵਿੱਚ ‘ਇਕ+ਓ+ਕਾਰ’ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਇਕਓਅਙ੍ਕਾਰ’। ਇਹ ਲਿਖਣਾ ਕਿ ‘ਅੰ’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਅਙ੍’ ਹੈ, ਕਿੱਥੋਂ ਲਿਐ ?

ਡਾ. ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਪੰਨਾ 15 ’ਤੇ ਅਤੇ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੰਥਿਆ-ਉਚਾਰਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ’ ਦੇ ਪੰਨਾ 26 ’ਤੇ ਲਿਖਦੈ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਵਿਸਰਗ (:) ਵੀ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ। ਵਿਸਰਗ (ਯਾਨੀ ਦ੍ਰਿੜੰਤਣ: ਲਿਖੵਣ: ਸੰਪੂਰਣ: ਰੰਗਣ:) ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਹ੍’ ਹੈ (ਭਾਵ ਦ੍ਰਿੜੰਤਣਹ੍ ਲਿਖੵਣਹ੍ ਸੰਪੂਰਣਹ੍ ਰੰਗਣਹ੍) ਅਤੇ ਅਗਾਂਹ ਲਿਖਦੈ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਲੇਖਣੀ ਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਸ਼ਬਦ, ਬਾਣੀਕਾਰ ‘ਮਹਲਾ’ ਲਈ, ਸੰਖਿਪਤ ਤਰਕੀਬ ‘ਮ:’ ਅਨੇਕ ਵਾਰ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਹੈ। ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ਤੇ ਰੂਪ ‘ਮਹਲਾ’ ਹੈ।

ਵਿਚਾਰ : ਡਾ. ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਮੁਤਾਬਕ ਦੋਵੇਂ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿਸਰਗ ‘(:)’ ਤੇ ਮ : ‘(:)’ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਡਾ. ਹਰਕੀਰਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਡਾ. ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ; ਮ: ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਮਹੱਲਾ’ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਤੇ ਇਹ ਉਚਾਰਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦ ਵਜੋਂ ਹੀ ਹੈ (ਨਾ ਕਿ ਅਰਬੀ ‘ਮਹਲਾ’ ਦਾ) ਤਾਂ ਫਿਰ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ‘(:)’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਹ੍’ ਤੇ ਦੂਜਾ ਥਾਂ ‘(:)’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਹੱਲਾ’ (ਯਾਨੀ ਮਹੱਲਾ) ਕਿਵੇਂ ? ਇੱਥੇ ਭੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਵਿਸਰਗ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਾਙ ‘ਮਹ੍’ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਵੱਲੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ ਸਪਸ਼ਟ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ‘ਰਾਗੁ ਸਿਰੀਰਾਗੁ ਮਹਲਾ ਪਹਿਲਾ ੧ ਘਰੁ ੧ ॥, ਸੋਰਠਿ ਮਹਲਾ ੧ ਪਹਿਲਾ ਦੁਤੁਕੀ ॥’ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਰਲੇਖਾਂ ’ਚ ‘੧’ ਦੇ ਨਾਲ਼ ‘ਪਹਿਲਾ’ ਲਿਖਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ‘੧’ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਪਹਿਲਾ’ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਇਕ’ ਜਾਂ ਦੋ ਵਾਰ ‘ਪਹਿਲਾ ਪਹਿਲਾ’। ਫਿਰ ਭੀ ਨਾ ਸਮਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬੇਮੁਖ ਹਨ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਾਲ਼ੇ ਬੇਮੁਖ ? ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਹੂਬਹੂ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ਼ ‘ਪਹਿਲਾ ਪਹਿਲਾ’ ਦੋ ਵਾਰ ਪੜ੍ਹਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸਹੀ ਨਹੀਂ।

ਅੰਤ ’ਚ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਭੀ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਡਾ. ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ (ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨ : ਧਰਮ-ਵਿਗਿਆਨਕ, ਧੁਨੀ-ਵਿਗਿਆਨਕ, ਮਨੋ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਪਹੁੰਚ) ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੀ ਕਿਤਾਬ (ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੰਥਿਆ-ਉਚਾਰਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ) ’ਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ਤੇ ਕਿਉਂ ਰੱਖਿਐ ? ਡਾ. ਗੁਰਮੇਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਛਾਪੀ ਕਿਤਾਬ ’ਚ ਪੰਨਾ ਨੰਬਰ 11, 12 ਤੇ 13 ’ਤੇ 19 ਵਾਰ ‘ਟਕਸਾਲ’ ਸ਼ਬਦ ਵਾਧੂ ਲਿਖਦਿਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ‘‘ਜਤੁ ਪਾਹਾਰਾ ਧੀਰਜੁ ਸੁਨਿਆਰੁ ॥… ਘੜੀਐ ਸਬਦੁ ਸਚੀ ਟਕਸਾਲ ॥ (ਜਪੁ), ਸਚ ਸਬਦੁ ਗੁਰਿ ਸਉਪਿਆ; ਸਚ ਟਕਸਾਲਹੁ ਸਿਕਾ ਚਲਿਆ।’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੨੪ ਪਉੜੀ ੮) ਦੀ ਟੇਕ ਲੈ ਕੇ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕੀਤੈ ਕਿ ‘ਟਕਸਾਲ’ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਬਾਬਾ ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਬਲਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਪਦੈ ਕਿ ਬਹਾਦਰ ਗੜ੍ਹ (ਪਟਿਆਲ਼ਾ) ਵਿਖੇ 11 ਤੋਂ 15 ਅਕਤੂਬਰ 2021 ਤੱਕ ਹੋਈ ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਸੰਥਿਆ ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾ’ ਕਿਸ ਨੇ ਕਰਵਾਈ ਤੇ ਕਿਉਂ ਕਰਵਾਈ ? ਵੈਸੇ ਉਕਤ ਦੋਵੇਂ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਟਕਸਾਲ’ ਦਾ ਉਹ ਅਰਥ ਭੀ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਇਸ ਨੇ ਸੰਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮੁਥਾਜੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕਰ ਲਿਆ।

ਸਿੱਖ ਕੌਮ ਦੀਆਂ ਸਿਰਮੌਰ ਦੋ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ (ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਕਮੇਟੀ ਤੇ ਚੀਫ਼ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ) ਸ਼ਰੇਆਮ ਪੰਥ ਦਰਦੀ ਜਥੇਬੰਦੀਆਂ ’ਤੇ ਸਵਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹਨ ਜਦਕਿ ਚੀਫ਼ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਟੀਕੇ ’ਚ ਉਚਾਰਨ ਸੇਧਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਸਿੱਖਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਤਤਸਾਰ : ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਗੁਰਬਾਣੀ ਪਾਠ ਬੋਧ ਦੌਰਾਨ; ਜਿੱਥੇ ਤਤਸਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਵਾਙ ਉਚਾਰ ਕੇ ਭਾਸ਼ਾਈ ਵਿਤਕਰਾ ਮਿਟਦੈ ਓਥੇ ਤਦਭਵ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਤੋਤਲੀ ਜ਼ਬਾਨ ਵਾਙ ਉਚਾਰ ਕੇ ਮਸਤੀ/ਅਨੰਦ ਮਾਣੀਦੈ ਅਤੇ ਵਿਆਕਰਨਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਸੂਝ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਕਰਕੇ ਭਾਵਾਰਥ (ਗੁਰਮਤਿ ਸਿਧਾਂਤ) ਸਪਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ; ਗੁਰੂ ਟੀਚੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ‘ਰਾਗ, ਕਾਗਜ਼, ਅੱਖਰ, ਧੁਨੀ’ ਆਦਿ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹਨ, ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਚਨਾਂ ‘‘ਏ ਅਖਰ ਖਿਰਿ ਜਾਹਿਗੇ; ਓਇ ਅਖਰ (ਅ+ਖਰ) ਇਨ ਮਹਿ ਨਾਹਿ ॥, ਰਾਗੈ ਨਾਦੈ ਬਾਹਰਾ; ਇਨੀ ਹੁਕਮੁ ਨ ਬੂਝਿਆ ਜਾਇ ॥’’ ਆਦਿ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸੇਧ ਨਹੀਂ ਲੈ ਰਹੇ। ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਮ ‘ਨਾਨਕ’ ਨੂੰ ਕੋਈ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਹੀ ‘ਨਾਨਕੁ’ ਜਾਂ ‘ਨਾਨਕਿ’ ਪੜ੍ਹੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ (ਨਾਨਕੁ/ਨਾਨਕਿ) ਨਾਮ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ।