ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿਖਿਆਵਾਂ
(ਸਰੋਤ: ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ)
ਇੰਜੀ. ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ (ਲੁਧਿਆਣਾ)-੯੪੬੩੦-੫੫੨੦੬
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਧਰਮ ਚਿੰਤਨ, ਦਰਸ਼ਨ, ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਅਤੇ ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ-ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਸਮੁੱਚ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਖਰ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਅਧਿਆਤਮਿਕ-ਰੌਂਆਂ, ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਖੰਡਾਂ, ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ, ਵਰਗਾਂ, ਵਰਣਾਂ, ਆਸ਼ਰਮਾਂ, ਜਾਤਿ ਬਿਰਾਦਰੀਆਂ ਤੋਂ, ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਮਤਾਂ, ਮਾਰਗਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉੱਨਤ ਹੋ ਕੇ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਆਤਮਿਕ ਪੱਧਰ ਤੱਕ ਅਪੜੀਆਂ ਉਤਕ੍ਰਿਸ਼ਟ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਮਾਨਵ-ਚੇਤਨਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮੰਡੀ ਮਹਾਂ ਚੇਤਨਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪਾਂ, ਸਰੂਪਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੇ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਨਾਤਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਸਾਂਝ, ਪਰਸਪਰ-ਪ੍ਰੇਮ ਤੇ ਪਰਮ-ਆਨੰਦ ਦਾ ਮਹਾਂ-ਸਾਗਰ ਸਿਰਜ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਅੰਤਰੀਵ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ੀਆਂ ਵਾਲਾ ਵਿਸਮਾਦ, ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਵਾਲਾ ਗੰਭੀਰ ਗਿਆਨ ਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਕਾਰੀ, ਸਹਜ ਯੋਗੀਆਂ ਵਾਲਾ ਸ਼ਾਂਤ ਅਡੋਲ ਧਿਆਨ ਤੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਵੈਰਾਗ-ਬਿਰਤੀ, ਸੂਫ਼ੀ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰੇਮ-ਖ਼ੁਮਾਰੀ ਅਤੇ ਸੰਤਾਂ-ਭਗਤਾਂ ਵਾਲੀ ‘‘ਬਲਿਹਾਰੀ ਕੁਦਰਤਿ ਵਸਿਆ ॥ ਤੇਰਾ ਅੰਤੁ ਨ ਜਾਈ ਲਖਿਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੬੯) ਅਤੇ ‘‘ਨਿਰਗੁਨੁ ਆਪਿ, ਸਰਗੁਨੁ ਭੀ ਓਹੀ ॥ ਕਲਾ ਧਾਰਿ ਜਿਨਿ ਸਗਲੀ ਮੋਹੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੮੮) ਵਾਲੀ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਸੁਭਾਇਮਾਨ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਜੀਵਨ ਬਿਰਤਾਂਤ, ਕਥਾ-ਕਹਾਣੀਆਂ, ਪਾਪ-ਪੁੰਨ, ਲੈਣ-ਦੇਣ, ਸੁਰਗ-ਨਰਕ, ਜਾਤਾਂ-ਜਿਨਸਾਂ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਜਾਂ ਮੱਧਮਤਾ ਆਦਿ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਤਾਂ ‘ਸਬਦੁ ਬ੍ਰਹਮ’ ਹੈ, ‘ਬ੍ਰਹਮ ਬੀਚਾਰ’ ਹੈ, ‘‘ਪ੍ਰਭ ਬਾਣੀ ਸਬਦੁ ਸੁਭਾਖਿਆ ॥’’ (ਮ: ੫, ਪੰਨਾ ੬੧੧) ਹੈ, ‘‘ਧੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ.. ॥’’ (ਮ: ੫, ਪੰਨਾ ੬੨੮) ਹੈ ਅਤੇ ‘‘ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਬਾਣੀ ਤਤੁ ਵਖਾਣੀ; ਗਿਆਨ ਧਿਆਨ ਵਿਚਿ ਆਈ ॥ ਗੁਰਮੁਖਿ ਆਖੀ, ਗੁਰਮੁਖਿ ਜਾਤੀ; ਸੁਰਤਂੀ ਕਰਮਿ ਧਿਆਈ ॥’’ (ਮ: ੨/੧੨੪੩) ਹੈ! ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਪਾਵਨ ਪਵਿੱਤਰ ਗੰ੍ਰਥ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੰਦਰਭ, ਹਵਾਲੇ ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਸਾਂਭੇ ਪਏ ਹਨ। ਪ੍ਰਥਮ, ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੇ ਪਰਮ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਬਾਣੀਕਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ-ਕਾਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਕੇਤਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਂਤ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਖੇਤਰ ਉਪਲਬਧ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਮਾਨਵਤਾ ਦੇ ਭਲੇ ਵਾਸਤੇ ਵਿਵੇਕ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਕ ਆਚਾਰ-ਸੰਹਿਤਾ ਦੁਆਰਾ ਪਰਮ-ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਾ ਦੀ ਹੋਣੀ ਤੱਕ ਅਪੜਨ ਲਈ ਸੇਧਾਂ ਤੇ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਆਗਮਨ ਨੂੰ ਭੱਟ ਬਾਣੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ‘‘ਆਪਿ ਨਰਾਇਣੁ ਕਲਾ ਧਾਰਿ; ਜਗ ਮਹਿ ਪਰਵਰਿਯਉ ॥ ਨਿਰੰਕਾਰਿ ਆਕਾਰੁ ਜੋਤਿ; ਜਗ ਮੰਡਲਿ ਕਰਿਯਉ ॥’’ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਤੀਜੇ ਕੇ/ਭਟ ਕੀਰਤ/੧੩੯੫), ਅਤੇ ‘‘ਜੋਤਿ ਰੂਪਿ ਹਰਿ ਆਪਿ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕੁ ਕਹਾਯਉ ॥’’ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਪੰਜਵੇਂ ਕੇ/ਭਟ ਮਥੁਰਾ/੧੪੦੮) ਆਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਆਧਾਰ ਰਾਗ ਸੋਰਠਿ ਵਿਚਲੇ ਮਹਲਾ ੧ ਦੇ ਕਥਨ, ‘‘ਤਤੁ ਨਿਰੰਜਨੁ ਜੋਤਿ ਸਬਾਈ; ਸੋਹੰ ਭੇਦੁ ਨ ਕੋਈ ਜੀਉ ॥’’ (ਮ: ੧/੫੯੯) (Soham : Skt. I am He. Doctrine of identification of the self with the Supreme Self.) ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਅਗਲੀ ਪੰਕਤੀ ‘‘ਅਪਰੰਪਰ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ ਪਰਮੇਸਰੁ; ਨਾਨਕ ਗੁਰੁ ਮਿਲਿਆ ਸੋਈ ਜੀਉ ॥’’ (ਮ: ੧/੫੯੯) ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਓਸ ਆਦਿ ਏਕੰਕਾਰੀ ਸਰਵ ਸਮਰੱਥ ‘ਹੋਂਦ’ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ-ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਗੁਰੂ ਐਲਾਨਦੇ ਹਨ- The Transcendent Sole Supreme Being, Supreme Lord has Nanak’s Preceptor become (English Translation by Dr. G.S. Talib)- ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਅੱਡੋ-ਅੱਡਰੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਦੇਵ-ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਤੇ ਬਹੁ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦੀ ਅਵਤਾਰ-ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸਰਵ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਪ੍ਰਭੂ-ਪ੍ਰਮੇਸਰ ਦੀ ਉਪਾਸ਼ਨਾ-ਅਰਾਧਨਾ ਵੱਲ ਸੁਚੇਤ ਸਾਵਧਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ: ‘‘ਆਦੇਸੁ ਤਿਸੈ ਆਦੇਸੁ ॥ ਆਦਿ ਅਨੀਲੁ ਅਨਾਦਿ ਅਨਾਹਤਿ; ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਏਕੋ ਵੇਸੁ ॥’’ (ਜਪੁ/ਮ: ੧)
ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੇ ਸੱਤ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਬਾਲ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨੂੰ ਪੰਡਿਤ ਗੋਪਾਲ ਦਾਸ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਿਜ ਲਾਲ ਪਾਸ ਹਿੰਦੀ-ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੌਲਵੀ ਕੁਤਬਦੀਨ ਪਾਸ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪੜ੍ਹਨ ਸਮੇਂ, ਗੁਰਬਾਣੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਉਚਾਰਨ ਦੀ ਉਥਾਨਕਾ ਘੜੀ ਹੈ। ਇਉਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੰਡਿਤ ਅਤੇ ਮੌਲਵੀ ਜੀ ਨਾਲ ਧੁਰੋਂ-ਵਰੋਸਾਏ ਬਾਲਕ ਨੇ, ‘ਆਦਿ ਪੁਰਖੁ’ ਵੱਲੋਂ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ-ਸਾਜਨਾ ਦੀਆਂ ਖਾਣੀਆਂ-ਬਾਣੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਪਾਲਣਾ ਹੋਣ ਦੇ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕਤਾ ਦੀ ਆਵਾਗਵਣ ਰੂਪੀ ‘‘ਬਬੈ ਬਾਜੀ ਖੇਲਣ ਲਾਗਾ..॥’’ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੪੩੩) ਦੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦਾ ਸਰਲ ਤੇ ਬਾਲ-ਬੁਧਿ ਅਨੁਸਾਰ, ਪੁੱਛਾਂ-ਗਿਛਾਂ, ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਉੱਤਰਾਂ ਦਾ ਸਹਜ-ਸੁਭਾਵੀਂ ਜਿਗਿਆਸਾ-ਭਰਪੂਰ ਸੰਵਾਦ ਰਚਾਇਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿਸ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇਰੀ ਪ੍ਰੋਢ ਅਵਸਥਾ ’ਚ ਅਪੜ ਕੇ ਉਕਤ ਬਾਣੀ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਵਿਦਿਅਕ ਪੜ੍ਹਾਈ-ਲਿਖਾਈ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਮੰਤਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਿਆਂ ‘‘ਪੜਿਐ ਨਾਹੀ, ਭੇਦੁ ਬੁਝਿਐ ਪਾਵਣਾ ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੪੮), ਸੋ ਪੜਿਆ ਸੋ ਪੰਡਿਤੁ ਬੀਨਾ; ਜਿਨ੍ੀ ਕਮਾਣਾ ਨਾਉ ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੨੮੮), ਪੜ੍ੀਐ ਨਾਮੁ ਸਾਲਾਹ; ਹੋਰਿ ਬੁਧਂੀ ਮਿਥਿਆ ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੨੮੯), ਲਿਖੁ ਨਾਮੁ, ਸਾਲਾਹ ਲਿਖੁ; ਲਿਖੁ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਰਾਵਾਰੁ ॥’’ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੬), ਆਦਿਕ ਬੌਧਿਕ ਕੀਮਤ-ਮੀਮਾਂਸਾ ਦਾ ਸ਼ੁਭਾਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਪਦਾਰਥਿਕ ਮੋਹ ਨੂੰ ਸਾੜ ਅਤੇ ਘਿਸਾ ਕੇ ਸਿਆਹੀ, ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਬੁਧੀ ਨੂੰ ਕਾਗਜ਼, ਪ੍ਰੇਮ ਨੂੰ ਕਲਮ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਨੂੰ ਸਿਖਿਆਰਥੀ ਬਣਾਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦੇਂਦਿਆਂ, ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਸਿਰਜੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਬੇਅੰਤਤਾ-ਅਨੰਤਤਾ ਦੇ ਪਰਿਪੇਖ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨ ਤੇ ਸਮਝਣ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਫਲ਼ ਸੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਜੀਵਨ-ਆਚਾਰ ਬਣੇ, ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਾਧਨਾ ਲਈ ਲਗਨ ਉਪਜੇ, ਸੁਕ੍ਰਿਤ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਜਗਾਏ, ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਚਾਉ ਪੈਦਾ ਕਰੇ, ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇ ਰੱਬੀ ਦਰਗਾਹੇ ਵਡਿਆਈਆਂ ਮਿਲਣ।
‘ਮਾਝ ਕੀ ਵਾਰ’ ਵਿਚ, ‘‘ਪੜਿਆ ਮੂਰਖੁ ਆਖੀਐ; ਜਿਸੁ ਲਬੁ ਲੋਭੁ ਅਹੰਕਾਰਾ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੪੦), ਅਤੇ ‘ਰਾਗ ਆਸਾ ਮਹਲਾ ੧ ਪਟੀ ਲਿਖੀ’ ਦੀ ਰਹਾਉ ਦੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਰੜੀ ਚੇਤਾਵਨੀ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਮੂਰਖ ਮਨ! ਅਸਲ, ਜੀਵਨ-ਰਾਹ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਲਾਂਭੇ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈਂ ? ਕੇਵਲ ਤਾਂ ਹੀ ਤੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਲਿਖਿਆ ਵਿਦਵਾਨ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇਂਗਾ ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਨਿੱਜੀ ਆਚਾਰ-ਵਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਸਚਾਈ ਤੇ ਸੰਜਮ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰ ਕੇ ਦੁਨੀਆਂ ’ਚ ਵਿਚਰੇਂਗਾ: ‘‘ਮਨ ! ਕਾਹੇ ਭੂਲੇ ਮੂੜ ਮਨਾ !॥ ਜਬ ਲੇਖਾ ਦੇਵਹਿ, ਬੀਰਾ ! ਤਉ ਪੜਿਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੩੨)
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਪਠਨ-ਪਾਠਨ ਦੀ ਸਾਰਥਿਕਤਾ, ਪ੍ਰਮਾਤਮ-ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਓਸ ਦੇ ਹੁਕਮ-ਰਜ਼ਾ ਵਿੱਚ: ‘‘ਤਿਸੈ ਸਰੇਵਹੁ ਤਾ ਸੁਖੁ ਪਾਵਹੁ; ਸਰਬ ਨਿਰੰਤਰਿ ਰਵਿ ਰਹਿਆ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੩੩) ਆਦਿਕ ਫ਼ੁਰਮਾਨਾ ਰਾਹੀਂ ਜੀਵਨ-ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਕਰੜੀ ਮਿਹਨਤ-ਮਸ਼ੱਕਤ ਕਰਦਿਆਂ, ਬਿਨਾਂ ਦੂਜਿਆਂ ਸੰਗੀਆਂ-ਸਾਥੀਆਂ ਪਰ ਵੈਰ-ਵਿਰੋਧੀ ਭਾਵਨਾ ਤਹਿਤ ਦੋਸ਼ਾਰੋਪਣ ਕਰਨ ਦੇ, ਨਿਰੰਤਰ ਅਗਾਹਾਂ ਨੂੰ ਤ੍ਰਾਂਘਦੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ: ‘‘ਦਦੈ, ਦੋਸੁ ਨ ਦੇਊ ਕਿਸੈ; ਦੋਸੁ ਕਰੰਮਾ ਆਪਣਿਆ ॥ ਜੋ ਮੈ ਕੀਆ, ਸੋ ਮੈ ਪਾਇਆ; ਦੋਸੁ ਨ ਦੀਜੈ ਅਵਰ ਜਨਾ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੩੩)
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਲ-ਵਰੇਸੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਸਮਾਜਿਕ ਭਾਈਚਾਰਿਕ ਰਸਮਾਂ ਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਧੁਰ-ਅੰਦਰਲੀ ਮੂਲਕ ਭਾਵਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਸਹਜ-ਸੁਭਾਏ ਹੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਪਹੁੰਚ ਰੱਖਦੀ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਬਰਾਦਰੀ ਦੇ ਭਰਵੇਂ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨੇਊ ਪਹਿਨਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਪਰੋਹਿਤ ਜੀ ਅੱਗੇ ਵਧੇ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਨੇਊ ਵਿਚਲੇ ਗੁਣਾਂ, ਉਦੇਸ਼ਾਂ, ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਕ ਸੰਵੇਦਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰਿਕਤਾ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਧਾਰਮਿਕ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਸਦੀਆਂ ਬੀਤ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਅਜਿਹਾ ਸਵਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਨਹੀਂ ਉਠਾਇਆ ਸੀ, ਲੋਕੀਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਰਯਾਦਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਰਸਮਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜਜਮਾਨ ਧਰਮ-ਕਰਮ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ਜਾਣ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀਆਂ ਮਨਾਉਂਦੇ ਤੇ ਪੁਜਾਰੀ ਜੀ ਦਾਨ-ਦਕਸ਼ਣਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਖੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ਆਪਣੀ ਉਪਜੀਵਕਾ ਤੇ ਧਨ-ਸੰਪਦਾ ’ਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਗਏ। ਸਿਧਾਂਤਾ ਦੀ ਸੁੱਚਤਾ ਜਾਂ ਉੱਚਤਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੀ ਚਿੱਤ ਚੇਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਲੀ ਮੁੱਢਲੀ, ਮਿੱਥੀ ਹੋਈ ਚੰਗਿਆਈ ਜਦੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਏ, ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਪ੍ਰਤਿਬੱਧਤਾ ਜਦੋਂ ਖੰਭ ਲਾ ਕੇ ਉੱਡ ਜਾਏ, ਤਾਂ ਕਰਮਕਾਂਡ ਨਿਰਾਰਥੱਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚਿਆ ਹੈ ਉਹ ਕੇਵਲ ਬਾਹਰਲਾ ਦਿਖਾਵਾ ਤੇ ਅਡੰਬਰ । ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਇਹ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਵਰਤਾਰੇ ਦੀ ਪੁਣ-ਛਾਣ, ਪ੍ਰਸ਼ਨੋਤਰੀ ਤੇ ਤਾਰਕਿਕ-ਸੰਵਾਦ, ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਥਾਪਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਵੱਡੀ ਚੁਣੌਤੀ ਸੀ, ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਉੱਥਾਨ ਸੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਧਿਆਯ ਦੀ ਆਰੰਭਣਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅਕਤੀ ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਗ 471 ’ਤੇ ਅੰਕਿਤ ਚਾਰ ਸਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਇਆ, ਜੀਵਨ-ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਸੰਤੋਖੀ ਬਿਰਤੀ,ਇੰਦ੍ਰਿਆਵੀ ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਉੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਸਮਾਜਿਕ ਆਚਰਣ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਝੂਠ ਨਾ ਬੋਲਣ, ਅਮਾਨਤ ਵਿੱਚ ਖ਼ਯਾਨਤ (ਚੋਰੀ) ਨਾ ਕਰਣ, ਪਰ-ਇਸਤਰੀ ਗਮਨ ਵੱਲ ਰੁਚਿਤ ਨਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਬੋਲ-ਚਾਲ ਵਿਾਚ ਗਾਲੀ-ਗਲੋਚ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ, ‘‘ਨਾਇ ਮੰਨਿਐ ਪਤਿ ਊਪਜੈ; ਸਾਲਾਹੀ ਸਚੁ ਸੂਤੁ ॥ ਦਰਗਹ ਅੰਦਰਿ ਪਾਈਐ; ਤਗੁ ਨ ਤੂਟਸਿ ਪੂਤ (ਭਾਵ ਪਵਿੱਤਰ)॥’’ (ਮ: ੧/੪੭੧) ਉਚਾਰਦਿਆਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਹਰੀ-ਪ੍ਰਭੂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ-ਸਾਲਾਹ ਰੂਪੀ ਸੁੱਚਾ-ਜਨੇਊ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
ਰਾਇ ਭੋਇ ਦੀ ਤਲਵੰਡੀ ਜਾਂ ਨਾਨਕਿਆਨਾ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੱਲ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਆਖਦੇ ਹਨ) ਦੀਆਂ ਜੂਹਾਂ, ਜੰਗਲਾਂ-ਬੇਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਾਬਾ ਨਾਨਕ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਲ-ਲੀਲਾ ਦੀਆਂ ਰਹੱਸਮਈ ਖੇਡਾਂ-ਖੇਡਦਿਆਂ, ਹਰ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ’ਤੇ ਆਪਣੀ ਬਜ਼ੁਰਗੀਅਤ ਦਾ ਪੱਕਾ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਸਹਿਜ-ਸੁਭਾਵਿਕਤਾ ਨਾਲ ਹੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ। ਰਾਇ ਬਲਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਬੀ-ਜ਼ਹੂਰ (ਲੋਅ) ਤੱਕਿਆ ਅਤੇ ਕੁਲ-ਪੁਰੋਹਿਤ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰੀ-ਸਾਖਿਆਤਕਾਰ ਦੀਆਂ ਛੁਆਂ ਦੀ ਝਰਨਾਹਟ ਵੱਜੀ ਜਿਸ ਦਾ ਬਖਿਆਨ, ਸਾਖੀਕਾਰਾਂ ਨੇ ਅਲੌਕਿਕ-ਅਲੰਕਾਰਿਕ ਭਾਖਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਭੱਟ ‘ਕਲਸਹਾਰ’ ਜੀ ਨੇ ਪੌਰਾਣਿਕ-ਵਿਧਾ ਵਿੱਚ ‘ਸਵੱਈਏ ਮਹਲੇ ਪਹਿਲੇ ਕੇ’ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਤਲਵੰਡੀ ਵਿਖੇ ਹੀ ‘ਓਮ’ ਤੇ ‘ਅਲਫ਼’ ਦੇ ਅਰਥ-ਭਾਵ ਸਮਝਾਏ ਗਏ, ਖੂਹ ਗੇੜਦਿਆਂ ਬਲਦਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਤੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਰਖਵਾਲੀ ਕੀਤੀ, ਮੱਝਾਂ ਚਾਰੀਆਂ ਤੇ ਝਿੱੜੀਆਂ ’ਚ ਆਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਰਮਤੇ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਜੋਗੀਆਂ ਨਾਲ ਧਰਮ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੇ ਰਹੁ-ਰੀਤਾਂ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਵਿਚਾਰਾਂ ਹੋਈਆਂ। ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ‘ਸੱਚੇ ਸੌਦੇ’ ਕੀਤੇ, ਹੱਟੀ ਪਾਈ, ਮਰਦਾਨੇ ਮਿਰਾਸੀ ਨਾਲ ਪੱਕੀ ਯਾਰੀ ਪਾਈ ਤੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤੀ ਵਸਤਾਂ, ਅੰਨ, ਬਸਤਰ, ਬਰਤਨ ਆਦਿ ਲੋੜਵੰਦ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਆਵਣ ਕਾਰਨ ਝਿੜਕਾਂ ਵੀ ਖਾਧੀਆਂ। ਪੰਦਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਉਮਰੇ ਭਾਈ ਮੂਲ਼ਾ ਜੀ ਦੀ ਸਪੁੱਤਰੀ ਸੁਲੱਖਣੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ, ਬਰਾਤ ਬਟਾਲੇ ਗਈ, ਜੰਞ ਵਿੱਚ ਹਰ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕੋ ਪੰਗਤ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਬੈਠ ਕੇ ਭੋਜਨ ਕੀਤਾ।
‘ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ’ ਵਿਚ ‘ਉਦਾਸੀ’ ਦਾ ਰਹੱਸ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਬੁਝਾਰਤ ਤੇ ਮੂਲੋਂ-ਨਵਾਂ ਨਵੇਕਲਾ ਵਰਤਾਰਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਬਹੁਤਾ ਸਮਾਂ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਖੂਹਾਂ, ਜੰਗਲ, ਝਿੜੀਆਂ ’ਚ ਬੈਠੇ ਅੰਤਰ-ਧਿਆਨ ਰਹਿੰਦੇ, ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਇਕਸੁਰਤਾ, ਨੇਮ ਬੱਧਤਾ ਤੇ ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਮਾਤਮ-ਖੇਡ ਨੂੰ ਸਦਾ-ਵਿਗਾਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤੱਕਦੇ, ਕਿਰਤਮ ਭੌਤਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ-ਇੱਕ ਕਰਤਾਰ ਨੂੰ ਹਾਜ਼ਰ-ਨਾਜ਼ਰ ਵੇਖਦੇ, ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਪੂਰੀ ਮਾਨਵ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਬਹੁਦੇਵ-ਵਾਦੀ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿਚਲੇ ਭਰਮਾਂ-ਵਹਿਮਾਂ ਤੇ ਕੁਟਿਲ ਕਰਮਕਾਂਡਾਂ ਦੀ ਕੈਦ ਵਿੱਚ ਜਕੜਿਆ ਹੋਇਆ, ਸਹਿਮਿਆ ਹੋਇਆ, ਨੀਰਸ ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਜੀਵਨ ਜੀਵਦਿਆਂ ਈਰਖਾ-ਦਵੈਸ਼, ਛਲ-ਕਪਟ ਤੇ ਹਾਵਿਆਂ-ਹੌਂਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੜਦਾ-ਬਲ਼ਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਦਿਲਗੀਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਆਚ ਜਾਂਦੇ। ਅੰਤਰੀਵ ’ਚ ਬੈਠੇ ‘ਏਕੋ ਸਾਹਿਬ’ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਤੇ ‘ਸੱਚੇ’ ਦੇ ਦਰਬਾਰ ਵੱਲੋਂ ‘ਧਰਤੀ ਥਾਪਿ ਰਖੀ ਧਰਮਸਾਲ’ ਵਿੱਚ ‘ਕਰਮੀ ਕਰਮੀ ਹੋਇ ਵੀਚਾਰੁ’ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਆਂ-ਯੁਕਤ ਵਿਧੀ-ਵਿਧਾਨ ਦਾ ਸਵੈਚਾਲਨ ਨਜ਼ਰੀ ਆਉਂਦਾ। ‘ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ’ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ‘ਜਪੁ’ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਹੈ ਤੇ ‘ਸੋ ਕਰੈ, ਜਿ ਤਿਸੈ ਰਜਾਇ॥’, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਸ਼ਾਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਤੇ ਕਰਤਾ ਪੁਰਖ ‘ਵਾਹਿਗੁਰੂ’ ਉੱਪਰ ਭਰੋਸੇ ਦਾ ਅਖੀਰਲਾ ਪੜਾਅ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਵੀ ਪਰਤੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਗੋਚਰ ਹੁੰਦੇ ਕਿ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆਂ, ਆਤਮ-ਮੁਖੀ ਪ੍ਰਗਤੀਸ਼ੀਲ ਉਪਰਾਲਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਅਧੌਗਤੀ ਦੇ ਮੁਹਾਣ ਨੂੰ ਉਲਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ‘‘ਤਿਥੈ ਘੜੀਐ, ਸੁਰਤਿ ਮਤਿ ਮਨਿ ਬੁਧਿ’’, ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟਤਮ ਅਵਸਥਾ ’ਚ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਪੱਛਮ ਵੱਲੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਧਾੜਵੀਆਂ, ਹਮਲਾਵਰਾਂ, ਮੁਗਲ਼ਾਂ-ਪਠਾਣਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ ਮਾਰ ਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਤੋਂ ਬਚਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਸੂਫ਼ੀ, ਸੰਤਾਂ, ਜੋਗੀਆਂ ਤੇ ਸਾਧੂਆਂ ਨੇ ਤਲਵੰਡੀ-ਚੂਹੜਕਾਣੇ ਦੀ ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਨਿੱਤ ਸਤਸੰਗਿ ਹੁੰਦੇ, ਕਈ ਹਮ-ਖ਼ਿਆਲ ਬਣੇ ਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਦਾਰਥਕ ਲੋੜਾਂ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਮਝਿਆ, ਕਾਲੂ ਜੀ ਦਾ 22 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਜਵਾਨ ਫਰਜ਼ੰਦ ਕੰਮ-ਧੰਧਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਘਰ ਉਜਾੜ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਮਤੇ ਸਾਧੂਆਂ ਪਾਸੋਂ ਜਰਵਾਣੇ ਹਾਕਮਾਂ ਤੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਗਰੀਬ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਣ ’ਤੇ ਢਾਹੇ ਜਾ ਰਹੇ ਅਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਗੰਭੀਰਤਾ ਤੇ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਦੇ ਆਲਮ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਉਹ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਅੰਤਰਧਿਆਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ। ਕਈ-ਕਈ ਦਿਨ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਨਾ ਬੋਲਦੇ। ਪਿਤਾ ਕਾਲੂ ਜੀ ਨੇ ਹਕੀਮ ਸੱਦਿਆ, ਵੈਦ ਬੁਲਾਇਆ, ਪਰ ਖੁਦਾਈ-ਬੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਮੁੱਚੀ ਮਖ਼ਲੂਕਾਤ (ਜਨਤਾ) ਦੇ ਦੁੱਖ-ਦਰਦਾਂ ਦੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਪਛਾਣ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਰੌਸ਼ਨ-ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਕਤ ਘਟਨਾ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਉਪਲਬਧ ਹੈ, ‘‘ਵੈਦੁ ਬੁਲਾਇਆ ਵੈਦਗੀ, ਪਕੜਿ ਢੰਢੋਲੇ ਬਾਂਹ ॥ ਭੋਲਾ ਵੈਦੁ ਨ ਜਾਣਈ, ਕਰਕ ਕਲੇਜੇ ਮਾਹਿ ॥’’ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੨੭੯)
ਭਾਈ ਜੈ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ ਦੁਆਰਾ, ਨਵਾਬ ਦੌਲਤ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਮੋਦੀਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਵਰ੍ਹੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦਿਆਂ ਵੀ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਵਧੇਰਾ ਸਮਾਂ ‘ਸੁਣਨ ਮੰਨਨ’ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਦਾ, ਸੰਤਾਂ ਫਕੀਰਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਿੰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ-ਬੁਰਿਆਈਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ-ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਤਾਣੇ-ਬਾਣੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ। ਵੇਈਂ ਨਦੀ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਮੁਕਤ ਕਰਨ, ਮੁੱਢਲੀ ਸਾਫ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸੁੰਦਰਤਾ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਦੇ ਕਾਰਜ ਬਾਬਾ ਬਲਬੀਰ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸੀਚੇਵਾਲ, ਇਲਾਕੇ ਦੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ੍ਰੀ ਅਬਦੁਲ ਕਲਾਮ ਹੁਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ) ਵਿਚਲੇ ਮਹਾਂ ਇਸ਼ਨਾਨ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਸੁਖ-ਅਰਾਮ ਵਾਲੇ ਮਾਇਆ-ਮੋਹ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਜਨ-ਕਲਿਆਣ ਹਿਤ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ-ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਗੁਰਮੁਖਾਂ ਦੀ ਢੂੰਢ ਅਤੇ ਮਾਨਵ-ਧਰਮ ਨੂੰ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਦੇਸ-ਦੇਸਾਂਤਰਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਨਿਕਲ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਮਾਣੀ ਧਰਮ-ਅਸਥਾਨਾਂ ’ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਬੇਬਾਕ, ਬੇਲਾਗ, ਸੁਲਹ ਕੁਲ, ਸੁਹਿਰਦ, ਸਮਭਾਵੀ, ਸਹਜ, ਸਚ ਹੱਕ ਨਿਆਂ ਭਰਪੂਰ ਇੱਕ-ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ, ‘‘ਏਕ ਮਹਿ ਸਰਬ, ਸਰਬ ਮਹਿ ਏਕਾ; ਏਹ ਸਤਿਗੁਰਿ ਦੇਖਿ ਦਿਖਾਈ ॥’’ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੯੦੭), ਦੀ ਸਰਵ-ਸਾਂਝੀ ਸਮਾਜਿਕ-ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਉਦਾਸੀਆਂ ਦੌਰਾਨ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼, ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਸਾਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੀਰਥ-ਅਸਥਾਨਾਂ, ਮੱਠਾਂ-ਡੇਰਿਆਂ ਉੱਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੱਤ-ਮੱਤਾਂਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਿਧਾਂ, ਸਰੇਵੜਿਆਂ, ਜੋਗੀਆਂ-ਜੰਗਮਾਂ, ਪੀਰਾਂ, ਫ਼ਕੀਰਾਂ, ਪੰਡਿਤਾਂ, ਪੁਜਾਰੀਆਂ, ਅਉਲੀਏ (ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ)-ਮੌਲਾਣਿਆਂ ਨਾਲ ਸਿਧਾਂਤਕ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰੇ ਹੋਏ, ਗੋਸ਼ਟੀਆਂ ਤੇ ਸ਼ਾਸਤ੍ਰਾਥ ਹੋਏ। ਭਾਰਤ ਵਰਸ਼ ਦੀ ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਵਸੋਂ ਦਾ ਧਰਮ ‘ਹਿੰਦੂ’ ਅਤੇ ਰਾਜ-ਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਧਰਮ ‘ਇਸਲਾਮ’ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਨੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਚਿੰਤਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਵੱਡੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਮੂਲ-ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਨਿਤਾਰ ਕੇ, ਲੋਕਾਂ-ਸਨਮੁਖ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ। ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਆਚਰਣ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਮੁਲੰਕਣ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ-ਜੁਗਤ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ-ਸੁੱਚੀਆਂ ਤੇ ਸਹੀ ਸੇਧਾਂ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਨਿਰਧਾਰਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਉਕਤ ਜੀਵਨ ਮੂਲਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ, ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਰਣਨ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੂਸਰੇ ਵਰਗਾਂ, ਵਰਣਾਂ, ਦੇਸ਼ਾਂ, ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਮ-ਖ਼ਿਆਲ ਧਰਮੀਆਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵੀ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਸੰਕਲਨ (ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਾਂਸਕ੍ਰਿਤਕ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ ਸਹਿਤ-ਰਚਨਾ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵਾਂ-ਨਵੇਕਲਾ, ਅਤਿ-ਆਧੁਨਿਕ, ਭਵਿੱਖ ਮੁਖੀ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਮਾ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ।
‘‘ਪਰਥਾਇ ਸਾਖੀ ਮਹਾ ਪੁਰਖ ਬੋਲਦੇ; ਸਾਝੀ ਸਗਲ ਜਹਾਨੈ ॥’’ (ਮ: ੩, ਪੰਨਾ ੬੪੭) ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰਬਾਣੀ, ਬਾਣੀਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼-ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਚਾਰੀਆਂ ਸ਼ੁਭ-ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜਾਤੀ ਲਈ ਸਾਂਝੀ ਕੀਮਤ-ਮੀਮਾਂਸਾ ਸਿਰਜਦੀਆਂ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਰਚੀ ਸਮੁੱਚੀ ਗੁਰਬਾਣੀ (ਸਿਖਿਆਵਾਂ) ਦੀ ਆਪਸੀ ਅਭੇਦਤਾ ਹੈ, ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਵੇਖਣਾ-ਵਿਚਾਰਨਾ ਵੱਡੀ ਭੁੱਲ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ, ਸਥਾਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਥਾਇ ਰਚੀ ਨਾਨਕ-ਬਾਣੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਹੱਸਮਈ-ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਤੇ ਅਨੁਭਵ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਅਭਿਵਿਅੰਜਨਾ ਹੀ ਤਾਂ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸਲੀਅਤ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਹੀ ਉਪਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਘੇਰਾ ਤੇ ਪਾਸਾਰ ਬਹੁ-ਦਿਸ਼ਾਵੀ ਤੇ ਬਹੁ ਪਰਤੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਕੇਵਲ ਕੁਝ ਇੱਕ ਉਘੜਵੇਂ ਸੂਤਰਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸੂਚੀ ਬੱਧ ਕਰਨ ਦਾ ਨਿਮਾਣਾ ਜਿਹਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:-
- ਕਰਮੀ ਆਪੋ ਆਪਣੀ; ਕੇ ਨੇੜੈ ਕੇ ਦੂਰਿ ॥ (ਜਪੁ), ਮਤੁ ਕੋ ਜਾਣੈ; ਜਾਇ ਅਗੈ, ਪਾਇਸੀ ॥ ਜੇਹੇ ਕਰਮ ਕਮਾਇ; ਤੇਹਾ ਹੋਇਸੀ ॥ (ਮ: ੧/੭੩੦), ਆਦਿ ਫੁਰਮਾਉਂਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕਰਮਾਚਾਰ ਦੀ ਉੱਚਤਾ-ਸੁੱਚਤਾ ’ਤੇ ਬਹੁਤ ਬਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
- ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ..॥, ਨਾਨਕ ! ਹੁਕਮੈ ਜੇ ਬੁਝੈ; ਤ ਹਉਮੈ ਕਹੈ ਨ ਕੋਇ॥, ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਉੁਂ-ਹਉਂ ਮੈਂ-ਮੈਂ ਦੇ ਤਿਆਗ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।
- ਨਦਰੀ ਮੋਖ ਦੁਆਰੁ॥, ਚਹੁ ਦਿਸਿ ਹੁਕਮੁ ਵਰਤੈ ਪ੍ਰਭ ਤੇਰਾ; ਚਹੁ ਦਿਸਿ ਨਾਮ ਪਤਾਲੰ ॥ ਸਭ ਮਹਿ ਸਬਦੁ ਵਰਤੈ ਪ੍ਰਭ ਸਾਚਾ; ਕਰਮਿ ਮਿਲੈ ਬੈਆਲੰ ॥ (ਮ: ੧/੧੨੭੫), ਆਦਿ ਆਖਦਿਆਂ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਨਾਮੁ-ਹੁਕਮੁ-ਸਬਦੁ ਦੀ ਸਰਵ ਭਰਪੂਰਤਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਉਂਦਿਆਂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦੇ ‘ਕਰਮਿ’ ਜਾਂ ਮਿਹਰਾਮਤਿ ਦੀ ਮਹੱਤਵ ਸਥਾਪਨਾ ਸਰਵ ਉੱਚ ਦੱਸੀ ਗਈ ਹੈ।
- ਆਪਿ ਬੀਜਿ, ਆਪੇ ਹੀ ਖਾਇ ॥ (ਮ: ੧/੨੫), ਚੰਗਿਆਈਆ ਬੁਰਿਆਈਆ; ਵਾਚੈ ਧਰਮੁ ਹਦੂਰਿ ॥ (ਜਪੁ/ਮ: ੧/੮), ਜਿਤੁ ਕੀਤਾ ਪਾਈਐ ਆਪਣਾ; ਸਾ ਘਾਲ ਬੁਰੀ ਕਿਉ ਘਾਲੀਐ ?॥ (ਮ: ੧/੪੭੪), ਆਦਿ ਵਚਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਅਨਾਚਾਰ, ਦੁਰਾਚਾਰ ਤੇ ਅਤਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਭਾਗੀਦਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪੱਕੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
- ਵਿਣੁ ਗੁਣ ਕੀਤੇ; ਭਗਤਿ ਨ ਹੋਇ ॥ (ਜਪੁ/ਮ: ੧/੪) ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਈਸ਼ਵਰੀ ਸਦਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਹਿੱਤ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ। ‘ਨਾਮ’ ਈਸ਼ਵਰੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸਮੁੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਪ੍ਰਭਾਤੀ ਰਾਗ ਵਿਚਲੇ ਸ਼ਬਦ ‘‘ਕਰਤਾ ! ਤੂ ਮੇਰਾ ਜਜਮਾਨੁ ॥ ਇਕ ਦਖਿਣਾ, ਹਉ ਤੈ ਪਹਿ ਮਾਗਉ; ਦੇਹਿ ਆਪਣਾ ਨਾਮੁ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੩੨੯) ਰਾਹੀਂ ‘ਜਤੁ, ਸਤੁ, ਦਇਆ, ਸੁਕ੍ਰਿਤ, ਸੰਤੋਖ, ਖਿਮਾ ਤੇ ਧੀਰਜ’ ਆਦਿ ਗੁਣ ਅਪਨਾਉਣ ਅਤੇ ‘ਕਾਮ, ਕ੍ਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ, ਅਹੰਕਾਰ’ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਹੇਠ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣਾ ਲੋਚਦੇ ਹਨ। ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਅਨੇਕ ਥਾਈਂ ‘ਸੇਵਾ, ਸਿਮਰਨ, ਸਚਾਈ, ਸਬਰ, ਸਾਹਸ, ਸੰਜਮ, ਸਤਿਸੰਗਤ, ਸਮਾਨਤਾ, ਪ੍ਰੇਮ, ਭਾਉ, ਵਿਵੇਕ, ਨਿਆਂ ਤੇ ਨਿਮਰਤਾ’ ਆਦਿਕ ਗੁਣ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਹਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ-‘ਗੁਣ ਕਹਿ ਗੁਣੀ ਸਮਾਵਣਿਆ’ ਕਿਉਂਕਿ ਅਵਗੁਣ, ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਵਿਪਰੀਪਤਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਵੀ ਇੱਥੇ ਕਰਨੀ ਉਚਿਤ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਝੂਠ, ਨਿੰਦਾ, ਚੋਰੀ, ਯਾਰੀ, ਈਰਖਾ, ਕਪਟ, ਹਿੰਸਾ, ਰਿਸ਼ਵਤ ਲੈਣਾ, ਪਰਾਇਆ ਹੱਕ ਮਾਰਨਾ, ਧੋਖਾਧੜੀ, ਧੱਕਾ ਕਰਨਾ, ਅਸਮਾਨਤਾ ਤੇ ਅੱਨਿਆਂ ਪੂਰਨ ਵਿਵਹਾਰ’ ਵਿਰੁੱਧ ਸਖ਼ਤ ਚੇਤਾਵਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ- ਅਵਗੁਣਾਂ ਦੇ ਤਿਆਗ ਬਿਨਾਂ, ਪ੍ਰਭੂ-ਭਗਤੀ ਨਿਰਾ ਪਾਖੰਡ ਹੋ ਨਿਬੜਦਾ ਹੈ।
- ਜਾਤਿ ਮਹਿ ਜੋਤਿ, ਜੋਤਿ ਮਹਿ ਜਾਤਾ; ਅਕਲ ਕਲਾ ਭਰਪੂਰਿ ਰਹਿਆ ॥ (ਮ: ੧/੪੬੯), ਸਭ ਮਹਿ ਜੋਤਿ; ਜੋਤਿ ਹੈ ਸੋਇ ॥ (ਮ: ੧/੧੩), ਅਗੈ ਜਾਤਿ ਨ ਜੋਰੁ ਹੈ; ਅਗੈ, ਜੀਉ ਨਵੇ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੬੯) ਆਦਿਕ ਫ਼ੁਰਮਾਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਹੀ ਅੰਸ਼ ਦੱਸਦਿਆਂ, ਬਰਾਬਰਤਾ, ਸਮਾਨਤਾ ਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਜਾਤ-ਪਾਤ, ਕੁਲ-ਨਸਲ, ਧਰਮ, ਪੇਸ਼ੇ, ਆਰਥਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਖਰੇਵਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ‘ਸਦਭਾਵਨਾ, ਸਹਿਚਾਰ, ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਤੇ ਸੁਖਾਵੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਹਿਹੋਂਦ’ ਸਿਰਜਣ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ– ‘‘ਜਾਣਹੁ ਜੋਤਿ, ਨ ਪੂਛਹੁ ਜਾਤੀ; ਆਗੈ ਜਾਤਿ ਨ ਹੇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮ: ੧/੩੪੯)
- ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਾਹਾ ਕਢਾਉਣ, ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਨ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਮਹੂਰਤ ਜਾਣਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁ-ਪ੍ਰਕਾਰੀ ਭਰਮਾਂ-ਵਹਿਮਾਂ ਵਿਰੁਧ ਨਿਖੱਰਵੀਆਂ ਨਸੀਹਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ: ‘‘ਸਾਹਾ ਗਣਹਿ; ਨ ਕਰਹਿ ਬੀਚਾਰੁ !!॥’’ (ਮ: ੧/੯੦੪)
- ਧਾਰਮਿਕ ਦਿੱਸਦੇ ਵੇਸਾਂ-ਭੇਸਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਨ ਕਰ ਕੇ ‘ਗੁਰ ਪੀਰ’ ਸਦਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੰਗਤਿਆਂ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਨਾ ਲਾਉਣ ਅਤੇ ਦਸਾਂ-ਨਹੁੰਆਂ ਦੀ ਕਿਰਤ ਵਿਰਤ ਕਰਦਿਆਂ ਅਕਲਮੰਦ ਰਹਿ ਕੇ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਹਿਤ ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣਕਾਰੀ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਗੁਰੁ ਪੀਰੁ ਸਦਾਏ; ਮੰਗਣ ਜਾਇ ॥ ਤਾ ਕੈ; ਮੂਲਿ ਨ ਲਗੀਐ ਪਾਇ ॥ ਘਾਲਿ ਖਾਇ ਕਿਛੁ ਹਥਹੁ ਦੇਇ ॥ ਨਾਨਕ ! ਰਾਹੁ ਪਛਾਣਹਿ ਸੇਇ ॥’’ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੨੪੫)
- ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚਲੇ ਇੱਕ ਸਲੋਕ ਰਾਹੀਂ ਇਸਤ੍ਰੀ ਵਰਗ ਦੀਆਂ ਵਡਿਆਈਆਂ ਦਰਸਾ ਕੇ ਗੁਣਵੰਤੀ-ਇਸਤ੍ਰੀਆਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਆਦਰ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਯੁਕਤ, ਸਥਾਨ ਨੀਯਤ ਕਰਨ ਹਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਨ ਹੈ, ‘‘ਸੋ ਕਿਉ ਮੰਦਾ ਆਖੀਐ ? ਜਿਤੁ ਜੰਮਹਿ ਰਾਜਾਨ ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੪੭੩), ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਬਦਲਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਬਿਹਾਗੜੇ ਕੀ ਵਾਰ ਵਿਚਲਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ‘‘ਕਲੀ ਅੰਦਰਿ ਨਾਨਕਾ! ਜਿੰਨਾਂ ਦਾ ਅਉਤਾਰੁ ॥ ਪੁਤੁ ਜਿਨੂਰਾ ਧੀਅ ਜਿੰਨੂਰੀ; ਜੋਰੂ ਜਿੰਨਾ ਦਾ ਸਿਕਦਾਰੁ ॥’’ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੫੫੬) ਧਿਆਨ ਗੋਚਰੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
- ਜਗਨ ਨਾਥ ਪੁਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਿਤ ਮੰਦਿਰ ’ਚ ਮੂਰਤੀ-ਪੂਜਣ ਸਮੇਂ ਥਾਲੀ ਵਿੱਚ ਦੀਵੇ ਬਾਲ ਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਫਲ਼-ਫੁੱਲ ਤੇ ਸੁਗੰਧੀਆਂ ਆਦਿਕ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਰੱਖ ਕੇ ਆਰਤੀ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਨਿਰਾਰਥਕ ਆਖਿਆ ਕਿ ਜਗਤ ਦੇ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਭੂ-ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਆਰਤੀ ਤਾਂ ਸੰਪੂਰਨ-ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਹਰ ਵੇਲੇ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਨੰਤ ਅਕਾਸ਼ ਰੂਪੀ ਥਾਲ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ, ਚੰਦ੍ਰਮਾ, ਦੀਵੇ ਹਨ ਅਤੇ ਝਿਲਮਿਲਾਂਦੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦੇ ਝੂੰਡ, ਮਾਨੋ ਕੀਮਤੀ ਮੋਤੀ ਰੱਖੇ ਹੋਣ, ਮਲਯ ਪਰਬਤ ਵੱਲੋਂ ਆਉਂਦੀ ਚੰਦਨ ਸੁਗੰਧੀ-ਯੁਕਤ ਪਵਨ ਧੂਪ-ਅਗਰਬਤੀ, ਹਵਾਵਾਂ ਦੇ ਝੋਕੇ ਚਵਰ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਬਨਸਪਤੀ ਫੁੱਲ-ਪੱਤੀਆਂ ਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਸਮੁੱਚੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਅਨਹਤ ਜੀਵਨ-ਰੌਂ ਜਿਵੇਂ ਢੌਲਕੀਆਂ ਛੈਣੇ ਤੇ ਨਗਾਰਿਆਂ ਸਹਿਤ ‘ਭਵਖੰਡਨਾਂ’ ਦੀ ਨਿਰੰਤਰ ਬ੍ਰਹਮੰਡੀ-ਆਰਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਵਣ ਦੀ ਅਤਿ ਸੁੰਦਰ ਬਿੰਬਾਵਲੀ ਸਿਰਜਦਿਆਂ, ਭਗਤ-ਜਨਾਂ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਉੱਚਤਮ ਮੰਡਲਾਂ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਦੀ ਸੁਹਜਾਤਮਕ-ਯਾਤਰਾ ’ਤੇ ਤੁਰਨਾ, ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਜੋਤਿ-ਸਰੂਪ’ ਹੋ ਕੇ ਵਿਦਮਾਨ ਪਰਮੇਸਰੁ, ਸਮੱਸਤ ਮੂਰਤਾਂ, ਸੂਰਤਾਂ, ਅੱਖਾਂ, ਕੰਨਾਂ, ਨੱਕਾਂ, ਹੱਥਾਂ-ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਅਸਚਰਜ ਖੇਡਾਂ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਨਿਰਾਕਾਰ ਹੋਣ ਪੱਖੋਂ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਪ੍ਰਭੂ ਤਾਂ ਨਿਰਾਕਾਰ, ਨਿਰਗੁਣ, ਨਿਰੰਕਾਰ ਹੈ!, ਹੈਰਾਨਗੀ ਦਾ ਆਲਮ ਹੈ, ਵਿਸਮਾਦ ਹੀ ਵਿਸਮਾਦ! ਵਾਹ! ‘‘ਤੇਰੇ ਮੁੰਧ ਕਟਾਰੇ ਜੇਵਡਾ, ਤਿਨਿ ਲੋਭੀ ਲੋਭ ਲੁਭਾਇਆ ॥’’ (ਮ: ੧/੫੫੭), ਉਚਾਰਦਿਆਂ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ: ‘ਤਿਰਛੇ ਨੈਨ, ਸੰਧੂਰ ਸਜਾਈਆਂ ਪਟੀਆਂ, ਸਲੋਨੜੀਆਂ ਅੱਖਾਂ, ਚੇਤ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਤੇ ਬਸੰਤ ਦਾ ਮੌਸਮ’ ਆਦਿਕ। ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਮਾਹ ਤੁਖਾਰੀ ਦੇ ਸਤਾਰ੍ਹਾਂ ਪਦਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਰ੍ਹਾਂ ਪਦੇ ਸਾਲ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਬਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ: ‘ਰੁੱਤਾਂ ਭੰਵਰੇ, ਕੋਇਲ, ਵਰਖਾ, ਬਿਜਲੀ, ਮੋਰ, ਪਪੀਹੇ, ਹਾਰ-ਸ਼ਿੰਗਾਰ’ ਰੋਮਾਂਚਕਾਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿਰਜਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸੁਹਜ, ਇਕਸੁਰਤਾ, ਇਕਾਗਰਤਾ ਨੂੰ ਮਾਣਨਾ, ਸੁਆਦ, ਰਸ, ਅਨੁਰਾਗ, ਵੈਰਾਗ, ਬਿਰਹਾ ਤੇ ਬਿਸਮਾਦ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਭੌਤਿਕ-ਸੁਹਜ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਸਾਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਵਿਸਮਾਦੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਲੈ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਹੜਾ ਜਿਗਿਆਸੂ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨੂੰ ਪਛਾਣਨਾ ਸਿਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਸ਼੍ਰਟੀ ਦੇ ਕੇਵਲ ਅਨੌਖੇ ਸੁੰਦਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਹਰ ਵਸਤੂ, ਹਰ ਘਟਨਾ ਤੇ ਹਰ ਸਥਿਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ- ਭਰਪੂਰ ਸਹਜ-ਅਨੰਦਮਈ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਇੱਕ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਈਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਨੇਕਤਾ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ-ਸੁਹਜਤਾਮਕ ਵਿਸਮਾਦ ਉਪਜਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਯਾਤਰਾ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਤੇ ਆਨੰਦ ਵੱਲ, ਨੇੜੇ ਹੋਰ ਨੇੜੇ, ‘‘ਜਹ ਜਹ ਦੇਖਾ, ਤਹ ਜੋਤਿ ਤੁਮਾਰੀ; ਤੇਰਾ ਰੂਪੁ ਕਿਨੇਹਾ ! ॥ ਇਕਤੁ ਰੂਪਿ ਫਿਰਹਿ ਪਰਛੰਨਾ; ਕੋਇ ਨ ਕਿਸ ਹੀ ਜੇਹਾ ॥’’ (ਮ: ੧/੫੯੬)
- ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ’ਚ ਉਦਾਸੀਆਂ ਦੌਰਾਨ, ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਤਭੇਦਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ, ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਹੀ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਓਅੰਕਾਰ ਬਾਣੀ’ ਨਰਮਦਾ-ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਪਾਂਡਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਚਾਰੀ ਗਈ ਸੀ। ਵਿਦਿਅਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕੇਵਲ ਮਾਤਰ ਕਿੱਤਾ-ਮੁੱਖੀ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਸੁਆਰਥੀ ਤੇ ਅਹੰਕਾਰੀ ਬਿਰਤੀਆਂ ਤਹਿਤ ਧਨ-ਸੰਪਦਾ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵੱਸ ਪਦਾਰਥਕ ਜਮ੍ਹਾਖ਼ੋਰੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਇਹ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਦਾ ਨਿਘਾਰ ਹੈ। ਮਾਇਆਵੀ ਤ੍ਰਿਸ਼ਨਾਵਾਂ ਦੇ ਇਸ ਨਿਘਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਇੱਕੋ ਇੱਕ ਰਾਹ ਪ੍ਰਭੂ-ਸਿਮਰਨ ਹੈ, ਪ੍ਰੇਮਾ ਭਗਤੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਭਗਤੀ ਲਈ ਜੰਗਲ਼ਾਂ-ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਬੀਆਬਾਨਾਂ ਦਾ ਭ੍ਰਮਣ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ, ਬਲਕਿ ਘਰ-ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਦੀਆਂ ਸਹਜ ਸੁੱਖ-ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਗਿ ਸਾਥ ਵਿੱਚ ਹੀ ‘‘ਸਮਝੈ ਸੂਝੈ ਪੜਿ ਪੜਿ ਬੂਝੈ; ਅੰਤਿ ਨਿਰੰਤਰਿ ਸਾਚਾ ॥ (ਮ: ੧/੯੩੦), ਮਨਿ ਤਨਿ ਮੁਖਿ ਜਾਪੈ ਸਦਾ; ਗੁਣ ਅੰਤਰਿ ਮਨਿ ਧੀਰ ॥’’ (ਮ: ੧/੯੩੭), ਮਾਰਗ ’ਤੇ ਚਲਦਿਆਂ ‘‘ਪਾਧਾ ਪੜਿਆ ਆਖੀਐ; ਬਿਦਿਆ ਬਿਚਰੈ ਸਹਜਿ ਸੁਭਾਇ ॥ ਬਿਦਿਆ ਸੋਧੈ ਤਤੁ ਲਹੈ; ਰਾਮ ਨਾਮ ਲਿਵ ਲਾਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੯੩੮) ਅਵਸਥਾ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ-ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਅਪੜਨਾ ਹੈ। ਵਿਦਿਆ ਦਾ ਏਹੀ ਅਸਲ-ਉਦੇਸ਼ ਹੈ। ਪ੍ਰਭੂ-ਨਾਮ ਦੀ ਸੋਝੀ ਤੇ ਸਿਮਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਕਾਰ ਖਹਿੜਾ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੇ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਸੰਸਾਰੀ-ਵਿਦਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਰਮਾਰਥਕ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਟੀਚਿਆਂ ਵੱਲ ਵੱਧਣਾ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਜੀਵਨ ’ਚ ਅਸਲ ਸਫਲਤਾ ਤੇ ਸੁਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਹਾਸਲ ਹੋਵੇਗੀ, ‘‘ਪਾਧਾ ਗੁਰਮੁਖਿ ਆਖੀਐ; ਚਾਟੜਿਆ ਮਤਿ ਦੇਇ ॥ ਨਾਮੁ ਸਮਾਲਹੁ ਨਾਮੁ ਸੰਗਰਹੁ; ਲਾਹਾ ਜਗ ਮਹਿ ਲੇਇ ॥ ਸਚੀ ਪਟੀ ਸਚੁ ਮਨਿ; ਪੜੀਐ ਸਬਦੁ ਸੁ ਸਾਰੁ ॥ ਨਾਨਕ! ਸੋ ਪੜਿਆ ਸੋ ਪੰਡਿਤੁ ਬੀਨਾ; ਜਿਸੁ, ਰਾਮ ਨਾਮੁ ਗਲਿ ਹਾਰੁ ॥੫੪॥੧॥’’ (ਮ: ੧/੯੩੮)
ਓਅੰਕਾਰ ਬਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਤਾ, ਅਧਿਆਪਨ-ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਲਈ ਮਾਇਕ ਅੰਧਕਾਰ ਰੂਪੀ ਭਵਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਚਾਨਣ-ਮੁਨਾਰੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ। ਅੱਜ ਵੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਕ-ਵਰਗ ਵਿਚਲਾ ਤਣਾਅ, ਟਕਰਾਅ, ਧਰਨੇ, ਸਾੜ-ਫੂਕ ਤੇ ਹਿੰਸਾਤਮਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਗਲਤ ਵਿਦਿਅਕ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਗਦੇ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਦਾ ਫਲ਼ ਹਨ। ਜੇ ਵਿਦਿਅਕ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਫਲ਼ ਪਰਮ-ਤੱਤ ਦਾ ਗਿਆਨ, ਸਹਜ-ਸੰਤੋਖ, ਮਾਨਸਿਕ ਖਿੜਾਓ, ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਵਿਗਾਸ ਦਾ ਹੁੱਲਾਸ ਅਤੇ ਆਨੰਦ ਦੀ ਅਨੁਭੂਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰੀਵਰਤਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਤਾਂ ਨਿਸ਼ਚੈਪੂਰਵਕ ਅਸੀਂ ਸੁੱਖ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਵੱਧ ਰਹੇ, ਬਲਕਿ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਰਕ ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ-ਅਸੰਤੁਸ਼ਟਤਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮੁਜਰਮਾਨਾ-ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭੌਗਣ ਦੇ ਰਾਹੇ ਪਾ ਰਹੇ ਹੋਵਾਂਗੇ।
- (ੳ) ਮੁਸਲਮਾਨ ਆਵਾਮ ਨੂੰ, ਦੂਸਰਿਆਂ ਪਰ ਦਇਆ ਰੂਪੀ ਮਸੀਤ, ਸ਼ਰਧਾ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੂਪੀ ਸਫ਼ (ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੀ ਚਟਾਈ) ਅਤੇ ਹੱਕ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨੂੰ ਕੁਰਾਨ ਜਾਣਨ, ਬੁਰੇ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਰਮ ਨੂੰ ਸੁੰਨਤ, ਸ਼ੀਲ ਸੁਭਾ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾ ਅਤੇ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪੀਰ ਮੰਨਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਹੇਜ਼ ਤੇ ਨੇਕ ਅਮਲਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਵਕਤੀ ਨਮਾਜ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਪਨਾਉਂਦਿਆਂ ਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਦਿਆਂ ਸੱਚਾ ਮੁਸਲਮਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਮੌਲਾਣਿਆਂ-ਕਾਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ, ਮਉਲਾ ਵੱਲੋਂ ਸਾਰੀ ਸਿਸ਼੍ਰਟੀ ਨੂੰ ਹਰਿਆ ਭਰਿਆ ਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਵਾਲਾ ਦੱਸ ਕੇ, ਖੁਦਾਈ ਨਾਮ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਤੇ ਸਰਵ ਕਾਲੀਨ ਸਮਰਥਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ-ਬੁੱਝਣ ਅਤੇ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਜ਼ੇ-ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਨਿਰੀ ਵਿਦਵਤਾ ਨਿਰਾਰਥਕ ਆਖੀ ਗਈ ਹੈ।
(ਅ) ਕਾਜ਼ੀਆਂ, ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਤੇ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀ ਪਾਖੰਡੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਭਰਮਾਊ-ਅਗਵਾਈ ਨੂੰ ‘‘ਤੀਨੇ ਓਜਾੜੇ ਕਾ ਬੰਧੁ ॥’’ (ਮ: ੧/੬੬੨) ਆਖਦਿਆਂ ਬੇਬਾਕੀ ਨਾਲ ਨਿੰਦਿਆ ਹੈ। ਨਿਰੇ ਵਿਖਾਵੇ ਦੇ ਭੇਖਾਂ, ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ, ਆਡੰਬਰਾਂ ਤੇ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਦਿਆਂ ‘‘ਅੰਜਨ ਮਾਹਿ ਨਿਰੰਜਨਿ ਰਹੀਐ; ਜੋਗ ਜੁਗਤਿ ਇਵ ਪਾਈਐ ॥’’ (ਮ: ੧/੭੩੦) ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਝਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਜਪੁ ਜੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪਉੜੀਆਂ (28 ਤੋਂ 31) ਦਾ ਗੰਭੀਰ ਅਧਿਐਨ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਸੰਤੋਖ, ਉੱਦਮ, ਮਿਹਨਤ, ਪ੍ਰਮਾਤਮ-ਧਿਆਨ, ਉੱਚਾ ਆਚਰਣ, ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ, ਮਨ ਉੱਪਰ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ, ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਨਾਮੁ-ਧੁਨਿ ਨੂੰ ਪਛਾਨਣ ਦੀਆਂ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਆਦਰਸ਼ਕ ਧਰਮ-ਨੀਤੀ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ।
(ੲ) ਜੈਨੀ ਸੰਤਾਂ ਦੀ ਭਰਮ-ਵਿਗੂਤੀ ਅਹਿੰਸਾ ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨਹੀਣ ਕੁਚੀਲ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਤ੍ਰਿਸਕਾਰਦਿਆਂ ਨਾਮੁ-ਦਾਨ-ਇਸ਼ਨਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।
(ਸ) ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਵਿਛੜੀ-ਆਤਮਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਵਾਸਤੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਦੀਵੇ ਬਾਲਣੇ, ਪਿੰਡ ਭਰਾਣੇ, ਕਿਰਿਆ ਕਰਣੀ, ਫੁੱਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਦੱਸਦਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੂਤਕ ਪਾਤਕ ਨਾ ਮੰਨਣ ਦੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹਦਾਇਤਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ : ‘‘ਮਨ ਕਾ ਸੂਤਕੁ ਲੋਭੁ ਹੈ; ਜਿਹਵਾ ਸੂਤਕੁ ਕੂੜੁ ॥ (ਮ: ੧/੪੭੨), ਸਭੋ ਸੂਤਕੁ ਭਰਮੁ ਹੈ; ਦੂਜੈ ਲਗੈ ਜਾਇ ॥ ਜੰਮਣੁ ਮਰਣਾ ਹੁਕਮੁ ਹੈ; ਭਾਣੈ ਆਵੈ ਜਾਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੭੨), ਆਦਿ।
(ਹ) ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮੂਰਤੀ-ਪੂਜਾ, ਚਉਂਕੇ ਦੀ ਸੁੱਚਤਾ, ਵਰਤ, ਹਵਨ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੀਰਥ ਇਸ਼ਨਾਨਾਂ ਦੀ ਖੁਲ੍ਹ ਕੇ ਨਿਖੇਧੀ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਉੱਪਰਲੀਆਂ ਨਿਸ਼ੇਧਾਤਮਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਭਾਵੇਂ ਵਿਭਿੰਨ ਮਜ਼੍ਹਬਾਂ-ਮਿੱਲਤਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਤੇ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਨਿੱਜੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਮਲ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਅਸਾਡੀ, ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਿੱਖ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਬਣਦੀ ਹੈ।
- ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਦਵੰਦ, ਦੁਬਿਧਾ ਜਾਂ ਦੋਗਲਾਪਣ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨੁਕਸ ਸਮਝਦੇ ਸਨ, ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਮ ਚਲਨ ਹੀ ਬਣ ਕੇ ਭੋਲ਼ੀ ਭਾਲ਼ੀ ਆਸਤਕ ਜਨਤਾ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ‘‘ਅੰਦਰਹੁ ਝੂਠੇ ਪੈਜ ਬਾਹਰਿ.. ॥’’ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੪੭੩) ਹੋਣ ਨੂੰ ਸਿਆਣਪ ਤੇ ਬੁੱਧੀਮਤਾ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ, ਨਵਾਬ ਦੌਲਤ ਖ਼ਾਂ ਤੇ ਕਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਵਿਖਾਵੇ ਲਈ (ਉੱਤਲੇ-ਮਨੋਂ) ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਦਿਆਂ ਬੇਝਿਜਕ ਟੋਕਿਆ ਸੀ ਤੇ ਫਿਰ ਸੱਜਣ ਠੱਗ ਵੱਲੋਂ ਸੱਜਣ-ਤਾਈ ਦਾ ਭਰਮ ਜਾਲ ਵਿਛਾ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਲੁੱਟ-ਖਸੁੱਟ ਦਾ ਪੜਦਾ ਫ਼ਾਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਬੁਰਿਆਈਆਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਨਿਹਫਲ਼ਤਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਾਉਂਦਿਆਂ, ਜੀਵਨ ਮਨੋਰਥ ਦੇ ਅਸਲ ਮੰਤਵ ਦੀ ਸੋਝੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ। ਧੋਖਾਧੜੀ ਤੇ ਪਾਪ ਕਰ ਕਰ ਕੇ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਧਨ, ਝੂਠੀਆਂ ਖੁਸ਼ਾਮਦਾਂ ਤੇ ਲੋਕ ਦਿਖਾਵੇ ਦੀਆਂ ਚਲਾਕੀਆਂ, ਬੇ-ਅਰਥ ਹਨ ਤਾਂ ਤੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭੂ-ਨਾਮ ਵਸਾਉਣਾ ਅਤੇ ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਜੀਵਨ ਵਿਵਹਾਰ ਹੀ ਵਿਕਾਰੀ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਛੁਡਾ ਕੇ ਅਸਲ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੋਵੇਗਾ।
- ਬਾਬਰ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ; ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਜੀ ਕੋਲ਼ ਠਹਿਰੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਤਤਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਪੂਰੇ ਜਾਗਰੂਕ, ਚੇਤੰਨ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਪਹੁੰਚ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਤਿਲੰਗ ਰਾਗ ’ਚ ਉਚਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਪ੍ਰਤੀ ਦਰਦ-ਭਰੇ ਅਹਿਸਾਸ ਦੀ ਹੂਕ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਰਜਾ ਆਪਣੇ ਦੁਰਭਾਗ ਦੀ ਸਿਖਰ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-ਵਿਦੇਸ਼ੀ-ਧਾੜਵੀਆਂ, ਬਾਬਰਕਿਆਂ, ਜਰਵਾਣਿਆਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੀ ਅਤਿਵਾਦੀ ਲੁੱਟਮਾਰ ਤੇ ਕਤਲੋਗਾਰਤ ਦੇ ਸਾਹਵੇਂ (ਸਾਹਮਣੇ), ਸਾਹ-ਸਤ (ਤਾਕਤ) ਹੀਣ, ਬੇ-ਸਹਾਰਾ, ਬੇ-ਆਸਰਾ, ਬੇਆਬਰੂ, ਬੇਅਣਖ, ਬੇਹਾਲ ਤੇ ਬੇ-ਆਵਾਜ਼ ਜਿਉਂਦੀ-ਲਾਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਹੌਂਸਲਾ ਦੇਣ ਲਈ ਬੁਲੰਦ ਆਵਾਜ਼ ’ਚ ਉਚਾਰਿਆ, ‘‘ਤਿਲੰਗ ਮਹਲਾ ੧ ॥ ਜੈਸੀ ਮੈ ਆਵੈ ਖਸਮ ਕੀ ਬਾਣੀ; ਤੈਸੜਾ ਕਰੀ ਗਿਆਨੁ ਵੇ ਲਾਲੋ !॥ ਪਾਪ ਕੀ ਜੰਞ ਲੈ ਕਾਬਲਹੁ ਧਾਇਆ; ਜੋਰੀ ਮੰਗੈ ਦਾਨੁ ਵੇ ਲਾਲੋ !॥ ਸਰਮੁ ਧਰਮੁ ਦੁਇ ਛਪਿ ਖਲੋਏ; ਕੂੜੁ ਫਿਰੈ ਪਰਧਾਨੁ ਵੇ ਲਾਲੋ !॥ ਕਾਜੀਆ ਬਾਮਣਾ ਕੀ ਗਲ ਥਕੀ; ਅਗਦੁ ਪੜੈ ਸੈਤਾਨੁ ਵੇ ਲਾਲੋ !॥ ਮੁਸਲਮਾਨੀਆ ਪੜਹਿ ਕਤੇਬਾ; ਕਸਟ ਮਹਿ ਕਰਹਿ ਖੁਦਾਇ, ਵੇ ਲਾਲੋ !॥ ਜਾਤਿ ਸਨਾਤੀ ਹੋਰਿ ਹਿਦਵਾਣੀਆ; ਏਹਿ ਭੀ ਲੇਖੈ ਲਾਇ ਵੇ ਲਾਲੋ !॥ ਖੂਨ ਕੇ ਸੋਹਿਲੇ ਗਾਵੀਅਹਿ, ਨਾਨਕ ! ਰਤੁ ਕਾ ਕੁੰਗੂ ਪਾਇ ਵੇ ਲਾਲੋ !॥੧॥ ਸਾਹਿਬ ਕੇ ਗੁਣ ਨਾਨਕੁ ਗਾਵੈ; ਮਾਸ ਪੁਰੀ ਵਿਚਿ ਆਖੁ ਮਸੋਲਾ ॥ ਜਿਨਿ ਉਪਾਈ ਰੰਗਿ ਰਵਾਈ; ਬੈਠਾ ਵੇਖੈ ਵਖਿ ਇਕੇਲਾ ॥ ਸਚਾ ਸੋ ਸਾਹਿਬੁ ਸਚੁ ਤਪਾਵਸੁ; ਸਚੜਾ ਨਿਆਉ ਕਰੇਗੁ ਮਸੋਲਾ ॥ ਕਾਇਆ ਕਪੜੁ ਟੁਕੁ ਟੁਕੁ ਹੋਸੀ; ਹਿਦੁਸਤਾਨੁ ਸਮਾਲਸੀ ਬੋਲਾ ॥ ਆਵਨਿ ਅਠਤਰੈ ਜਾਨਿ ਸਤਾਨਵੈ; ਹੋਰੁ ਭੀ ਉਠਸੀ ਮਰਦ ਕਾ ਚੇਲਾ ॥ ਸਚ ਕੀ ਬਾਣੀ ਨਾਨਕੁ ਆਖੈ; ਸਚੁ ਸੁਣਾਇਸੀ ਸਚ ਕੀ ਬੇਲਾ ॥੨॥੩॥੫॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੭੨੩)
ਉਪਰੋਕਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿਚਲੇ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ, ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਹੇਠ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
(1). ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਜੀ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕਰਦਿਆਂ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰਨਾ, ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀਆਂ ਅਖੌਤੀ ਸ਼ੂਦਰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਅਤਿ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਮੁੱਢਲੀ-ਮਿੱਤਰਤਾਈ ਦਾ ਸੁਚੇਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਾਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਐਲਾਨਨਾਮਾ ਹੈ, ‘‘ਨੀਚਾ ਅੰਦਰਿ ਨੀਚ ਜਾਤਿ; ਨੀਚੀ ਹੂ ਅਤਿ ਨੀਚੁ ॥ ਨਾਨਕੁ ਤਿਨ ਕੈ ਸੰਗਿ ਸਾਥਿ; ਵਡਿਆ ਸਿਉ ਕਿਆ ਰੀਸ ?॥ (ਮ: ੧/੧੫) ਵਾਲੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਨਿੱਜੀ-ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਮਲ ਹੈ।
(2). ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ, ਪ੍ਰਭੂ-ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨਾਲ ਇਕਮਿਕ ਹੋਈ ਚੇਤਨਾ ਦੁਆਰਾ ‘ਨਿਰਭੈਤਾ, ਨਿਰਵੈਰਤਾ, ਸੱਚ ਹੱਕ ਨਿਆਂ ਤੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ’ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬਰਦਾਰ ਬਣ ਕੇ ਮੁਲੰਕਣ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।
(3). ਧਾੜਵੀਂ-ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ੋਰ-ਜਬਰ ਨੂੰ ਪਾਪ ਕੀ ਜੰਞ ਆਖਦਿਆਂ, ਬਲ਼ਦੀ ਦੇ ਬੂਥੇ ਆਈ ਜਨਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ, ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ-ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਉੱਠ ਖਲੋਣ ਲਈ ਵਿਦਰੋਹੀ ਸੁਰ ਆਲਾਪੀ ਗਈ ਹੈ।
(4). ਹਿੰਦਵਾਣੀਆਂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਣੀਆਂ ਦੀ ਬੇਹੁਰਮਤੀ ਦਾ ਇਕੱਠਿਆਂ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਕੇ, ਦੁਹਾਂ ਮੁੱਖ ਕੌਮਾਂ ਨੂੰ, ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ, ਮਿਲਵਰਤਨ, ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਤੇ ਅਨੇਕਤਾ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਵਾਲੇ, ਮੇਲ-ਮਿਲਾਪੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਸਿਰਜਣ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ।
(5). ਅਤਿ ਔਖੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ‘ਸੱਚ’ ਹੀ ਬੋਲਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਹੈ: ‘‘ਸਚੁ ਸੁਣਾਇਸੀ ਸਚ ਕੀ ਬੇਲਾ ॥’’ (ਮ: ੧/੭੨੩) (Nanak Utters the word of truth-Truth he uttera, truth the time calls for.)
(6). ਜੈਸੀ ਮੈ ਆਵੈ ਖਸਮ ਕੀ ਬਾਣੀ.. ॥ (ਮ: ੧/੭੨੨) ਭਾਵ ਜਿਵੇਂ ਆਗਮਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ‘ਹੋਰੁ ਭੀ ਉਠਸੀ ਮਰਦ ਕਾ ਚੇਲਾ’ ਭਵਿੱਖ-ਮੁਖੀ ਅੰਤਰਯਾਮਤਾ ਦੇ ਪੈਗ਼ੰਬਰੀ-ਜ਼ਹੂਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੀ ਤਾਂ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਲਾਹੌਰ ਸਹਰੁ ਜਹਰੁ ਕਹਰੁ ਸਵਾ ਪਹਰੁ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੪੧੨) ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਪੰਕਤੀ ਸਲੋਕ, ਦੁਸ਼ਮਣ-ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁਨ ਜੰਗ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਣ ਲਈ ਉਤੇਜਿਤ ਕਰਦਾ ਨਾਹਰਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਨਾਵੇਂ ਜਾਮੇ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ‘‘ਭੈ ਕਾਹੂ ਕਉ ਦੇਤ ਨਹਿ; ਨਹਿ ਭੈ ਮਾਨਤ ਆਨ ॥’’ (ਮ: ੯/੧੪੨੭) ਦੀ ਨੀਤੀ ਦੀ ਅਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਬਣ ਕੇ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ-ਸਿਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ‘ਰਾਗ ਆਸਾ ਮਹਲਾ ੧’ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤਿ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੀ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਮਕਾਲੀਨ ਅਮੀਰਾਂ, ਵਜ਼ੀਰਾਂ ਤੇ ਹੁਕਮਰਾਨਾ ਦੀ ਦੋਸ਼-ਪੂਰਨ, ਭਰਿਸ਼ਟ, ਬਦਚਲਨ ਤੇ ਬਦ-ਇੰਤਜ਼ਾਮੀ ਵਾਲੇ ਰਾਜ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਨਿੰਦਿਆ, ਤ੍ਰਿਸਕਾਰਿਆ ਤੇ ਫਿਟਕਾਰਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਪੂਰੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦੀ ਤੱਤ-ਸਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਭਾਵੀ-ਸਭਿਆਚਾਰ, ਸੱਚਾ-ਸੁੱਚਾ ਸਾਦਗੀ-ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ-ਆਚਾਰ, ਸਮਾਜਿਕ ਇੱਕ-ਜੁੱਟਤਾ, ਹੱਕ-ਪ੍ਰਸਤ ਬਰਾਬਰਤਾ, ਸਨਮਾਨ ਜਨਕ ਮਨੁੱਖੀ ਨੈਤਿਕਤਾ, ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ‘‘ਅਗੋ ਦੇ ਜੇ ਚੇਤੀਐ; ਤਾਂ ਕਾਇਤੁ ਮਿਲੈ ਸਜਾਇ ?॥’’ (ਮ: ੧/੪੧੭) ਦੇ ਗੁਰ ਫ਼ੁਰਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਤੁਜ਼ਕੇ ਬਾਬਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਲੜਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜੇਦਾਰ ਬੰਦੂਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਸ ਦੀ ਜਿੱਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀਆਂ, ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੀ ਹਾਥੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਤੁਪਕ ਚਲਾਈ ਦੇ ਉਲੇਖ ਨਾਲ ਦੁਸ਼ਮਣ-ਤਾਕਤਾਂ ਦਾ ਢੁੱਕਵਾਂ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵਧੀਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ਼ ਹੋਣਾ ਲੋਚਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਦਮਨਕਾਰੀ ਜ਼ੁਲਮ ਨੂੰ ਠੱਲ੍ਹ ਪਾਈ ਜਾ ਸਕੇ। ਇਹ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਪੱਕਿਆ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ, ਜੰਗ ਲਈ ਅਗਾਂਓ ਤਿਆਰ-ਬਰ-ਤਿਆਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਨੀਤੀ-ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ।
- ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੂਰ-ਦਰਾਜ਼, ਦੇਸ਼ਾਂ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਧਰਮ-ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਦੌਰਾਨ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਮੂਲ-ਵਸੋਂ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰੀਆਂ ਬੋਲੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਆਮ ਵਰਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਯਕ ਅਰਜ ਗੁਫਤਮ, ਪੇਸਿ ਤੋ; ਦਰ ਗੋਸ ਕੁਨ ਕਰਤਾਰ !॥ ਹਕਾ ਕਬੀਰ ਕਰੀਮ ਤੂ; ਬੇਐਬ ਪਰਵਦਗਾਰ ॥੧॥ ਦੁਨੀਆ ਮੁਕਾਮੇ ਫਾਨੀ; ਤਹਕੀਕ ਦਿਲ ਦਾਨੀ ॥ ਮਮ ਸਰ ਮੂਇ, ਅਜਰਾਈਲ ਗਿਰਫਤਹ; ਦਿਲ ਹੇਚਿ ਨ ਦਾਨੀ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੭੨੧) ਅਤੇ ‘‘ਪੜਿ੍ ਪੁਸਕ ਸੰਧਿਆ ਬਾਦੰ ॥ ਸਿਲ ਪੂਜਸਿ, ਬਗੁਲ ਸਮਾਧੰ ॥ ਮੁਖਿ ਝੂਠੁ; ਬਿਭੂਖਨ ਸਾਰੰ ॥ ਤ੍ਰੈਪਾਲ ਤਿਹਾਲ ਬਿਚਾਰੰ ॥’’ (ਸਲੋਕ ਸਹਸਿਤੀ/ਮ: ੧/੧੩੫੩) ਇਤਿਆਦਿਕ। ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾਗਤ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਖੁਲ੍ਹਦਿਲੀ ਵਾਲੀ ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
- ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅੰਗ ੫੫੩ ’ਤੇ ‘‘ਕਲਿ ਕਲਵਾਲੀ ਕਾਮੁ ਮਦੁ; ਮਨੂਆ ਪੀਵਣਹਾਰੁ ॥’’ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੫੫੩) ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦਿਆ ‘‘ਸਤਸੰਗਤਿ ਸਿਉ ਮੇਲਾਪੁ ਹੋਇ; ਲਿਵ ਕਟੋਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਭਰੀ; ਪੀ ਪੀ ਕਟਹਿ ਬਿਕਾਰ ॥’’ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੫੫੩) ਤੱਕ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸਾਨੂੰ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ, ਭੈੜੇ-ਵਿਕਾਰੀ ਨਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਹਟਾ ਕੇ ਗੁਣਵੱਤਾ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।
- ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਧਾਰਮਿਕ-ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਦਾ ਤੱਤ-ਸਾਰ ‘ਸਿਧ ਗੋਸਟਿ’ ਬਾਣੀ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘਰ-ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ’ਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ ਮਿਲਾਪ ਦੀ ‘‘ਸਬਦੁ ਗੁਰੂ; ਸੁਰਤਿ ਧੁਨਿ ਚੇਲਾ ॥’’ (ਮ: ੧/੯੪੩) ਵਾਲੀ ਜੋਗ-ਜੁਗਤ ਦਾ ਗੁਪਤ-ਤੱਤ ਇੱਕ ਪਦੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ : ‘‘ਸਬਦੈ ਕਾ ਨਿਬੇੜਾ ਸੁਣਿ ਤੂ ਅਉਧੂ! ਬਿਨੁ ਨਾਵੈ ਜੋਗੁ ਨ ਹੋਈ ॥ ਨਾਮੇ ਰਾਤੇ ਅਨਦਿਨੁ ਮਾਤੇ; ਨਾਮੈ ਤੇ ਸੁਖੁ ਹੋਈ ॥ ਨਾਮੈ ਹੀ ਤੇ ਸਭੁ ਪਰਗਟੁ ਹੋਵੈ; ਨਾਮੇ ਸੋਝੀ ਪਾਈ ॥ ਬਿਨੁ ਨਾਵੈ ਭੇਖ ਕਰਹਿ ਬਹੁਤੇਰੇ; ਸਚੈ ਆਪਿ ਖੁਆਈ ॥ ਸਤਿਗੁਰ ਤੇ ਨਾਮੁ ਪਾਈਐ, ਅਉਧੂ! ਜੋਗ ਜੁਗਤਿ ਤਾ ਹੋਈ ॥ ਕਰਿ ਬੀਚਾਰੁ ਮਨਿ ਦੇਖਹੁ, ਨਾਨਕ! ਬਿਨੁ ਨਾਵੈ, ਮੁਕਤਿ ਨ ਹੋਈ ॥੭੨॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੯੪੬)
‘ਨਿਬੇੜਾ’ ਭਾਵ ਸਾਰੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਾ ਤੱਤ-ਸਾਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ‘ਨਾਮੁ’ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਵਾਉਣ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸਜੀਵ (ਜਾਨਦਾਰ) ਸੰਕਲਪ ਹੈ, ਚੇਤਨ-ਊਰਜਾ ਹੈ, ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ, ਇੱਕ ਮਾਰਗ ਹੈ। ਇਸ ਮਾਰਗ ’ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਕ ਲਈ ਹਉਮੈ, ਲੱਬ-ਲੋਭ, ਝੂਠ-ਪਾਖੰਡ ਆਦਿ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ਜੀਵਨ ਛੱਡ ਕੇ ਜੰਗਲਾਂ-ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਇਕਾਂਤਵਾਸੀ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ, ‘‘ਆਪਿ ਨਾਥੁ, ਨਾਥੀ ਸਭ ਜਾ ਕੀ; ਰਿਧਿ ਸਿਧਿ ਅਵਰਾ ਸਾਦ ॥’’ (ਜਪੁ/ਮ: ੧/੬) ਫ਼ੁਰਮਾਉਂਦਿਆਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਤਾਂਤ੍ਰਿਕ ਜਪ ਤਪ ਵੱਲੋਂ ਮਨ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਨੌਤਾਂ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਨੂੰ ਦਾਗ਼ੀ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ-ਸ਼ੁਬ੍ਹਾ, ਭਰਮ-ਵਹਿਮ, ਵੈਰ-ਵਿਰੋਧ ਤੇ ਅਨਚਾਰ (ਦੁਰਾਚਾਰ) ਨੂੰ ਵਧਾ ਕੇ ਕਲਜੁਗੀ-ਵਿਵਸਥਾ ਉਪਜਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ (ਅਜੌਕੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਹਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿੰਟ-ਮੀਡੀਆ ਤੇ ਟੈਲੀਵੀਜ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਅਖੌਤੀ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕੁਕਰਮ ਨਸ਼ਰ ਹੁੰਦੇ ਵੇਖੀਦੇ ਹਨ।) ‘ਨਾਮੁ’ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਮੰਤਰ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਹਦੂਦ (ਪੱਕਾ) ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਇਹ ਤਾਂ ਨਿਰੰਕਾਰ ਹੈ, ਸਰਬ-ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਸਿੱਖ ਦੂਈ-ਦ੍ਵੈਤ ਮਿਟਾ ਕੇ ਗੁਰਮੁਖ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ : ‘‘ਤ੍ਰੈ ਗੁਣ ਮੇਟੈ, ਸਬਦੁ ਵਸਾਏ; ਤਾ ਮਨਿ ਚੂਕੈ ਅਹੰਕਾਰੋ ॥ ਅੰਤਰਿ ਬਾਹਰਿ ਏਕੋ ਜਾਣੈ; ਤਾ ਹਰਿ ਨਾਮਿ ਲਗੈ ਪਿਆਰੋ ॥’’ (ਮ: ੧/੯੪੪)
- ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘‘ਕੀਤਾ ਪਸਾਉ ਏਕੋ ਕਵਾਉ ॥, ਧਰਤੀ ਹੋਰੁ, ਪਰੈ ਹੋਰੁ ਹੋਰੁ ॥’’ ਅਤੇ ਸਿਰੀ ਰਾਗ ਵਿੱਚ ‘‘ਸਾਚੇ ਤੇ ਪਵਨਾ ਭਇਆ; ਪਵਨੈ ਤੇ ਜਲੁ ਹੋਇ ॥ ਜਲ ਤੇ ਤ੍ਰਿਭਵਣੁ ਸਾਜਿਆ; ਘਟਿ ਘਟਿ ਜੋਤਿ ਸਮੋਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੯) ਅਤੇ ‘‘ਅਰਬਦ ਨਰਬਦ ਧੁੰਧੂਕਾਰਾ ॥ ਧਰਣਿ ਨ ਗਗਨਾ; ਹੁਕਮੁ ਅਪਾਰਾ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੦੩੫) ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਭੌਤਿਕਤਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪਹੁੰਚ, ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਯਥਾਰਥਿਕ, ਤਰਕ, ਸਿੱਧ ਤੇ ਖੁਲ੍ਹੀ ਭਵਿਖ-ਮੁਖੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸੋਚ ਅਪਣਾਉਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਨੂੰ ਮੁੱਢਲਾ ਵਿਗਿਆਨੀ-ਪਿਤਾਮਾ ਆਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
- ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਵਰਤਮਾਨ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ ? ਕਿਵ ਕੂੜੈ ਤੁਟੈ ਪਾਲਿ ?॥ (ਜਪੁ/ਮ: ੧) ਵਾਸਤੇ ਹੁਕਮ-ਰਜ਼ਾ ’ਚ ਚੱਲਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਨਰਕ-ਸੁਰਗ ਵਾਲੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਸਮਝਾਉਂਦਿਆਂ ‘ਜੀਵਨ ਮੁਕਤਿ’ ਦੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕਤਾ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਾਈ ਗਈ ਹੈ :
(ੳ). ਨਾਮੁ ਵਿਸਾਰਿ; ਦੋਖ ਦੁਖ ਸਹੀਐ ॥ ਹੁਕਮੁ ਭਇਆ, ਚਲਣਾ; ਕਿਉ ਰਹੀਐ ?॥ ਨਰਕ ਕੂਪ ਮਹਿ ਗੋਤੇ ਖਾਵੈ; ਜਿਉ ਜਲ ਤੇ ਬਾਹਰਿ ਮੀਨਾ ਹੇ ॥੮॥ ਚਉਰਾਸੀਹ ਨਰਕ; ਸਾਕਤੁ ਭੋਗਾਈਐ ॥ ਜੈਸਾ ਕੀਚੈ; ਤੈਸੋ ਪਾਈਐ ॥ ਸਤਿਗੁਰ ਬਾਝਹੁ ਮੁਕਤਿ ਨ ਹੋਈ; ਕਿਰਤਿ ਬਾਧਾ ਗ੍ਰਸਿ ਦੀਨਾ ਹੇ ॥੯॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੦੨੮)
(ਅ) ਜੀਵਨ ਮੁਕਤਿ, ਸੋ ਆਖੀਐ; ਮਰਿ ਜੀਵੈ ਮਰੀਆ ॥ (ਮ: ੪/੪੪੯), ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੁ ਸੋ ਆਖੀਐ; ਜਿਸੁ, ਵਿਚਹੁ ਹਉਮੈ ਜਾਇ ॥ (ਮ: ੧/੧੦੦੯), ਆਦਿ।
(ੲ) ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੁ; ਜਾ ਸਬਦੁ ਸੁਣਾਏ ॥ ਸਚੀ ਰਹਤ, ਸਚਾ ਸੁਖੁ ਪਾਏ ॥ (ਮ: ੧/੧੩੪੩), ਇਤਿਆਦਿਕ।
- ਜਉ ਤਉ; ਪ੍ਰੇਮ ਖੇਲਣ ਕਾ ਚਾਉ ॥ ਸਿਰੁ ਧਰਿ ਤਲੀ; ਗਲੀ ਮੇਰੀ ਆਉ ॥ ਇਤੁ ਮਾਰਗਿ; ਪੈਰੁ ਧਰੀਜੈ ॥ ਸਿਰੁ ਦੀਜੈ; ਕਾਣਿ ਨ ਕੀਜੈ ॥ (ਮ: ੧/੧੪੧੨) ਸਲੋਕ ਰਾਹੀਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਧਰਮ-ਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਸੰਕਲਪਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਓਂ ਉਕਰਦਿਆਂ, ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਸਮੂਹਿਕ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਅਤੇ ਆਤਮ ਬਲਿਦਾਨ ਲਈ ਤੱਤਪਰ ਹੋਣ ਨੂੰ ਧਰਮੀ-ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਕਰਤੱਵ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭਗਤੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੋਣ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ।
- ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭੁਤ੍ਵ (ਬਜ਼ੁਰਗੀ) ਸੰਪੰਨ ਹੋ ਕੇ ‘ਸੋ ਦਰੁ-ਸੋ ਘਰੁ’ ਦਾ ਅਲੌਕਿਕ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਵਾਉਂਦਿਆਂ ‘‘ਪਉਣੁ ਪਾਣੀ ਬੈਸੰਤਰੁ’’ ਅਤੇ ‘‘ਰੰਗੀ ਰੰਗੀ ਭਾਤੀ ਕਰਿ ਕਰਿ ਜਿਨਸੀ; ਮਾਇਆ ਜਿਨਿ ਉਪਾਈ ॥’’ (ਜਪੁ/ਮ: ੧) ਰਾਹੀਂ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡੀ ਖਿਲਾਰਾ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਨ (ਪ੍ਰੇਰਨਾ) ਦੀ ਅਨੰਤਤਾ, ਅਸੀਮਤਾ ਤੇ ਅਕੱਥਤਾ ਦੇ ਵਿਸਮਾਦ ਨੂੰ ‘‘ਨਾਨਕ ! ਕਥਨਾ ਕਰੜਾ ਸਾਰੁ ॥੩੭॥’’ (ਜਪੁ/ਮ: ੧) ਆਖਦੇ ਹਨ। ਇੰਞ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਅਨੁਪਮ (ਉਪਮਾ ਰਹਿਤ) ਘਾੜਤ ਦੁਆਰਾ ਕਾਇਆ ਕਲਪ ਕਰਕੇ (ਤਿਥੈ, ਘਾੜਤਿ ਘੜੀਐ; ਬਹੁਤੁ ਅਨੂਪੁ ॥ ਜਪੁ/ਮ: ੧) ਸਚਿਆਰ-ਭਗਤ ਬਣਨ ਅਤੇ ‘ਸਚਖੰਡਿ’ ਮੰਡਲ ਵਾਲੇ ਅਨੰਦਮਈ ਜੀਵਨ-ਜਿਊਣ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ ਵੱਲ ਉਤੇਜਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਉੱਦਮੀ-ਉਤਸ਼ਾਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸਿਲੇਬਸ ਅਠੱਤੀਵੀਂ ਪਾਉੜੀ ਵਿੱਚ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ: ‘‘ਜਤੁ ਪਾਹਾਰਾ ਧੀਰਜੁ ਸੁਨਿਆਰੁ ॥.. ਘੜੀਐ ਸਬਦੁ ਸਚੀ ਟਕਸਾਲ ॥.. ਨਾਨਕ ! ਨਦਰੀ ਨਦਰਿ ਨਿਹਾਲ ॥੩੮॥’’ (ਜਪੁ/ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੮)
- ਗੁਰੂ ਬਾਬਾ ਜੀ; ਉਮਰ ਦੇ ਅਖੀਰਲੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ’ਚ ਰਾਵੀ ਕੰਢੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਖੇ ਆ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਹੋਏ। ਘਰਿ ਗ੍ਰਹਿਸਤੀ ’ਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ, ਧਰਮੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਦੀ ਅਮਲੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ। ਸਮਾਜ ਵਿਚਲੇ ਹੁੰਦੇ ਆਰਥਕ-ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸਮਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਆਪੂੰ ਵਾਹੀ ਕਰ ਕੇ ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਂਦਿਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਨਾਲ ਵੰਡ ਕੇ ਛਕਿਆ। ਸਮਾਜਿਕ-ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣਾਇਆ ਤੇ ਹੱਥੀਂ ਕੀਤੀ ਖੇਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਅਮਲੀ ਜਾਮਾ ਪਹਿਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਸਤਿਸੰਗਤਿ ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਗੋਸਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ, ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਕੋਲ਼ੋਂ ਬਾਣੀ ਦਾ ਲਿਖਤੀ ਸੰਕਲਨ (ਸੰਗ੍ਰਹਿ) ਆਰੰਭ ਕਰਵਾਇਆ। ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ (ਸਾਂਝੇ) ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਨਾਲ ਚੱਲਦਾ ਰੱਖਣਾ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਹਿਤ ਯੋਗ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਦੀ ਪਰਖ ਕਰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਵਿਰਾਸਤੀ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਬੇਨਿਆਜ਼ (ਚਾਹਤ ਰਹਿਤ) ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਜਿਊਂਦਿਆਂ ਹੀ, ‘‘ਸਿਖਾਂ ਪੁਤ੍ਰਾਂ ਘੋਖਿ ਕੈ’’ ਵਿੱਚੋਂ ਪਰਮ-ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਗ ਨਾਲ ਲਾ ਕੇ ‘ਅੰਗਦ’ ਬਣਾ ਲਿਆ, ‘‘ਗੁਰਿ, ਚੇਲੇ ਰਹਰਾਸਿ ਕੀਈ; ਨਾਨਕਿ ਸਲਾਮਤਿ ਥੀਵਦੈ ॥ ਸਹਿ ਟਿਕਾ ਦਿਤੋਸੁ; ਜੀਵਦੈ ॥’’ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ, ਪੰਨਾ ੯੬੬) ਇਸ ਅਨੌਖੇ ਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਘਟਨਾਕ੍ਰਮ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਚੇਤੰਨਤਾ ਧੁਰ ਅੰਦਰ ਤੱਕ ਝੰਜੋੜੀ ਗਈ, ਹਿਲਾਈ ਗਈ। ਭਰਮ ਤੇ ਦੈ੍ਵਤ ਦੇ ਪਰਦੇ ਫ਼ਾਸ਼-ਫ਼ਾਸ਼ ਹੋ ਗਏ, ਉਘੜ ਆਏ ਤੇ ਆਤਮ-ਅੰਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਉੱਠਿਆ। ਸੱਤੇ ਬਲਵੰਡ ਦੀ ਵਾਰ ਵਿਚਲਾ ਬਿਆਨ ਬਾਕਮਾਲ ਹੈ: ‘‘ਹੋਰਿਂਓ ਗੰਗ ਵਹਾਈਐ; ਦੁਨਿਆਈ ਆਖੈ ਕਿ ਕਿਓਨੁ ॥ ਨਾਨਕ ! ਈਸਰਿ ਜਗਨਾਥਿ; ਉਚਹਦੀ ਵੈਣੁ ਵਿਰਿਕਿਓਨੁ ॥ ਮਾਧਾਣਾ ਪਰਬਤੁ ਕਰਿ; ਨੇਤ੍ਰਿ ਬਾਸਕੁ; ਸਬਦਿ ਰਿੜਕਿਓਨੁ ॥ ਚਉਦਹ ਰਤਨ ਨਿਕਾਲਿਅਨੁ; ਕਰਿ ਆਵਾ ਗਉਣੁ ਚਿਲਕਿਓਨੁ ॥ ਕੁਦਰਤਿ ਅਹਿ ਵੇਖਾਲੀਅਨੁ; ਜਿਣਿ ਐਵਡ ਪਿਡ ਠਿਣਕਿਓਨੁ ॥ ਲਹਣੇ ਧਰਿਓਨੁ ਛਤ੍ਰੁ ਸਿਰਿ; ਅਸਮਾਨਿ ਕਿਆੜਾ ਛਿਕਿਓਨੁ ॥ ਜੋਤਿ ਸਮਾਣੀ ਜੋਤਿ ਮਾਹਿ; ਆਪੁ ਆਪੈ ਸੇਤੀ ਮਿਕਿਓਨੁ ॥’’ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ, ਪੰਨਾ ੯੬੭) ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਦੀ ਚੋਣ ਅਤੇ ਗੁਰਤਾ-ਗੱਦੀ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਅਖ਼ੀਰਲੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ-ਸਿੱਖਿਆ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਿਖਤ ਦੇ ਅੰਤਮ ਚਰਣ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਕੁਝ ਚੋਣਵੇਂ ਸਿੱਖਿਆਦਾਇਕ ਸਰਵ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਸੁਖ਼ਨ (ਅੰਸ਼) ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ:
0 ਅੰਮਿ੍ਰਤ ਵੇਲਾ ਸਚੁ ਨਾਉ; ਵਡਿਆਈ ਵੀਚਾਰੁ॥ (ਜਪੁ ਜੀ ਸਾਹਿਬ)
0 ਸਭਨਾ ਜੀਆ ਕਾ ਇਕੁ ਦਾਤਾ; ਸੋ, ਮੈ ਵਿਸਰਿ ਨ ਜਾਈ॥ (ਜਪੁ ਜੀ ਸਾਹਿਬ)
0 ਮਿਠਤੁ ਨੀਵੀ ਨਾਨਕਾ ! ਗੁਣ ਚੰਗਿਆਈਆ ਤਤੁ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੪੭੦)
0 ਘਾਲਿ ਖਾਇ ਕਿਛੁ ਹਥਹੁ ਦੇਇ॥ ਨਾਨਕ ! ਰਾਹੁ ਪਛਾਣਹਿ ਸੇਇ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੨੮੫)
0 ਸਾਝ ਕਰੀਜੈ ਗੁਣਹ ਕੇਰੀ; ਛੋਡਿ ਅਵਗੁਣ ਚਲੀਐ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੭੬੬)
0 ਹੰਸੁ ਹੇਤੁ ਲੋਭੁ ਕੋਪੁ; ਚਾਰੇ ਨਦੀਆ ਅਗਿ॥ ਪਵਹਿ ਦਝਹਿ ਨਾਨਕਾ ! ਤਰੀਐ ਕਰਮੀ ਲਗਿ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੪੭)
0 ਸਚਹੁ ਓਰੈ ਸਭੁ ਕੋ; ਉਪਰਿ ਸਚੁ ਆਚਾਰੁ॥ (ਸਿਰੀ ਰਾਗ, ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੬੨)
0 ਬਾਬਾ ! ਹੋਰੁ ਖਾਣਾ ਖੁਸੀ ਖੁਆਰੁ॥ ਜਿਤੁ ਖਾਧੈ ਤਨੁ ਪੀੜੀਐ; ਮਨ ਮਹਿ ਚਲਹਿ ਵਿਕਾਰ॥ (ਸਿਰੀ ਰਾਗ ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੬)
0 ਮਤੁ ਜਾਣਸਹਿ, ਗਲੀ ਪਾਇਆ॥ ਮਾਲ ਕੈ ਮਾਣੈ, ਰੂਪ ਕੀ ਸੋਭਾ; ਇਤੁ ਬਿਧੀ ਜਨਮੁ ਗਵਾਇਆ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੨੪)
0 ਵਿਚਿ ਦੁਨੀਆ ਸੇਵ ਕਮਾਈਐ॥ ਤਾ ਦਰਗਹ ਬੈਸਣੁ ਪਾਈਐ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੨੬)
0 ਸਿਖੀ ਸਿਖਿਆ ਗੁਰ ਵੀਚਾਰਿ॥ ਨਦਰੀ ਕਰਮਿ ਲਘਾਏ ਪਾਰਿ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੪੬੫)
0 ਸਬਦੁ ਗੁਰੂ; ਸੁਰਤਿ ਧੁਨਿ ਚੇਲਾ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੮੪੩)
0 ਸਭਨਾ ਕਾ ਦਰਿ ਲੇਖਾ ਹੋਇ॥ ਕਰਣੀ ਬਾਝਹੁ ਤਰੈ ਨ ਕੋਇ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੯੫੨)
0 ਸੁਖ ਦੁਖ ਸਮ ਕਰਿ ਜਾਣੀਅਹਿ; ਸਬਦਿ ਭੇਦਿ ਸੁਖੁ ਹੋਇ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੫੭)
0 ਵਿਦਿਆ ਵੀਚਾਰੀ ਤਾਂ; ਪਰਉਪਕਾਰੀ॥ (ਆਸਾ ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੩੫੬)
0 ਆਪਣ ਹਥੀ ਆਪਣਾ; ਆਪੇ ਹੀ ਕਾਜੁ ਸਵਾਰੀਐ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੪੭੪)
0 ਕੂੜ ਨਿਖੁਟੇ ਨਾਨਕਾ! ਓੜਕਿ ਸਚਿ ਰਹੀ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੯੫੩)
0 ਫਿਟੁ ਇਵੇਹਾ ਜੀਵਿਆ; ਜਿਤੁ ਖਾਇ ਵਧਾਇਆ ਪੇਟੁ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੭੯੦)
0 ਖੰਡਿਤ ਨਿਦ੍ਰਾ, ਅਲਪ ਅਹਾਰੰ; ਨਾਨਕ ! ਤਤੁ ਬੀਚਾਰੋ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੯੩੯)
0 ਖੋਜੀ ਉਪਜੈ; ਬਾਦੀ ਬਿਨਸੈ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੨੫੫)
0 ਜਬ ਲਗੁ ਦੁਨੀਆ ਰਹੀਐ, ਨਾਨਕ ! ਕਿਛੁ ਸੁਣੀਐ ਕਿਛੁ ਕਹੀਐ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੬੬੧)
0 ਨਾਨਕ ! ਦੁਨੀਆ ਕੀਆ ਵਡਿਆਈਆ; ਅਗੀ ਸੇਤੀ ਜਾਲਿ॥ ਏਨੀ ਜਲੀਈਂ ਨਾਮੁ ਵਿਸਾਰਿਆ; ਇਕ ਨ ਚਲੀਆ ਨਾਲਿ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੧੨੯੦)
0 ਮਨੁ ਹਾਲੀ ਕਿਰਸਾਣੀ ਕਰਣੀ; ਸਰਮੁ ਪਾਣੀ, ਤਨੁ ਖੇਤੁ॥ ਨਾਮੁ ਬੀਜੁ, ਸੰਤੋਖੁ ਸੁਹਾਗਾ; ਰਖੁ ਗਰੀਬੀ ਵੇਸੁ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੫੯੫)
0 ਪਰਵਿਰਤਿ ਨਿਰਵਿਰਤਿ ਹਾਠਾ; ਦੋਵੈ ਵਿਚਿ; ਧਰਮੁ ਫਿਰੈ ਰੈਬਾਰਿਆ ॥ (ਮਲਾਰ ਕੀ ਵਾਰ/ਮ: ੧/੧੨੮੦) ਭਾਵ ਮਾਇਆਵੀ ਅਤੇ ਨਿਰਲੇਪ ਪਾਸਾ ਹੈ, ਦੋਵਾਂ ’ਚ ਰੱਬੀ ਨਿਯਮ ਵਿਚੋਲਾ ਬਣਿਆ ਫਿਰਦਾ ਹੈ।
0 ਜਹ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਗਾਸੁ; ਅਗਿਆਨੁ ਮਿਟੰਤੁ ॥ ਬੇਦ ਪਾਠ ਸੰਸਾਰ ਕੀ ਕਾਰ ॥ ਪੜਿ੍ ਪੜਿ੍ ਪੰਡਿਤ ਕਰਹਿ ਬੀਚਾਰ ॥ ਬਿਨੁ ਬੂਝੇ ਸਭ ਹੋਇ ਖੁਆਰ ॥ ਨਾਨਕ ਗੁਰਮੁਖਿ ਉਤਰਸਿ ਪਾਰਿ ॥ (ਮ: ੧, ਪੰਨਾ ੭੯੧), ਆਦਿ।
