ਲੜੀ ਜੋੜਨ ਲਈ ਪਿਛਲਾ ਅੰਕ (ਭਾਵ ‘ਭਾਗ ਪਹਿਲੇ ਦਾ ਅਧਿਆਇ-5’) ਵੇਖੋ, ਜੀ।

(ਪੜਨਾਂਵ ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ, ਅਧਿਆਇ-6)

ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ, ਬਹੁ ਵਚਨ, ਪੜਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ (ਭਾਗ ਦੂਜਾ)

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਤੇਰੇ’ (314 ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਾਰ), ‘ਤੇਰੀਆ’ (12 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮਹਿ’ 30 ਵਾਰ, ‘ਤੁਮ੍ਹਿ’ (ਕੇਵਲ 1 ਵਾਰ), ‘ਤੁਸੀ’ (8 ਵਾਰ), ‘ਤੁਸਾ’ (1 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮ’ (396 ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਾਰ), ‘ਤੁਮ੍’ (91 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮੇ’ (2 ’ਚੋਂ 1 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮ੍ੇ’ (1 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮੈ’ (1 ਵਾਰ), ‘ਥਾਰੇ’ (ਭਾਵ ਤੁਹਾਡੇ, 9 ਵਾਰ) ਆਦਿ ‘ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ, ਬਹੁ ਵਚਨ ਪੜਨਾਂਵ ਹਨ ਜਾਂ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ‘ਬਹੁ ਵਚਨ’ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ’ਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜੋ ਪੰਜ ਕਾਰਕਾਂ (ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ, ਕਰਮ ਕਾਰਕ, ਸੰਪਰਦਾਨ ਕਾਰਕ, ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ, ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ ਤੇ ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ) ’ਚ ਦਰਜ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਤਰਤੀਬ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:

(ਨੋਟ: ‘ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ’ਚ ‘ਪੜਨਾਂਵ’ ਤੇ ‘ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੇ ਅਰਥ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਕੱਤਰ ਹੀ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਵੈਸੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਤਨੀ ਹੀ ਕਾਫ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ‘ਪੜਨਾਂਵ’ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ‘ਨਾਂਵ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ’ਚ ਦਰਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ‘ਪੜਨਾਂਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਨਾਂਵ’ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਹੀ ਦਰਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।)

(1). (ੳ) ਸਾਧਾਰਨ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਤੁਮ’ (ਕੁੱਲ 396 ਵਿੱਚੋਂ 36 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮ੍’ (ਕੁੱਲ 91 ਵਿੱਚੋਂ 63 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਕੁੱਲ 30 ’ਚੋਂ 13 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮ੍ਹਿ’ (1 ਵਾਰ), ‘ਤੁਸੀ’ (ਕੁੱਲ 8 ਵਿੱਚੋਂ 6 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮੇ’ (1 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮ੍ੇ’ (1 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮੈ’ (1 ਵਾਰ) ‘ਸਾਧਾਰਨ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ, ਬਹੁ ਵਚਨ ਪੜਨਾਂਵ’ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

(1). ‘ਤੁਸੀ’ (ਰੱਬੀ ਨਾਮ) ਭੋਗਿਹੁ, ਭੁੰਚਹੁ; ਭਾਈਹੋ !॥ (ਮ: ੫/੭੩)

‘‘ਆਵਹੁ ਭੈਣੇ ! ‘ਤੁਸੀ’ ਮਿਲਹੁ ਪਿਆਰੀਆ ॥’’ (ਮ: ੪/੯੬)

(ਇਹੀ ਹੈ) ‘‘ਸੋਵੰਨ ਢਾਲਾ (ਸੋਨੇ ’ਚ ਢਲੀ) ਕ੍ਰਿਸਨ ਮਾਲਾ; (ਕਿ) ਜਪਹੁ ‘ਤੁਸੀ’ ਸਹੇਲੀਹੋ ! ॥’’ (ਮ: ੧/੫੬੭)

‘ਤੁਸੀ’ ਰੋਵਹੁ, ਰੋਵਣ ਆਈਹੋ; ਝੂਠਿ (ਕਾਰਨ) ਮੁਠੀ (ਲੁੱਟੀ ਗਈ) ਸੰਸਾਰੇ (ਵਿੱਚ)॥ (ਮ: ੧/੫੮੦)

‘ਤੁਸੀ’ ਪੁਤ, ਭਾਈ, ਪਰਵਾਰੁ ਮੇਰਾ; ਮਨਿ (ਵਿੱਚ) ਵੇਖਹੁ, ਕਰਿ (ਕੇ) ਨਿਰਜਾਸਿ (ਨਿਰਣੈ) ਜੀਉ ॥ (ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ/੯੨੩)

‘ਤੁਸੀ’ ਵੀਚਾਰਿ (ਕੇ) ਦੇਖਹੁ; ਪੁਤ ਭਾਈ ! ਹਰਿ (ਨੇ) ਸਤਿਗੁਰੂ (ਨੂੰ) ਪੈਨਾਵਏ (ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ)॥ (ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ/੯੨੩)

(2). ‘‘ਸੋ ਹਰਿ ਹਰਿ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਸਦ ਹੀ ਜਾਪਹੁ; ਜਾ ਕਾ ਅੰਤੁ ਨ ਪਾਰੋ ॥’’ (ਮ: ੫/੪੯੬)

‘‘ਜਿਨ ਕਉ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਹਰਿ ਮੇਲਹੁ ਸੁਆਮੀ ! ਤੇ (ਉਹ) ਨ੍ਾਏ ਸੰਤੋਖ ਗੁਰ ਸਰਾ ॥’’ (ਮ: ੪/੭੯੯)

‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਮਿਲਤੇ ਮੇਰਾ ਮਨੁ ਜੀਓ (ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਹੁੰਦਾ); ਤੁਮ੍ ਮਿਲਹੁ ਦਇਆਲ ! ॥ (ਮ: ੫/੮੧੦)

‘‘ਜਾ ਸਿਉ ਰਾਚਿ ਮਾਚਿ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਲਾਗੇ; ਓਹ ਮੋਹਨੀ ਮੋਹਾਵਤ (ਠੱਗਣ ਵਾਲੀ) ਹੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੨੧)

‘‘ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ਪਰਮੇਸਰ ਸਤਿਗੁਰ ! ਹਮ ਬਾਰਿਕ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਪਿਤਾ ਕਿਰਪਾਲ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੨੮)

‘‘ਮੋਹਿ ਚਾਤ੍ਰਿਕ, ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਬੂੰਦ; ਤ੍ਰਿਪਤਉ (ਜਦ) ਮੁਖਿ (’ਚ) ਪਰੈ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੪੭)

‘ਜਉ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਮੋ ਕਉ (ਮੈਨੂੰ) ਦੂਰਿ ਕਰਤ ਹਉ; ਤਉ ਤੁਮ ਮੁਕਤਿ ਬਤਾਵਹੁ ? ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੪)

(ਮਨ ਖੇਤੀ ਨੂੰ) ‘‘ਜਿਉ ਗੋਡਹੁ, ਤਿਉ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਸੁਖ ਪਾਵਹੁ; ਕਿਰਤੁ ਨ ਮੇਟਿਆ ਜਾਈ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੧੭੧)

‘‘ਹਮ ਡੁਬਦੇ ਪਾਥਰ ਕਾਢਿ ਲੇਹੁ ਪ੍ਰਭ ! ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਦੀਨ ਦਇਆਲ ਦੁਖ ਭੰਞੁ (ਆਤਮਿਕ ਪੀੜਾ ਦੇ ਨਾਸਕ)॥’’ (ਮ: ੪/੧੧੭੯)

‘‘ਜਿਸੁ ਬਿਖਿਆ ਕਉ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਅਪੁਨੀ ਕਰਿ ਜਾਨਹੁ; ਸਾ ਛਾਡਿ ਜਾਹੁ, ਸਿਰਿ (ਉੱਤੇ) ਭਾਰੁ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੨੦੦)

‘‘ਨਾਨਕ ! ਸਰਨਿ ਚਰਨ ਕਮਲਨ ਕੀ; ‘ਤੁਮ੍’ ਨ ਡਾਰਹੁ (ਧੱਕੋ) ਪ੍ਰਭ ਕਰਤੇ ! ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੬੭)

‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਵਡ ਪੁਰਖ ਬਡ ਅਗਮ ਅਗੋਚਰ; ਹਮ ਢੂਢਿ ਰਹੇ, ਪਾਈ ਨਹੀ ਹਾਥ (ਤੇਰੀ ਥਾਹ, ਡੂੰਘਾਈ)॥ (ਮ: ੪/੧੨੯੬)

‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਜਲ ਨਿਧਿ, ਹਮ ਮੀਨੇ ਤੁਮਰੇ; ਤੇਰਾ ਅੰਤੁ ਨ ਕਤਹੂ ਪਾਇਆ ॥ (ਮ: ੪/੧੩੧੯) ਆਦਿ।

(3). ‘‘ਹਮ ਨਾਨ੍ੇ ਨੀਚ, ‘ਤੁਮ੍ੇ’ (ਤੁਸੀਂ) ਬਡ ਸਾਹਿਬ! ਕੁਦਰਤਿ (ਮੇਰੀ ਤਾਕਤ) ਕਉਣ ਬੀਚਾਰਾ ? ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੩੫)

(4). ‘‘ਕਵਨ ‘ਤੁਮੇ’ (ਤੁਸੀਂ) ? ਕਿਆ ਨਾਉ ਤੁਮਾਰਾ ? ਕਉਨੁ ਮਾਰਗੁ ? ਕਉਨੁ ਸੁਆਓ (ਮਨੋਰਥ) ? ॥’’ (ਮ: ੧/੯੩੮)

(ਨੋਟ: ਇਸ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ਜੋਗੀ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।)

(5). ‘‘ਤੁਮਹਿ ਪਛਾਨੂ; ਸਾਕੁ ਤੁਮਹਿ ਸੰਗਿ; ਰਾਖਨਹਾਰ ‘ਤੁਮੈ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਜਗਦੀਸ ! ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੨੮)

(6). ‘‘ਤੁਮ ਹੀ ਨਾਇਕ, ‘ਤੁਮ੍ਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਛਤ੍ਰਪਤਿ; ਤੁਮ ਪੂਰਿ ਰਹੇ ਭਗਵਾਨਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੧੦)

(7) ‘‘ਹਮ ਤੁਮ ਬੀਚੁ; ਭਇਓ ਨਹੀ ਕੋਈ ॥ ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਸੁ ਕੰਤ; ਨਾਰਿ ਹਮ ਸੋਈ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੮੪)

‘‘ਸਰਬ ਨਿਰੰਤਰਿ ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਸਮਾਨੇ; (ਪਰ ਇਹ ਭੇਤ) ਜਾ ਕਉ ਤੁਧੁ ਆਪਿ ਬੁਝਾਈ (ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਝ ਆਉਂਦਾ)॥’’ (ਮ: ੫/੬੧੦)

‘‘ਘਟ ਘਟ ਅੰਤਰਿ ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਬਸਾਰੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੭੪੦)

‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਛਡਾਵਹੁ; (ਤਾਂ) ਛੁਟਕਹਿ ਬੰਧ (ਤੋਂ)॥ (ਮ: ੫/੮੯੦)

‘‘ਘਟ ਘਟ ਅੰਤਰਿ; ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਸਮਾਣੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੧੪੪)

‘‘ਤੁਮ ਹੀ ਸੁੰਦਰ, ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਸਿਆਨੇ; ਤੁਮ ਹੀ ਸੁਘਰ ਸੁਜਾਨਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੧੦)

‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਪਿਤਾ, ਤੁਮ ਹੀ ਫੁਨਿ (ਫਿਰ) ਮਾਤਾ; ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਮੀਤ, ਹਿਤ (ਸਨੇਹੀ), ਭ੍ਰਾਤਾ ॥ (ਮ: ੫/੧੨੧੫)

‘‘ਤੁਮ ਪਰਵਾਰ; ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਆਧਾਰਾ; ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਜੀਅ ਪ੍ਰਾਨਦਾਤਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੧੫)

‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਖਜੀਨਾ (ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ); ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਜਰੀਨਾ (ਜ਼ਰ, ਧਨ-ਦੌਲਤ); ਤੁਮ ਹੀ ਮਾਣਿਕ ਲਾਲਾ ॥ (ਮ: ੫/੧੨੧੫)

‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਪਾਰਜਾਤ, ਗੁਰ ਤੇ ਪਾਏ; ਤਉ ਨਾਨਕ ਭਏ ਨਿਹਾਲਾ (ਪ੍ਰਸੰਨ)॥ (ਮ: ੫/੧੨੧੫)

(8). (ਹੇ ਸਤਸੰਗੀਓ !) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਗਾਵਹੁ; ਮੇਰੇ, ਨਿਰਭਉ ਕਾ ਸੋਹਿਲਾ ॥ (ਮ: ੧/੧੨)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਦਾਤੇ, ‘ਤੁਮ’ ਪੁਰਖ ਬਿਧਾਤੇ; ਤੁਧੁ ਜੇਵਡੁ, ਅਵਰੁ ਨ ਸੂਰਾ ਜੀਉ ॥ (ਮ: ੫/੯੯)

‘‘ਜੋ ਹਮਰੀ ਬਿਧਿ (ਹਾਲਤ) ਹੋਤੀ (ਹੁੰਦੀ ਸੀ); ਮੇਰੇ ਸਤਿਗੁਰਾ ! ਸਾ ਬਿਧਿ (ਉਹ ਦਸ਼ਾ), ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਹਰਿ ! ਜਾਣਹੁ ਆਪੇ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੬੭)

‘‘ਜਿਤੁ ਮਾਰਗਿ (ਉੱਤੇ), ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਪ੍ਰੇਰਹੁ ਸੁਆਮੀ ! ਤਿਤੁ (ਉਸ) ਮਾਰਗਿ (ਉੱਤੇ), ਹਮ ਜਾਤੇ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੬੯)

‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਦਇਆਲ ! ਸਰਬ ਦੁਖ ਭੰਜਨ ! ਇਕ ਬਿਨਉ ਸੁਨਹੁ, ਦੇ ਕਾਨੇ (ਕੰਨ ਦੇ ਕੇ, ਭਾਵ ਧਿਆਨ ਨਾਲ)॥ (ਮ: ੪/੧੬੯)

‘‘ਜਿਨ ਕਉ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਦਇਆ ਕਰਿ (ਮਿਹਰ ਕਰਕੇ, ਗੁਰੂ) ਮੇਲਹੁ; ਤੇ (ਉਹੀ), ਹਰਿ ਹਰਿ ! (ਤੇਰੀ) ਸੇਵ (’ਚ) ਲਗਾਨੇ (ਲੱਗੇ)॥’’ (ਮ: ੪/੧੭੦)

‘‘ਜੋ ਹਮਰੈ ਮਨਿ ਚਿਤਿ (ਵਿੱਚ) ਹੈ ਸੁਆਮੀ ! ਸਾ ਬਿਧਿ (ਉਹ ਦੁਰਦਸ਼ਾ), ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਹਰਿ ! ਜਾਨਹੁ ਮੇਰੀ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੭੦)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘‘ਹਮ ਦਾਸੇ; ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਠਾਕੁਰ (ਮਾਲਕ) ਮੇਰੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੮੭)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ, ਮੇਰੇ) ਮਨਿ (ਵਿੱਚ) ਵਸੇ; ਤਉ ਦੂਖੁ ਨ ਲਾਗੈ ॥ (ਮ: ੫/੧੯੨)

(ਹੇ ਭਾਈ !) ‘‘ਨਾਨਕ ! ਮੁਕਤਿ ਤਾਹਿ (ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਰਮਲ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਮਾਨਹੁ; ਜਿਹ ਘਟਿ (ਜਿਸ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ), ਰਾਮੁ ਸਮਾਵੈ ॥’’ (ਮ: ੯/੨੨੦)

(ਹੇ ਭਾਈ !) ‘‘ਦੁਖੁ ਸੁਖੁ ਏ (ਇਹ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਰੂਪ), ਬਾਧੇ (ਬੰਨ੍ਹਣ) ਜਿਹ ਨਾਹਨਿ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ); ਤਿਹ (ਉਸ ਨੂੰ), ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਜਾਨਉ ਗਿਆਨੀ ॥’’ (ਮ: ੯/੨੨੦)

(ਹੇ ਪੰਡਿਤ !) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਕਤ (ਕਿਵੇਂ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਵਾਲੇ) ਬ੍ਰਾਹਮਣ? ਹਮ ਕਤ ਸੂਦ (ਅਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਸੂਦਰ ਰਹਿ ਗਏ)? ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੪)

‘‘ਮੋਹੁ ਅਰੁ ਭਰਮੁ; ਤਜਹੁ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ) ਬੀਰ ! ॥’’ (ਮ: ੧/੩੫੬)

(ਹੇ ਭਾਈ !) ‘‘ਮਤ ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਜਾਣਹੁ ਓਇ ਜੀਵਦੇ; (ਕਿਉਂਕਿ) ਓਇ ਆਪਿ ਮਾਰੇ ਕਰਤਾਰਿ (ਨੇ)॥’’ (ਮ: ੩/੫੮੯)

(ਹੇ ਭਾਈ !) ‘‘ਜਿਸੁ ਜਲ ਨਿਧਿ (ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ) ਕਾਰਣਿ, ‘ਤੁਮ’(ਤੁਸੀਂ) ਜਗਿ (ਵਿੱਚ) ਆਏ; ਸੋ, ਅੰਮ੍ਰਿਤੁ ਗੁਰ (ਦੇ) ਪਾਹੀ (ਪਾਸ) ਜੀਉ ॥’’ (ਮ: ੧/੫੯੮)

(ਹੇ ਭਾਈ !) ‘‘ਜਿਨਿ (ਜਿਸ ਨੇ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਸਿਰਜੇ, ਸਿਰਜਿ (ਕੇ) ਸਵਾਰੇ; ਤਿਸੁ (ਨੂੰ) ਧਿਆਵਹੁ ਦਿਨੁ ਰੈਨੇਹੀ (ਰਾਤ) ॥’’ (ਮ: ੫/੬੦੯)

‘‘ਹਮ ਮੈਲੇ, ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਊਜਲ (ਨਿਰਮਲ) ਕਰਤੇ ! ਹਮ ਨਿਰਗੁਨ, ਤੂ ਦਾਤਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੬੧੩)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਕਰਹੁ ਭਲਾ, ਹਮ ਭਲੋ ਨ ਜਾਨਹ; ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਸਦਾ ਸਦਾ ਦਇਆਲਾ ॥ (ਮ: ੫/੬੧੩)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘‘ਮਾਤ ਗਰਭ ਮਹਿ, ਆਪਨ ਸਿਮਰਨੁ (ਚੇਤਨਾ) ਦੇ (ਕੇ); ਤਹ (ਉੱਥੇ ਵੀ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਰਾਖਨਹਾਰੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੬੧੩)

‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਹਰਿ ! ਸਰਵਰ ਅਤਿ ਅਗਾਹ (ਬੜਾ ਡੂਘਾ ਸਮੁੰਦਰ); ਹਮ ਲਹਿ ਨ ਸਕਹਿ, ਅੰਤੁ ਮਾਤੀ (ਰੱਤੀ ਭਰ ਵੀ)॥ (ਮ: ੪/੬੬੮)

‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਦਾਤੇ ਠਾਕੁਰ ਪ੍ਰਤਿਪਾਲਕ ! ਨਾਇਕ ਖਸਮ ਹਮਾਰੇ ॥ (ਮ: ੫/੬੭੩)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘‘ਮੋਹਿ (ਮੈਂ) ਮਛੁਲੀ, ‘ਤੁਮ’ ਨੀਰ (ਤੁਸੀਂ ਪਾਣੀ ਭਾਵ ਸਮੁੰਦਰ, ਇਸ ਲਈ); ਤੁਝ (ਤੇਰੇ ਪਾਣੀ) ਬਿਨੁ, ਕਿਉ ਸਰੈ (ਕਿਵੇਂ ਜੀਵਤ ਰਹਾਂ)? ॥’’ (ਮ: ੫/੮੪੭)

(ਹੇ ਪੰਡਿਤ ਜੀ !) ‘‘ਕਰਮ ਬਧ (ਕਮਾਏ ਹੋਏ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆ), ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਜੀਉ (ਜਿੰਦ) ਕਹਤ ਹੌ; (ਪਰ) ਕਰਮਹਿ (ਕਰਮਾਂ ’ਚ) ਕਿਨਿ (ਕਿਸ ਨੇ) ਜੀਉ ਦੀਨੁ (ਦਿੱਤਾ) ਰੇ (ਹੇ ਪੰਡਿਤ!)? ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੭੦) (ਭਾਵ ‘ਜਿੰਦ’ ਕਰਮਾਂ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਰੱਬੀ ਹੁਕਮ ਅਧੀਨ ਹੈ।)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਹਮ ਬਾਰਿਕ, ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਪਿਤਾ ਹਮਾਰੇ; ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ, ਸਾਡੇ) ਮੁਖਿ (ਵਿੱਚ) ਦੇਵਹੁ ਖੀਰਾ (ਮਾਤਾ ਦਾ ਦੁੱਧ)॥’’ (ਮ: ੫/੮੮੪)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਹਮ ਖੇਲਹ, ਸਭਿ ਲਾਡ ਲਡਾਵਹ; ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਸਦ ਗੁਣੀ ਗਹੀਰਾ (ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਡੂਘੀ ਖਾਣ) ॥’’ (ਮ: ੫/੮੮੪)

‘‘ਜੈਸੇ ‘ਤੁਮ’, ਤੈਸੇ ਪ੍ਰਭ ! ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਹੀ; (ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਸਮੂਹ) ਗੁਨ ਜਾਨਹੁ (ਜਾਣਦੇ ਹੋ) ਪ੍ਰਭ ! ਅਪੁਨੇ ॥’’ (ਮ: ੪/੯੭੬)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਈਹਾਂ ਊਹਾ, ਹਰਿ ! ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਹੀ, ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਹੀ; ਇਹੁ ਗੁਰ ਤੇ (ਪਾਸੋਂ) ਮੰਤ੍ਰੁ (ਉਪਦੇਸ) ਦ੍ਰਿੜੀਓ ॥’’ (ਮ: ੫/੯੭੮)

‘‘ਜਿਸੁ ਵਖਰ ਕਉ (ਨਾਮ-ਵਸਤੂ ਲਈ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ, ਜਗਤ ’ਚ) ਆਏ ਹਹੁ; ਸੋ ਪਾਇਓ ਸਤਿਗੁਰ (ਦੇ) ਪਾਸਾ (ਕੋਲੋਂ) ਹੇ (ਹੇ ਭਾਈ !) ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੭੩)

‘‘ਪਡੀਆ (ਹੇ ਪੰਡਿਤ) ! ਕਵਨ ਕੁਮਤਿ (’ਚ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਲਾਗੇ ? ॥’’ ਬੂਡਹੁਗੇ (ਡੁਬੋਗੇ) ਪਰਵਾਰ ਸਕਲ ਸਿਉ (ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਸਲੀ); ਰਾਮੁ (ਨੂੰ) ਨ ਜਪਹੁ ਅਭਾਗੇ ! ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੨)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਜਉ ‘ਤੁਮ’੍ (ਤੁਸੀਂ) ਮੋ ਕਉ ਦੂਰਿ ਕਰਤ ਹਉ; ਤਉ ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਮੁਕਤਿ ਬਤਾਵਹੁ ? ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੪) (ਭਾਵ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਤੇਰੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣਾ ਹੀ (ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ) ਮੁਕਤੀ ਸੀ ਪਰ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਦੂਰ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਿਹੜੀ ਮੁਕਤੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ (ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤੋਂ) ਦੂਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ?)

‘‘ਤੁਮ੍ (ਤੁਸੀਂ) ਸਾਚੁ ਧਿਆਵਹੁ; ਮੁਗਧ ਮਨਾ ! ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੭੬)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਤੁਮ’’ (ਤੁਸੀਂ) ਸਮਰਥ, ਕਾਰਨ (ਸਬੱਬ, ਵਿਧੀ) ਕਰਨਾ (‘ਰਚਨਾ’ ਭਾਵ ਕੁਦਰਤ ਨੂੰ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ, ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰੀਤ ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ); ਤੂਟੀ (ਹੋਈ) ਤੁਮ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਹੀ ਜੋਰੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੧੭)

‘‘ਜੋ ਹਰਿ ਸੁਆਮੀ ! ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਦੇਹੁ; ਸੋਈ ਹਮ ਪਾਵਹਗੇ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੩੨੧)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਸਰਬ ਜੁਗ ਮਹਿ; ‘ਤੁਮ’ ਪਛਾਨੂ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ ਅਸਲ ਮਿਤ੍ਰ-ਸਾਥੀ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੩੨੨)

‘‘ਜਉ ਤ (ਜੇ ਤਾਂ) ਸਭ ਸੁਖ ਇਤ ਉਤ (ਇਧਰ-ਉਧਰ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਬੰਛਵਹੁ (ਚਾਹੋ, ਤਾਂ); ਗੁਰੂ ਗੁਰੁ, ਗੁਰੂ ਗੁਰੁ, ਗੁਰੂ ਜਪੁ ਪ੍ਰਾਨੀਅਹੁ ! ॥’’ (ਭਟ ਨਲੵ /੧੪੦੦)

(ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ‘‘ਨਾਨਕ ! ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਤੁਮਰੈ ਹਾਥ ਮੈ; ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸੀਂ) ਹੀ ਹੋਤ (ਹੁੰਦੇ ਹੋ) ਸਹਾਇ (ਮਦਦਗਾਰ)॥’’ (ਮ: ੯/੧੪੨੯)

(ਨੋਟ: ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਹੇਠਲੀ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ‘ਤੁਮ੍’ ਇੱਕ ਵਚਨ, ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ ਪੜਨਾਂਵ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਬਹੁ ਵਚਨ:

‘‘ਸੁਆਮੀ ਪੰਡਿਤਾ ! ਤੁਮ੍ (ਤੂੰ) ਦੇਹੁ ਮਤੀ ॥ ਕਿਨ ਬਿਧਿ ਪਾਵਉ ਪ੍ਰਾਨਪਤੀ ? ॥’’ ਮ: ੧/੧੧੭੧)

(1). (ਅ) ਸੰਬੰਧਕੀ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਤੁਸੀ’ (ਕੁੱਲ 8 ਵਿੱਚੋਂ 2 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮਾ’ (ਕੁੱਲ 2 ਵਿੱਚੋਂ 1 ਵਾਰ) , ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਕੁੱਲ 30 ’ਚੋਂ 6 ਵਾਰ) , ‘ਤੁਮ੍’ (ਕੁੱਲ 91 ਵਿੱਚੋਂ 12 ਵਾਰ) , ‘ਤੁਮ’ (ਕੁੱਲ 396 ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ 18 ਵਾਰ) ‘ਸੰਬੰਧਕੀ ਕਰਤਾ ਕਾਰਕ ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ, ਬਹੁ ਵਚਨ ਪੜਨਾਂਵ’ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

(1). ‘‘ਜਾਇ (ਕੇ) ਪੁਛਹੁ ਸੋਹਾਗਣੀ; (ਕਿ) ‘ਤੁਸੀ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਰਾਵਿਆ ਕਿਨੀ ਗੁਣਂੀ ? ॥’’ (ਮ: ੧/੧੭)

‘‘ਹਉ ਜਾਇ (ਕੇ) ਪੁਛਾ ਸੋਹਾਗ ਸੁਹਾਗਣਿ (ਖਸਮ ਦੀਆਂ ਪਿਆਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿ); ‘ਤੁਸੀ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਕਿਉ ਪਿਰੁ ਪਾਇਅੜਾ ਪ੍ਰਭੁ ਮੇਰਾ ? ॥’’ (ਮ: ੪/੫੬੧)

(2). (ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ‘‘ਤੁਮਰਾ ਮਰਮੁ (ਭੇਤ) ‘ਤੁਮਾ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਹੀ ਜਾਨਿਆ; ਤੁਮ ਪੂਰਨ ਪੁਰਖ ਬਿਧਾਤੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੦੯)

(3). (ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ‘‘ਜਿਸ ਨੋ ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਦਿਖਾਇਓ ਦਰਸਨੁ; ਸਾਧਸੰਗਤਿ ਕੈ ਪਾਛੈ (ਆਸਰੇ ਨਾਲ)॥’’ (ਮ: ੫/੨੦੭)

(ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ‘‘ਸਾਧਸੰਗਿ ਜਉ ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਮਿਲਾਇਓ; ਤਉ ਸੁਨੀ ਤੁਮਾਰੀ ਬਾਣੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੬੧੪)

(ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਛਡਾਇ ਲੀਓ; ਜਨੁ ਅਪਨਾ ॥ (ਮ: ੫/੭੪੨)

(ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ‘‘ਜੋ ਕੀਨੋ ਸੋ ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਕਰਾਇਓ; (ਤੂੰ) ਸਰਣਿ ਸਹਾਈ ਸੰਤਹ (ਦਾ) ਤਨਾ (ਆਸਰਾ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੮੦)

(ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਪਠਾਏ (ਭੇਜੇ); ਤਾ ਜਗ ਮਹਿ ਆਏ ॥ (ਮ: ੫/੧੦੮੧)

‘‘ਤੁਮਰੀ (ਤੇਰੀ) ਭਗਤਿ ਪ੍ਰਭ ! ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਜਨਾਈ (ਸਮਝਾਈ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੩੩੭)

(4). (ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ‘‘ਤੁਮ੍ਰੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਤੇ ਭਇਓ ਸਾਧਸੰਗੁ; ਏਹੁ ਕਾਜੁ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਆਪਿ ਕੀਓ ॥’’ (ਮ: ੫/੩੮੨)

(ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ‘‘ਲੂਕਿ ਕਮਾਨੋ, ਸੋਈ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਪੇਖਿਓ; ਮੂੜ ਮੁਗਧ ਮੁਕਰਾਨੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੪੦੩)

(ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ‘‘ਅੰਧ ਕੂਪ ਤੇ ਕਾਢਿ ਲੀਏ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸੀਂ ਨੇ); ਆਪਿ ਭਏ (ਹੋਏ) ਕਿਰਪਾਲਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੭੪੮)

(ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ‘‘ਸਭ ਕਿਛੁ ‘ਤੁਮ੍’ ਹੀ ਤੇ ਹੋਆ; ਆਪਿ ਬਣਤ ਬਣਾਈ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੧੧)

(ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ !) ‘‘ਜੋ ਜੋ ਕੀਨੋ, ਸੋ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਜਾਨਿਓ; ਪੇਖਿਓ ਠਉਰ ਨਾਹੀ ਕਛੁ, ਢੀਠ ਮੁਕਰਨ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੨੮)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਜੀਅ ਪ੍ਰਾਣ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਪਿੰਡ ਦੀਨ੍ (ਸਰੀਰ ਦਿੱਤਾ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੧੮੧)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !)‘‘ਮਹਾ ਪਤਿਤ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਤਾਰੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੭੮)

‘‘ਤੁਮਰੇ ਜਨ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਹੀ ਪ੍ਰਭ ! ਕੀਏ; ਹਰਿ ਰਾਖਿ ਲੇਹੁ ਆਪਨ ਅਪਨਾਕ (ਆਪਣੇ ਬਣਾ ਕੇ)॥’’ (ਮ: ੪/੧੨੯੫)

‘‘ਜਨ ਕੇ ਤੁਮ੍ ਹਰਿ ਰਾਖੇ ਸੁਆਮੀ ! ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਜੁਗਿ ਜੁਗਿ ਜਨ ਰਖਿਆ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੩੧੯)

‘‘ਇਹੁ ਰਾਜ ਜੋਗ ਗੁਰ ਰਾਮਦਾਸ ! ‘ਤੁਮ੍’ ਹੂ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ ਵੀ) ਰਸੁ ਜਾਣੇ ॥’’ (ਭਟ ਕਲੵ /੧੩੯੮)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਮਾਤ ਗਰਭ ਮਹਿ; ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਹੀ ਪਾਲਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੩੨)

‘‘ਜਾ ਕਉ, ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਦੀਨੀ (ਦਿੱਤੀ) ਪ੍ਰਭ ! ਧੀਰ (ਧੀਰਜ, ਹੌਸਲਾ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੮੮)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਈਹਾ ਊਹਾ (ਲੋਕ, ਪ੍ਰਲੋਕ ’ਚ); ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਰਖੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੧੧)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਆਵਣੁ ਜਾਣਾ; ‘ਤੁਮ’ ਹੀ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ ਹੀ) ਕੀਆ ॥’’ (ਮ: ੫/੫੬੩)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਸੋ, ਸੋ ਕਰਮ ਕਰਤ ਹੈ ਪ੍ਰਾਣੀ; ਜੈਸੀ ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ, ਮਤ) ਲਿਖਿ (ਕੇ) ਪਾਈ ॥’’ (ਮ: ੫/੬੧੦)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਸਭ ਸਾਜੇ, ਸਾਜਿ (ਕੇ) ਨਿਵਾਜੇ (ਆਦਰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ); ਜੀਉ ਪਿੰਡੁ (ਜਿੰਦ-ਸਰੀਰ) ਦੇ (ਕੇ) ਪ੍ਰਾਨਾ ॥ (ਮ: ੫/੬੧੩)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਜੋ, ਜੋ ਤੇਰੇ ਭਗਤ ਦੁਖਾਏ (ਭਗਤਾਂ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਦੇਵੇ); ਓਹੁ, ਤਤਕਾਲ ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ, ਆਤਮਿਕ ਮੌਤ) ਮਾਰਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੬੮੧)

‘‘ਜਨ ਨਾਨਕ ਕੇ ਦਇਆਲ ਪ੍ਰਭ ਸੁਆਮੀ! ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਦੁਸਟ ਤਾਰੇ ਹਰਣਖੇ (ਹਰਨਾਖਸ਼ ਵਰਗੇ)॥’’ (ਮ: ੪/੯੭੬)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਉਝੜ (ਕੁਰਾਹੇ ਪਏ ਲਈ) ਮਾਰਗੁ ਸਭੁ ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਹੀ ਕੀਨਾ (ਕੀਤਾ, ਉਸ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ); ਚਲੈ ਨਾਹੀ ਕੋ ਵੇਪਾੜਾ (ਕੋਈ ਕੁਰਾਹੇ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੮੧)

(ਹੇ ਮਾਲਕ ! ਵਿਕਾਰਾਂ ਨਾਲ, ਸੰਸਾਰ) ‘‘ਸਾਗਰੁ ਕੀਨਾ (ਕੀਤਾ) ਅਤਿ ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਭਾਰਾ (ਅਤਿ ਕਠਿਨ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੮੧)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਹੀ ਦੀਏ ਅਨਿਕ ਪ੍ਰਕਾਰਾ; ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਹੀ ਦੀਏ ਮਾਨ (ਸਤਿਕਾਰ)॥ (ਮ: ੫/੧੨੧੬)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਜਨਮ ਜਨਮ ਕੇ ਬਿਖਈ (ਵਿਕਾਰੀ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਤਾਰੇ; (ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ) ਸੁਮਤਿ (ਅਕਲ) ਸੰਗਿ-ਤੁਮਾਰੈ ਪਾਈ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੧੭)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਸੰਤ (ਦੇ) ਸੰਗਿ (ਵਿੱਚ) ਰੰਗ (ਕੌਤਕ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਕੀਏ; ਅਪਨਾ ਆਪੁ ਦ੍ਰਿਸਟਾਇਓ (ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੧੭)

(ਹੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ !) ‘‘ਤੂ ਹਮਰੋ (ਸਾਡਾ ਮਾਲਕ), ਹਮ ਤੁਮਰੇ (ਸੇਵਕ) ਕਹੀਐ; (ਇਸ ਲਈ) ਇਤ ਉਤ (ਇੱਧਰ-ਉਧਰ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੇ) ਹੀ ਰਾਖੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੨੮)

(ਨੋਟ: ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਹੇਠਲੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ (ਨੰਬਰ 1 ਤੋਂ 6 ਤੱਕ) ‘ਤੁਮ੍’ ਜਾਂ ‘ਤੁਮ’ ਸ਼ਬਦ ਇੱਕ ਵਚਨ ਪੜਨਾਂਵ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਬਹੁ ਵਚਨ ਅਤੇ 7 ਵੀਂ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ‘ਤੁਮਾ’ ਪੜਨਾਂਵ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਕੌੜ ਤੁੰਮਾ’ (ਨਾਂਵ) ਹੈ:

(1). ‘‘ਜਿਤੁ ਦਰਿ (ਉੱਤੇ) ਤੁਮ੍ (ਤੈਂ ਨੇ) ਹੈ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ! ਜਾਣਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੩੭੨)

(2). (ਹੇ ਮਨ !) ‘‘ਜਪ ਤਪ ਸੰਜਮ ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੈਂ ਨੇ) ਖੰਡੇ (ਨਾਸ ਕੀਤੇ, ਇਸ ਲਈ); ਜਮ ਕੇ ਦੁਖ ਡਾਂਡ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੧੫)

(3). (ਹੇ ਭਾਈ !) ‘‘ਗਜ ਕੋ ਤ੍ਰਾਸੁ (ਹਾਥੀ ਦਾ ਮੌਤ-ਡਰ) ਮਿਟਿਓ, ਜਿਹ ਸਿਮਰਤ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਿਆਂ, ਉਹ); ‘ਤੁਮ’ (ਤੈਂ ਨੇ) ਕਾਹੇ ਬਿਸਰਾਵਉ ?॥’’ (ਮ: ੯/੨੧੯)

(4). (ਹੇ ਭਾਈ !) ‘‘ਅਵਤਰਿ (ਜਨਮ ਵਿੱਚ) ਆਇ (ਕੇ), ਕਹਾ (ਕੀ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੈਂ ਨੇ) ਕੀਨਾ (ਕੀਤਾ)? ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੭੯੨)

(5). ‘‘ਪ੍ਰਾਨ ਸੁਖਦਾਤਾ; ਜੀਅ ਸੁਖਦਾਤਾ; ‘ਤੁਮ’ (ਤੈਂ ਨੇ) ਕਾਹੇ ਬਿਸਾਰਿਓ ? ਅਗਿਆਨਥ (ਹੇ ਅਗਿਆਨੀ) ! ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੦੧)

(6). (ਹੇ ਭਾਈ !) ‘‘ਕੁਚਲ ! ਕਠੋਰ ! ਕਾਮਿ (ਕਾਮੀ) ! ਗਰਧਭ (ਖੋਤੇ) ! ‘ਤੁਮ’ (ਤੈਂ ਨੇ) ਨਹੀ ਸੁਨਿਓ ਧਰਮਰਾਇ (ਰੱਬੀ ਇਨਸਾਫ ਬਾਰੇ)? ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੦੧)

(7). ‘‘ਤੁਮੀ ‘ਤੁਮਾ’ ਵਿਸੁ; ਅਕੁ ਧਤੂਰਾ ਨਿਮੁ ਫਲੁ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੪੭) (ਇਸ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ‘ਤੁਮੀ, ਤੁਮਾ, ਅਕੁ, ਨਿਮੁ’ ਦਾ ਦਰੁਸਤ ਉਚਾਰਨ ‘ਤੁੰਮੀ, ਤੁੰਮਾ, ਅੱਕ, ਨਿੰਮ’ ਹੈ।)

(2). ਕਰਮ ਕਾਰਕ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਕੁੱਲ 30 ’ਚੋਂ 6 ਵਾਰ) , ‘ਤੁਮ’ (ਕੁੱਲ 396 ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ 5 ਵਾਰ) ‘ਕਰਮ ਕਾਰਕ ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ, ਬਹੁ ਵਚਨ ਪੜਨਾਂਵ’ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

(1) ‘‘ਸਾਸਿ ਸਾਸਿ (ਨਾਲ) ਪ੍ਰਭ ! ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਹਾਨੂੰ) ਧਿਆਵਉ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੮੯)

‘‘ਸਾ ਮਤਿ ਦੇਹੁ ਦਇਆਲ ਪ੍ਰਭ ! ਜਿਤੁ (ਜਿਸ ਨਾਲ) ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਹਾਨੂੰ) ਅਰਾਧਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੬੭੭)

‘‘ਜਾਨਤ ਦੂਰਿ ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਹਾਨੂੰ) ਪ੍ਰਭ ! (ਪਰ ਤੁਸੀਂ) ਨੇਰਿ (ਅੰਗ-ਸੰਗ)॥’’ (ਮ: ੫/੬੮੦)

‘‘ਜਾਚਕੁ ਜਾਚੈ (ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਤੇ); ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਹਾਨੂੰ ਹੀ) ਅਰਾਧੈ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੮੦)

‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੂੰ) ਛੋਡਿ (ਕੇ); ਜਾਨਉ ਨਹੀ ਦੂਜੀ (ਹੋਰ ਪੂੰਜੀ)॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੫੭)

‘‘ਜਾ ਕਉ ਹੋਂਹਿ ਕ੍ਰਿਪਾਲ; ਸੁ ਜਨੁ ਪ੍ਰਭ ! ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੂੰ) ਮਿਲਾਸੀ (ਮਿਲਦਾ ਹੈ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੩੮੬)

(2). (ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਸੇ ਵਡਭਾਗੀ; ਜਿਨਿ (ਜਿਸ ਨੇ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੂੰ) ਜਾਣੇ (ਜਾਣਿਆ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੨)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਅਪਨੇ ਛੂਟਨ ਕੋ (ਦਾ) ਜਤਨੁ ਕਰਹੁ (ਫਿਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਛੁੱਟ ਸਕਦੇ ਪਰ); ਹਮ (ਵਿਕਾਰਾਂ ਤੋਂ) ਛੂਟੇ, ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਹਾਨੂੰ) ਆਰਾਧੇ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੬੫੮)

(ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਜਾ (ਜਿਸ ਮੁਕਤੀ) ਕਾਰਨਿ, ਹਮ (ਅਸਾਂ ਨੇ) ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਹਾਨੂੰ) ਆਰਾਧੇ (ਯਾਦ ਕੀਤਾ); ਸੋ (ਉਹ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦਾ) ਦੁਖੁ ਅਜਹੂ (ਅਜੇ ਭੀ) ਸਹੀਐ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੬੫੮)

‘ਤੁਮ’ (ਤੁਹਾਨੂੰ) ਕਹੀਅਤ ਹੌ (ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), ਜਗਤ (ਦੇ) ਗੁਰ, ਸੁਆਮੀ ! ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੭੧੦)

‘‘ਜੋ ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਨੂੰ) ਧਿਆਵਹਿ ਜਗਦੀਸ ! ਤੇ ਜਨ (ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ) ਭਉ ਬਿਖਮੁ ਤਰਾ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੧੧੪)

(3). ਸੰਪਰਦਾਨ ਕਾਰਕ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਤੁਸਾ’ (1 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮ੍’ (ਕੁੱਲ 91 ਵਿੱਚੋਂ 2 ਵਾਰ) , ‘ਤੁਮ’ (ਕੁੱਲ 396 ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ 3 ਵਾਰ) ‘ਸੰਪਰਦਾਨ ਕਾਰਕ ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ, ਬਹੁ ਵਚਨ ਪੜਨਾਂਵ’ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

(1) ਜਾਇ ਪੁਛਹੁ ਸੋਹਾਗਣੀ; ‘ਤੁਸਾ’ (ਤੁਹਾਨੂੰ) ਕਿਉ ਕਰਿ ਮਿਲਿਆ ਪ੍ਰਭੁ ਆਇ ? ॥ (ਮ: ੪/੪੧)

(2). ‘‘ਤੁਮ ਰੋਵਹੁਗੇ ਓਸ ਨੋ; ‘ਤੁਮ੍’ ਕਉ (ਤੁਸਾਂ ਨੂੰ, ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ) ਕਉਣੁ ਰੋਈ ? ॥’’ (ਮ: ੧/੪੧੮)

‘‘ਨਿਮਖ ਨ ਬਿਸਰਉ ‘ਤੁਮ੍’ ਕਉ (ਤੁਸਾਂ ਨੂੰ) ਹਰਿ ਹਰਿ; ਸਦਾ ਭਜਹੁ ਜਗਦੀਸ ॥’’ (ਮ: ੫/੪੯੬)

(3). ‘ਤੁਮ ਕਉ’ (ਤੁਹਾਨੂੰ, ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ) ਦੁਖੁ ਨਹੀ; ਭਾਈ ਮੀਤ ! ॥ (ਮ: ੫/੩੮੬)

‘‘ਹਮ ਊਪਰਿ, ਕਿਰਪਾ ਕਰਿ ਸੁਆਮੀ ! ਰਖੁ ਸੰਗਤਿ (’ਚ), ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ) ਜੁ ਪਿਆਰੀ ॥’’ (ਮ: ੪/੬੬੬)

‘‘ਉਪਦੇਸੁ ਕਰਤ ਨਾਨਕ ਜਨ ‘ਤੁਮ ਕਉ’ (ਤੁਹਾਨੂੰ, ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ); ਜਉ ਸੁਨਹੁ, ਤਉ ਜਾਇ ਸੰਤਾਪ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੨੦੦)

(4). ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਤੁਮ ਤੇ’ (15 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮ੍’ (ਕੁੱਲ 91 ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ 1 ਵਾਰ) ‘ਅਪਾਦਾਨ ਕਾਰਕ ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ, ਬਹੁ ਵਚਨ ਪੜਨਾਂਵ’ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

(1). ‘ਤੁਮ ਤੇ’ (ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ) ਭਿੰਨ ਨਹੀ ਕਿਛੁ ਹੋਇ ॥ (ਮ: ੫/੨੯)

‘ਤੁਮ ਤੇ’ (ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ) ਉਪਜਿਓ ਭਗਤੀ ਭਾਉ ॥ (ਮ: ੧/੯੦੬)

‘‘ਸਾਧ ਪਠਾਏ (ਗੁਰੂ ਭੇਜੇ) ਆਪਿ ਹਰਿ (ਨੇ), (ਉਨ੍ਹਾਂ ਆ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹਰੀ) ਹਮ ‘ਤੁਮ ਤੇ’ (ਸਾਡੇ-ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ) ਨਾਹੀ ਦੂਰਿ ॥’’ (ਮ: ੫/੯੨੯) ਆਦਿ।

(2). ‘‘ਮਾਗਉ ਕਾਹਿ (ਕਿਸ ਤੋਂ)? (ਕਿਉਂਕਿ) ਰੰਕ (ਕੰਗਾਲ) ਸਭ ਦੇਖਉ; (ਇਸ ਲਈ) ‘ਤੁਮ੍ ਹੀ ਤੇ’ (ਤੁਹਾਡੇ ਤੋਂ ਹੀ) ਮੇਰੋ ਨਿਸਤਾਰੁ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੫੬)

(5). ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਤੇਰੇ’ (314 ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਾਰ), ਤੇਰੀਆ (12 ਵਿੱਚੋਂ 7 ਵਾਰ), ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਕੁੱਲ 30 ’ਚੋਂ 3 ਵਾਰ) , ‘ਤੁਮ੍’ (ਕੁੱਲ 91 ਵਿੱਚੋਂ 8 ਵਾਰ) , ‘ਤੁਮ’ (ਕੁੱਲ 396 ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ 19 ਵਾਰ), ‘ਥਾਰੇ’ (ਭਾਵ ਤੁਮ੍ਹਾਰੇ 9 ਵਾਰ) ‘ਸੰਬੰਧ ਕਾਰਕ ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ, ਬਹੁ ਵਚਨ ਪੜਨਾਂਵ’ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

(1). ‘‘ਸਭਿ ਗੁਣ ‘ਤੇਰੇ’; ਮੈ ਨਾਹੀ ਕੋਇ ॥’’ (ਜਪੁ /ਮ: ੧) ਆਦਿ।

(2). ‘‘ਕੇਤੀਆ ‘ਤੇਰੀਆ’ ਕੁਦਰਤੀ; ਕੇਵਡ ਤੇਰੀ ਦਾਤਿ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੮)

‘ਤੇਰੀਆ’ ਸਦਾ ਸਦਾ ਚੰਗਿਆਈਆ ॥ (ਮ: ੧/੭੩)

‘ਤੇਰੀਆ’ ਖਾਣੀ; ਤੇਰੀਆ ਬਾਣੀ ॥ (ਮ: ੩/੧੧੬)

‘‘ਤੀਨਿ ਗੁਣਾ ਤੇਰੇ ਜੁਗ ਹੀ ਅੰਤਰਿ; ਚਾਰੇ ‘ਤੇਰੀਆ’ ਖਾਣੀ ॥’’ (ਮ: ੩/੪੨੩) ਆਦਿ।

(3). (ਹੇ ਮਾਲਕ !) ‘‘ਬੁਰੇ ਭਲੇ ਹਮ ‘ਥਾਰੇ’ (ਤੁਹਾਡੇ)॥’’ (ਮ: ੫/੬੩੧)

‘‘ਤੂ ਪਿਤਾ; ਸਭਿ ਬਾਰਿਕ ‘ਥਾਰੇ’ (ਤੁਹਾਡੇ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੮੧)

‘‘ਹਮ ‘ਥਾਰੇ’ (ਤੁਹਾਡੇ), ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਜਗੁ ਤੁਮਰਾ; ਤੂ ਮੇਰਾ, ਹਉ ਤੇਰਾ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੨੫੫) ਆਦਿ।

(ਨੋਟ: ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਹੇਠਲੀਆਂ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ‘ਤੁਮਹਿ, ਤੁਮ, ਤੁਮ੍’ ਸ਼ਬਦ ਕੇਵਲ ਰੱਬੀ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਹੀ ਬਹੁ ਵਚਨ ਰੂਪ ’ਚ ਦਰਜ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।)

(4) ‘‘ਪੇਖਿ ਪੇਖਿ (ਕੇ) ਜੀਵੈ ਪ੍ਰਭੁ ਅਪਨਾ; ਅਚਰਜੁ ‘ਤੁਮਹਿ’ ਵਡਾਈ (ਤੁਹਾਡੀ ਸੋਭਾ) ॥’’ (ਮ: ੫/੬੨੫)

(5). ‘‘ਹਰਿ ਨਾਮੁ ਮਾਗਉ, ਚਰਣ ਲਾਗਉ; ਮਾਨੁ ਤਿਆਗਉ, ਤੁਮ੍ ਦਇਆ (ਤੁਹਾਡੀ ਮਿਹਰ ਨਾਲ)॥’’ (ਮ: ੫/੪੫੭)

‘‘ਸਮਰਥ ਅਗਥ ਅਪਾਰ ਪੂਰਨ ਜੀਉ! ਤਨੁ ਧਨੁ ਤੁਮ੍ (ਤੁਹਾਡਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਤੇ) ਮਨਾ (ਮਨ)॥’’ (ਮ: ੫/੫੪੩)

‘‘ਇਨ ਤੇ ਕਾਢਿ ਲੇਹੁ ਮੇਰੇ ਸੁਆਮੀ ! ਹਾਰਿ ਪਰੇ ਤੁਮ੍ ਸਾਰਨ (ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਰਨ) ॥’’ (ਮ: ੫/੮੨੦)

‘‘ਤੁਮ੍ ਪੇਖਤ (ਤੁਹਾਡੀ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਨਾਲ); ਸੋਭਾ ਮੇਰੈ ਆਗਨਿ (ਵਿਹੜੇ ’ਚ)॥’’ (ਮ: ੫/੮੦੪)

‘‘ਸੁਣਿ ਸੁਣਿ ਜੀਵੈ ਦਾਸੁ; ਤੁਮ੍ (ਤੁਹਾਡੀ) ਬਾਣੀ ਜਨ ਆਖੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੧੪)

‘‘ਠਾਕੁਰ ! ‘ਤੁਮ੍’ (ਤੁਹਾਡੀ) ਸਰਣਾਈ ਆਇਆ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੧੮)

‘‘ਜੇਤੀ ਹੈ, ਤੇਤੀ ਤੁਝ ਹੀ ਤੇ; ‘ਤੁਮ੍ ਸਰਿ’ (ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ) ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਈ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੨੭੩)

‘ਤੁਮ੍ ਚੇ’ (ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ) ਪਾਰਸੁ, ਹਮ ਚੇ (ਸਾਡੇ ਵਰਗਾ) ਲੋਹਾ; (ਆਪ ਜੀ) ਸੰਗੇ ਕੰਚਨੁ ਭੈਇਲਾ (ਹੋ ਗਿਆ)॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੩੫੧)

(6). ‘‘ਹਮ ਜੰਤ ਵਿਚਾਰੇ ਕਿਆ ਕਰਹ ? ਸਭੁ ਖੇਲੁ ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਸਾਂ ਦਾ, ਤੁਮ੍ਹਾਰਾ)) ਸੁਆਮੀ ! ॥’’ (ਮ: ੪/੧੬੭)

(ਹੇ ਮਾਇਆਧਾਰੀ ਰਾਜਨ !) ‘ਤੁਮ’ ਘਰਿ (ਤੇਰੇ ਘਰ ਵਿੱਚ), ਲਾਖ ਕੋਟਿ (ਕ੍ਰੋੜ) ਅਸ੍ਵ ਹਸਤੀ (ਹਾਥੀ-ਘੋੜੇ); ਹਮ ਘਰਿ (’ਚ) ਏਕੁ ਮੁਰਾਰੀ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੬)

(ਹੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ !) ‘‘ਆਪੁ (ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ) ਬੀਚਾਰਿ (ਕੇ ਭਾਵ) ਮਾਰਿ (ਕੇ), ਮਨੁ ਦੇਖਿਆ; (ਜਿਸ ਉਪਰੰਤ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ) ‘ਤੁਮ’ ਸਾ ਮੀਤੁ (ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ ਮਿਤ੍ਰ), ਨ ਅਵਰੁ ਕੋਈ ॥’’ (ਮ: ੧/੩੫੬)

(ਹੇ ਸਤਸੰਗੀ ਭੈਣ !) ‘ਤੁਮ’ ਘਰਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ’ਚ) ਲਾਲਨੁ (ਪ੍ਰੀਤਮ ਪ੍ਰਭੂ, ਇਸ ਲਈ); ‘ਤੁਮ’ ਘਰਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਵਿੱਚ) ਭਾਗੁ ॥ (ਮ: ੫/੩੮੪)

(ਹੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ !) ‘ਤੁਮ’ ਸਮਸਰਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਬਰਾਬਰ); ਅਵਰੁ ਕੋ (ਕੋਈ) ਨਾਹੀ ॥ (ਮ: ੧/੪੧੬)

‘‘ਜਨ ਨਾਨਕ ਕੇ ਪ੍ਰਭ ਸੁੰਦਰ ਸੁਆਮੀ ! ਮੋਹਿ (ਮੇਰੀ ‘ਮਦਦ’ ਲਈ), ‘ਤੁਮ’ ਸਰਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ) ਅਵਰੁ ਨ ਲਾਗੇ ॥’’ (ਮ: ੪/੫੨੭)

(ਹੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ !) ‘ਤੁਮ’ ਸਰਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ) ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਇ; (ਜਗਤ ’ਚ ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ) ਆਇਆ (ਨਾ ਇੱਥੋਂ) ਜਾਇਸੀ (ਜਾਏਗਾ ਭਾਵ ਮਰੇਗਾ); ਜੀਉ ॥ (ਮ: ੧/੬੮੮)

(ਹੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ !) ‘‘ਭ੍ਰਮਿ ਭ੍ਰਮਿ (ਕੇ) ਆਏ, ‘ਤੁਮ’-ਚੇ ਦੁਆਰਾ (ਤੁਹਾਡੇ ਦਰਬਾਰੇ)॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੬੯੪)

(ਹੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ !) ‘‘ਹਮ ਸਰਿ ਦੀਨੁ (ਸਾਡੇ ਵਰਗਾ ਕੰਗਾਲ, ਕੰਜੂਸ, ਤੰਗਦਿਲ), ਦਇਆਲੁ (ਖੁੱਲ੍ਹਦਿਲ) ਨ ‘ਤੁਮ’ ਸਰਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ); ਅਬ ਪਤੀਆਰੁ (ਹੁਣ ਹੋਰ ਤਲੱਸੀ) ਕਿਆ ਕੀਜੈ (ਕੀ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ)? ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੬੯੪)

(ਹੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ !) ‘‘ਕਹਦੇ ਕਹਹਿ, ਕਹੇ ਕਹਿ (ਕੇ) ਜਾਵਹਿ; (ਪਰ) ‘ਤੁਮ’ ਸਰਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ), ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਈ ॥’’ (ਮ: ੧/੭੨੮)

(ਹੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ !) ‘ਤੁਮ’ ਸਮਸਰਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ) ਨਾਹੀ ਦਇਆਲੁ; ਮੋਹਿ ਸਮਸਰਿ (ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ) ਪਾਪੀ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੫੬)

(ਹੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ !) ‘‘ਤੁਮਰੀ ਕ੍ਰਿਪਾ ਤੇ (ਤੋਂ), ‘ਤੁਮ’ ਸਰਣਾਇਆ (ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਰਨ ਆਇਆ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੭੮)

(ਹੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ !) ‘‘ਆਦਿ, ਮਧਿ, ਅੰਤਿ ਪ੍ਰਭੁ (ਮਾਲਕ) ਤੂਹੈ; ਸਗਲ ਪਸਾਰਾ ‘ਤੁਮ’ ਤਨਾ (ਤੁਹਾਡਾ ਸਰੀਰ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੭੯)

‘‘ਕਹੁ ਨਾਨਕ ! ਸੇਈ ਜਨ ਊਤਮ; ਜੋ ਭਾਵਹਿ ਸੁਆਮੀ ! ‘ਤੁਮ’ ਮਨਾ (ਤੁਹਾਡੇ ਮਨ ਵਿੱਚ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੮੦)

‘‘ਭੂਰ (ਭੂਤ) ਭਵਿਖ (’ਚ) ਨਾਹੀ ‘ਤੁਮ’ ਜੈਸੇ (ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗੇ); ਮੇਰੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਪ੍ਰਾਨ ਅਧਾਰਾ ! ॥’’ (ਮ: ੧/੧੧੯੭)

‘‘ਤੁਮਰੇ ਗੁਨ ਤੁਮ ਹੀ ਪ੍ਰਭ ! ਜਾਨਹੁ; ਹਮ ਪਰੇ ਹਾਰਿ (ਕੇ) ‘ਤੁਮ’ ਸਰਨਭਾ’ (ਤੁਹਾਡੀ ਸ਼ਰਨ)॥’’ (ਮ: ੪/੧੩੩੭)

(ਚਿਖ਼ਾ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਰੀਰ!) ‘‘ਲੋਗੁ ਸਬਾਇਆ (ਸਾਰੇ, ਤੈਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ) ਚਲਿ ਗਇਓ; ਹਮ ‘ਤੁਮ’ (ਸਾਡਾ-ਤੁਹਾਡਾ) ਕਾਮੁ ਨਿਦਾਨ (ਅੰਤ ਨੂੰ ਵਾਸਤਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ)॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੬੮)

(ਹੇ ਭਾਈ !) ‘‘ਜਾਇ (ਕੇ) ਪੁਛਹੁ ਡੋਹਾਗਣੀ (ਮੰਦਕਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿ); ‘ਤੁਮ’ ਕਿਉ ਰੈਣਿ ਵਿਹਾਇ (ਤੁਹਾਡੀ ਰਾਤ ਕਿਵੇਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ)? ॥’’ (ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ/੧੩੭੯)

(ਹੇ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ !) ‘‘ਏਕੈ, ਤੂਹੀ ਏਕੈ; ਅਨ ਨਾਹੀ ‘ਤੁਮ’ ਭਤਿ (ਤੁਹਾਡੀ ਭਾਂਤ ਭਾਵ ਕਿਸਮ ਦਾ ਜਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਵਰਗਾ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੩੮੫)

(ਨੋਟ: ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਹੇਠਲੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ‘ਤੁਮਹਿ’ ਤੇ ‘ਤੇਰੀਆ’ ਇੱਕ ਵਚਨ, ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ ਪੜਨਾਂਵ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਬਹੁ ਵਚਨ:

(ਹੇ ਭੈਣ !) ‘‘ਤੁਮ ਹੀ ਸੁੰਦਰਿ; ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਤੇਰਾ ਹੀ) ਸੁਹਾਗੁ ॥’’ (ਮ: ੫/੩੮੪)

‘‘ਨੀਧਰਿਆ ਧਰ ‘ਤੇਰੀਆ’; ਇਕ ਨਾਮ ਅਧਾਰਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੦੯)

‘‘ਸਰਨਿ ਪਰੇ ਪ੍ਰਭ ! ‘ਤੇਰੀਆ’; ਪ੍ਰਭ ਕੀ ਵਡਿਆਈ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੧੬), ਆਦਿ।

(6). ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ‘ਤੁਮਹਿ’ (ਕੁੱਲ 30 ’ਚੋਂ 1 ਵਾਰ) , ‘ਤੁਮ੍’ (ਕੁੱਲ 91 ਵਿੱਚੋਂ 1 ਵਾਰ) , ‘ਤੁਮ’ (ਕੁੱਲ 396 ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ 17 ਵਾਰ) ‘ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ, ਬਹੁ ਵਚਨ ਪੜਨਾਂਵ’ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

(1). ‘‘ਤੁਮਹਿ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਪਛਾਨੂ (ਮਿਤ੍ਰ), ਸਾਕੁ (ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ) ‘ਤੁਮਹਿ’ ਸੰਗਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ); ਰਾਖਨਹਾਰ ! ਤੁਮੈ (ਤੁਸੀਂ ਹੀ) ਜਗਦੀਸ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੨੮)

(2). ‘‘ਸੰਤ ਖੇਲਹਿ; ‘ਤੁਮ’ ਸੰਗਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ) ਗੋਪਾਲਾ ! ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੦)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘‘ਸਰਬ ਨਿਧਾਨ ਗੁਣ (ਸਾਰੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਖ਼ਜ਼ਾਨੇ); ‘ਤੁਮ’ ਹੀ ਪਾਸਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਹੀ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੮੦)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘‘ਤੂ ਠਾਕੁਰੁ, ‘ਤੁਮ’ ਪਹਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਅੱਗੇ) ਅਰਦਾਸਿ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੬੮)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘‘ਹਮ ‘ਤੁਮ’ ਬੀਚੁ (ਤੁਹਾਡੇ -ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਕ); ਭਇਓ (ਰਹਿਆ) ਨਹੀ ਕੋਈ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੮੪)

‘‘ਮਾਧੋ ! ਕੈਸੀ ਬਨੈ (ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰੀਤ ਬਣੇ)? ‘ਤੁਮ’ ਸੰਗੇ (ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ)॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੫੬)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘‘ਸਾਚੀ ਪ੍ਰੀਤਿ; ਹਮ (ਅਸਾਂ ਨੇ), ‘ਤੁਮ’ ਸਿਉ (ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ) ਜੋਰੀ ॥ ‘ਤੁਮ’ ਸਿਉ (ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰੀਤ) ਜੋਰਿ (ਕੇ); ਅਵਰ ਸੰਗਿ (ਹੋਰਾਂ ਨਾਲੋਂ ਪ੍ਰੀਤ) ਤੋਰੀ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੬੫੯)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘‘ਓਇ ਜੁ (ਵਿਕਾਰ), ਬੀਚ ਹਮ ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਹਾਡੇ- ਮੇਰੇ ਵਿੱਚ) ਕਛੁ ਹੋਤੇ; ਤਿਨ ਕੀ ਬਾਤ ਬਿਲਾਨੀ (ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ) ॥’’ (ਮ: ੫/੬੭੧)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘‘ਤੂ ਸਾਗਰੁ, ਹਮ ਹੰਸ ਤੁਮਾਰੇ; ‘ਤੁਮ’ ਮਹਿ (ਤੁਹਾਡੇ ‘ਸਾਗਰ’ ਵਿੱਚ) ਮਾਣਕ ਲਾਲਾ (ਲਾਲ, ਰਤਨ-ਮੋਤੀ)॥’’ (ਮ: ੫/੮੮੪)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘‘ਸੂਖ, ਦੂਖ ਇਸੁ ਮਨ ਕੀ ਬਿਰਥਾ (ਪੀੜਾ); ‘ਤੁਮ’ ਹੀ ਆਗੈ (ਤੁਹਾਡੇ ਅੱਗੇ ਹੀ) ਸਾਰਨਾ (ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ)॥’’ (ਮ: ੫/੯੧੫)

‘‘ਏ ਨੇਤ੍ਰਹੁ ਮੇਰਿਹੋ ! ਹਰਿ (ਨੇ) ‘ਤੁਮ’ ਮਹਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਵਿੱਚ) ਜੋਤਿ ਧਰੀ; (ਇਸ ਲਈ) ਹਰਿ ਬਿਨੁ, ਅਵਰੁ ਨ ਦੇਖਹੁ ਕੋਈ ॥’’ (ਮ: ੩/੯੨੨)

‘‘ਜਿਉ ਭਾਵੈ, ਤਿਉ ਰਾਖਹੁ, ਰਹਣਾ; ‘ਤੁਮ’ ਸਿਉ (ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਭਾਵ ਤੇਰੇ ਅੱਗੇ) ਕਿਆ ਮੁਕਰਾਈ (ਨਾ-ਨੁਕਰ) ਹੇ (ਪ੍ਰਭੂ !) ॥’’ (ਮ: ੧/੧੦੨੦)

‘‘ਜਿਚਰੁ ਰਾਖੈ, ਤਿਚਰੁ ਤੁਮ ਸੰਗਿ (ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ) ਰਹਣਾ; ਜਾ ਸਦੇ, ਤ ਊਠਿ (ਕੇ) ਸਿਧਾਸਾ ਹੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੭੩)

(ਹੇ ਰੱਬ ਜੀ !) ‘‘ਆਪੇ (ਹੀ ਸਾਡੇ ਮੱਥੇ ’ਤੇ) ਲੇਖ (ਲਿਖਦਾ ਹੈਂ), ਅਲੇਖੈ (ਬਿਨਾ ਲੇਖ ਤੋਂ) ਆਪੇ (ਹੀ, ਫਿਰ ਵੀ ਸਾਡੀ ਕੀਤੀ ਕਮਾਈ ਬਦਲੇ); ‘ਤੁਮ’ ਸਿਉ (ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ) ਨਾਹੀ ਕਿਛੁ ਝਾੜਾ (ਝਗੜਾ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੮੧)

‘‘ਜਿਉ ਜਾਣਹੁ (ਜਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕੇ), ਤਿਉ ਰਾਖਹੁ ਠਾਕੁਰ ! (ਕਿਉਂਕਿ) ਸਭੁ ਕਿਛੁ ‘ਤੁਮ’ ਹੀ ਪਾਸੀ (ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਹੀ) ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੧੪)

(ਹੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀਓ !) ‘‘ਸਤਿਗੁਰੂ ਧੰਨੁ ਨਾਨਕੁ; ਮਸਤਕਿ ‘ਤੁਮ’ (ਤੁਹਾਡੇ ਮੱਥੇ ਉੱਤੇ), ਧਰਿਓ ਜਿਨਿ (ਜਿਸ ‘ਨਾਨਕ’ ਨੇ) ਹਥੋ (ਹੱਥ)॥’’ (ਭਟ ਕਲੵ /੧੩੯੧)

(3). ‘‘ਮਨੁ ਤਨੁ ਹੋਇ ਨਿਹਾਲੁ; ‘ਤੁਮ੍’ ਸੰਗਿ ਭੇਟਿਆ ॥’’ (ਮ: ੫/੩੯੭)

(ਨੋਟ: ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਹੇਠਲੀਆਂ 4 ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ‘ਤੁਮ’ ਇੱਕ ਵਚਨ, ਮੱਧਮ ਪੁਰਖ ਪੜਨਾਂਵ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਬਹੁ ਵਚਨ:

(ਹੇ ਜੀਵ!) ‘‘ਤਹ (ਉਸ ਅਵਸਥਾ ’ਚ), ਹਰਿ ਕੇ ਨਾਮ ਕੀ; ‘ਤੁਮ’ ਊਪਰਿ’ (ਤੇਰੇ ਉੱਤੇ) ਛਾਮ (ਠੰਡਕ)॥’’ (ਮ: ੫/੨੬੪)

‘‘ਏ ਸਰੀਰਾ ਮੇਰਿਆ ! (ਜਦ) ਹਰਿ (ਨੇ) ‘ਤੁਮ’ ਮਹਿ (ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ) ਜੋਤਿ ਰਖੀ; ਤਾ (ਹੀ) ਤੂ ਜਗ ਮਹਿ ਆਇਆ ॥’’ (ਮ: ੩/੯੨੧)

(ਹੇ ਭਾਈ !) ‘‘ਹਮ ‘ਤੁਮ’ ਸੰਗਿ (ਸਾਡੇ ਤੇ ਤੇਰੇ ਵਿੱਚ) ਝੂਠੇ ਸਭਿ ਬੋਲਾ (ਬਚਨ ਸਭ ਨਿਰਾਰਥ, ਅਰਥਹੀਣ ਹਨ)॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੦੫)

(ਹੇ ਭਾਈ !) ‘‘ਕਹੁ ਨਾਨਕ ! ਤਿਹ (ਉਸ ‘ਰੱਬ’ ਨੂੰ) ਜਾਨੀਐ; ਸਦਾ ਬਸਤੁ ‘ਤੁਮ’ ਸਾਥਿ (ਤੇਰੇ ਨਾਲ)॥’’ (ਮ: ੯/੧੪੨੬)

ਉਪਰੋਕਤ ਤਮਾਮ ਪੰਕਤੀਆਂ ਦੀ ਲਿਖਣਸ਼ੈਲੀ ’ਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ‘ਤੁਮ’ ਜਾਂ ‘ਤੁਮ੍’, ‘ਤੁਮਾਰਾ’ ਜਾਂ ‘ਤੁਮਾ੍ਰਾ’, ‘ਤੁਮਹਿ’ ਜਾਂ ‘ਤੁਮ੍ਹਿ’, ‘ਤੁਮੇ’ ਜਾਂ ‘ਤੁਮ੍ੇ’ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਬੋਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਮਾਮ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਤੁਮ੍, ਤੁਮ੍ਾਰਾ, ਤੁਮ੍ਹਿ, ਤੁਮ੍ੇ’ ਆਦਿ ਦਰੁਸਤ ਹੈ।)

ਵਿਸਮਿਕ ਸ਼ਬਦ

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ-94650-40032

ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਰਾਹੀਂ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਦਰਜ, ਬਹੁ ਕੀਮਤੀ ਉਪਦੇਸਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ / ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਬਹੁ ਪੱਖੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਣੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਬੋਧ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਉਸ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਬਹੁ ਕੀਮਤੀ ਗਿਆਨ (ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ) ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ (ਸਦੀਵੀ) ਕਾਲ ਤੱਕ ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ ਜੀਵਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਸਮੇਂ ਦੇ ਚੱਕ੍ਰਕਾਲ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਕਸਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਤਦ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਹੋਰ ਵੀ ਅਤਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਰੂਹ (ਆਤਮਾ) ਦੀ ਅਮੋਲਕ ਖ਼ੁਰਾਕ ਹੀ ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਮੇਟੀ ਪਈ ਹੋਵੇ, ਇਸ ਲਈ ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਨਵੀਨਤਮ (ਵਿਕਸਤ ਹੋਈ) ਭਾਸ਼ਾ ’ਚ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ, ਬੁਧੀਜੀਵੀ, ਲੇਖਕ ਆਦਿ ਮਿਲ਼ ਕੇ ਇੱਕ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਲਈ, ਉਸ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਕੁਝ ਸਰਲ ਨਿਯਮ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਕਰਨ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕੁਝ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ (ਸਮੇਂ ਦੀ ਵਿਕਸਤ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ਼ ਤਾਲਮੇਲ ਨਾ ਬੈਠਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ) ਇਸ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਜਾਏ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਦੀ, ਰਵਾਇਤੀ (Traditionalist) ਸੋਚ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਉੱਦਮ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ, ਇਸ ਸਾਰਥਿਕ ਕੰਮ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜਟਿਲ (Difficult to solve) ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ (ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਸ਼ਾ) ਨੂੰ ਨਵੀਨਤਮ ਵਿਕਸਤ ਪੰਜਾਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਦੇ ਕੁਝ ਸਰਲ ਨਿਯਮ ਸਾਂਝੇ ਕੀਤੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਕੁ ਸੱਜਣਾਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਪਰ ਕਈਆਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨਾ ਹੀ ਉਚਿਤ ਸਮਝਿਆ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਅੱਜ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ’ਚ ਹਾਲਾਤ ਇਹ ਬਣ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਇੱਕ ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ ਦੇ ਅਨੁਯਾਈ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ (ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ ਨੂੰ ਸਮਝਣ-ਸਮਝਾਉਣ ਕਾਰਨ ਹੀ) ਜਾਨੀ ਦੁਸਮਣ ਬਣ ਬੈਠੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਸਮੇਂ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਥ ਦੋਖੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੇ ਨਿਰੰਤਰ ਉੱਠਾਇਆ ਅਤੇ ਉੱਠਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਬੇਸ਼ੱਕ ਪ੍ਰਿੰ. ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਿੰ. ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ, ਗਿਆਨੀ ਹਰਬੰਸ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਜੋਗਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਤਲਵਾੜਾ ਆਦਿ ਬੁਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਸਮਝਣ / ਸਮਝਾਉਣ ਵਾਲਾ ਵਿਸ਼ਾ ਆਸਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਬਹੁ ਕੀਮਤੀ ਸਮਾਂ ਇਸ ਤਰਫ਼ ਲਗਾਇਆ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਂਗਲੀਆਂ ’ਤੇ ਗਿਣੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਕੁਝ ਕੁ ਜਗਿਆਸੂਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਹੁਤੀ ਵਿਦਵਾਨ ਅਖਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਮੰਡਲੀ ਵੀ ਕੌਮੀ ਫ਼ਿਲਾਸਫ਼ੀ (ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ) ਨੂੰ ਅਗਾਂਹ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਨਾ-ਸਮਝੀ ਕਾਰਨ ਰੁਕਾਵਟ ਹੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਇਸ ਉਪਰੋਕਤ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤੱਕ ਹੋਰ ਸਰਲ ਕਰਨ ਲਈ ਮੈਂ ਇਸ ਪੁਰਾਤਨ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਨੂੰ ਆਮ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਸਮਝ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਨਿਮਾਣਾ ਜਿਹਾ ਯਤਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਉਮੀਦ ਹੈ ਪਾਠਕ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਰਲ ਬਣਵਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਕੀਮਤੀ ਸੁਝਾਵ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।

ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਉਸ ਦੀ ਵਾਕ ਵੰਡ, ਇਨ੍ਹਾਂ 8 ਨਿਯਮਾਂ (ਸ਼ਬਦ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ) ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ:

(1). ਨਾਉ, ਪੜਨਾਉ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧਕ= (4 ਨਿਯਮ)

(2). ਕਿਰਿਆ, ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ= (2 ਨਿਯਮ)

(3). ਯੋਜਕ ਅਤੇ ਵਿਸਮਿਕ =(2 ਨਿਯਮ)

ਇਹ (ਉਕਤ) 8 ਨਿਯਮ, ਜੋ ਕਿ ਹਰ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਸਮਾਨੰਤਰ ਹੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਬਾਰੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਕੇਵਲ ਤਿੰਨ ਅੰਕਾਂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਤਮਾਮ (ਕੁਲ 8) ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ? ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮ ਹੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਨੰਤਰ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਹੀ ਵਿਚਾਰਨਾ ਆਸਾਨ ਰਹੇਗਾ। ਅਗਾਂਹ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਵੀਚਾਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂਗੇ ਕਿ ਨੰਬਰ 3 ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ‘ਵਿਸਮਿਕ’ ਸ਼ਬਦ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?

ਉਤਰ: ਮਨ ਦੇ ਭਾਵ (ਖ਼ੁਸ਼ੀ, ਗ਼ਮੀ ਤੇ ਹੈਰਾਨੀ ਆਦਿ) ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪ-ਮੁਹਾਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲੇ ਵਚਨਾਂ ਨੂੰ ‘ਵਿਸਮਿਕ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ 9 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ:-

(1). ਸੰਬੋਧਨੀ ਵਿਸਮਿਕ ਜੋ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ; ਜਿਵੇਂ: ‘ ਓਏ (ਮੁੰਡਿਆ)  !, ਹੇ (ਕੁੜੀਏ)  !, ਨੀ (ਗੁਡੀ) !’ ਆਦਿ।

ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ‘ਐ, ਹੋ, ਰੇ, ਅਹੇ, ਅਰੀ’ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ‘ਸੰਬੋਧਨੀ ਵਿਸਮਿਕ’ ਹਨ:

‘ਐ’ ਜੀ  ! ਤੂੰ ਆਪੇ ਸਭ ਕਿਛੁ ਜਾਣਦਾ, ਬਦਤਿ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨੁ ਰਾਮਈਆ॥ (ਭਗਤ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ/੯੨)

(‘ਐ ਜੀ ਰਾਮਈਆ !’ ਭਾਵ ‘ਹੇ ਸੋਹਣੇ ਰਾਮ ਜੀ !’)

ਤੂ ਕੁਨੁ ਰੇ ॥ ਮੈ ਜੀ॥ ਨਾਮਾ॥ ‘ਹੋ’ ਜੀ॥ ਆਲਾ ਤੇ ਨਿਵਾਰਣਾ, ਜਮ ਕਾਰਣਾ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੬੯੪) (‘ਹੋ ਜੀ !’ ਭਾਵ ‘ਹੇ ਮਾਲਕ ਜੀ !’)

ਅਚਰਜ ਏਕੁ ਸੁਨਹੁ ‘ਰੇ’ ਪੰਡੀਆ ! ਅਬ ਕਿਛੁ ਕਹਨੁ ਨ ਜਾਈ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੯੨)

ਜਉ ਪੈ ਹਮ ਨ ਪਾਪ ਕਰੰਤਾ, ‘ਅਹੇ’ ਅਨੰਤਾ ! ॥ ਪਤਿਤ ਪਾਵਨ ਨਾਮੁ, ਕੈਸੇ ਹੁੰਤਾ ? ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੯੩)

(‘ਅਹੇ ਅਨੰਤਾ !’ ਭਾਵ ‘ਹੇ ਬੇਅੰਤ ਮਾਲਕ !’)

‘ਅਰੀ’ ਬਾਈ  ! ਗੋਬਿਦ ਨਾਮੁ, ਮਤਿ ਬੀਸਰੈ॥ (ਭਗਤ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ/੫੨੬) (‘ਅਰੀ ਬਾਈ !’ ਭਾਵ ‘ਹੇ ਮਾਈ ਜਾਂ ਭੈਣ !’)

ਅਚਰਜੁ ਏਕੁ ਸੁਨਹੁ ‘ਰੇ’ ਭਾਈ ! ਗੁਰਿ, ਐਸੀ ਬੂਝ ਬੁਝਾਈ॥ (ਮ:੫/੨੧੫), ਆਦਿ।

(2). ਪ੍ਰਸੰਸਾ-ਵਾਚਕ ਵਿਸਮਿਕ ਜੋ ਮਨ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ; ਜਿਵੇਂ: ‘ਸ਼ਾਬਾਸ਼  ! , ਧੰਨ  ! , ਬਲਿਹਾਰ  ! , ਵਾਹ-ਵਾਹ  ! ਜਾਂ ਵਾਹ ਭਾਈ ਵਾਹ  !, ਬੱਲੇ-ਬੱਲੇ  !’ ਆਦਿ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਕ ਹਨ:

ਨਿਮਾਣਿਆ, ਗੁਰੁ ਮਾਣੁ ਹੈ; ਗੁਰੁ ਸਤਿਗੁਰੁ ਕਰੇ, ‘ਸਾਬਾਸਿ’॥ (ਮ:੪/੪੧)

ਓਥੈ ਖੋਟੇ ਸਟੀਅਹਿ, ਖਰੇ ਕੀਚਹਿ, ‘ਸਾਬਾਸਿ’॥ (ਮ:੨/੧੪੬)

ਜਾਂ ਕਰਤਾ ਵਲਿ, ਤਾ ਸਭੁ ਕੋ ਵਲਿ; ਸਭਿ ਦਰਸਨੁ ਦੇਖਿ ਕਰਹਿ, ‘ਸਾਬਾਸਿ’॥ (ਮ:੪/੩੦੫)

ਨਾਨਕ ! ਸੇ ‘ਸਾਬਾਸਿ’, ਜਿਨੀ ਗੁਰ ਮਿਲਿ; ਇਕੁ ਪਛਾਣਿਆ॥ (ਮ:੫/੩੧੯)

ਸੋ ਧੰਨੁ, ਗੁਰੂ ‘ਸਾਬਾਸਿ’ ਹੈ; ਹਰਿ ਦੇਇ ਸਨੇਹਾ॥ (ਮ:੪/੭੨੬)

ਨਾਮੁ ਲੈਤ; ਪ੍ਰਭੁ ਕਹੈ, ‘ਸਾਬਾਸਿ’॥ (ਮ:੫/੧੧੪੨)

‘ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ’ ਸਾਚੇ ! ਮੈ ਤੇਰੀ ਟੇਕ॥ (ਮ:੧/੧੫੩)

ਨਾਨਕ ਦਾਸ  ! ਕਹਹੁ, ਗੁਰ ! ‘ਵਾਹੁ’॥ (ਮ:੫/੩੭੬)

‘ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ’ ! ਕਰਤਿਆ; ਰੈਣਿ ਸੁਖਿ ਵਿਹਾਇ॥ (ਮ:੩/੫੧੪)

‘ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ !’ ਸਚੇ ਪਾਤਿਸਾਹ ! ਤੂ, ਸਚੀ ਨਾਈ॥ (ਮ:੩/੯੪੭)

ਤੂਹੈ ਹੈ ‘ਵਾਹੁ !’ ਤੇਰੀ ਰਜਾਇ॥ (ਮ:੧/੧੩੨੯)

ਨਾਨਕ  ! ਸਤਿਗੁਰ ‘ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ !’ ਜਿਸ ਤੇ, ਨਾਮੁ ਪਰਾਪਤਿ ਹੋਇ॥ (ਮ:੪/੧੪੨੧)

ਦਿਨੁ ਰੈਣਿ ਜਿ ਪ੍ਰਭ ਕੰਉ ਸੇਵਦੇ; ਤਿਨ ਕੈ, ਸਦ ‘ਬਲਿਹਾਰ’॥ (ਮ:੫/੧੩੭)

ਨਾਨਕ ਦਾਸ, ਸਦਾ ‘ਬਲਿਹਾਰ’॥ (ਮ:੫/੨੯)

ਜਿਨਿ ਜਪਿਆ; ਤਿਸ ਕਉ, ‘ਬਲਿਹਾਰ’॥ (ਮ:੫/੭੨੪)

ਤਿਸੁ ਗੁਰ ਕਉ, ਸਦ ਜਾਉ ‘ਬਲਿਹਾਰ’॥ (ਮ:੫/੧੧੫੨)

ਸੇਵਕ ਕੈ ਭਰਪੂਰ ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ, ‘ਵਾਹ !’ ਗੁਰੂ ! ਤੇਰਾ ਸਭੁ ਸਦਕਾ॥ (ਭਟ ਗਯੰਦ/੧੪੦੩)

ਵਾਹਿ ! ਗੁਰੂ ! ਵਾਹਿ ! ਗੁਰੂ ! ਵਾਹਿ ! ਗੁਰੂ ! ਵਾਹਿ ! ਜੀਉ ॥ (ਭਟ ਗਯੰਦ)/੧੪੦੨) ਆਦਿ।

(ਨੋਟ: ‘ਸ਼ਾਬਾਸ਼ਿ, ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ, ਬਲਿਹਾਰ, ਵਾਹ, ਵਾਹਿ’ ਆਦਿ ‘ਪ੍ਰਸੰਸਾ-ਵਾਚਕ ਵਿਸਮਿਕ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਿਸਰਾਮ ਦੇਣ ਨਾਲ, ਅਰਥ ਵਧੇਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।)

(3). ਸ਼ੋਕ-ਵਾਚਕ ਵਿਸਮਿਕ ਜੋ ਮਨ ਦੀ ਗ਼ਮੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ; ਜਿਵੇਂ : ‘ਹਾਏ  ! , ਓਹੋ  ! , ਹਾਏ (ਰੱਬਾ)  ! , ਹਾਏ (ਮਾਂ)  ! , ਤੋਬਾ-ਤੋਬਾ  !’ ਆਦਿ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਕ ਹਨ :

ਪਾਪੀ ਕਰਮ ਕਮਾਵਦੇ, ਕਰਦੇ ‘ਹਾਏ ਹਾਇ  !’ ॥ (ਮ:੫/੧੪੨੫)

‘ਹਾਇ ਹਾਇ !’ ਕਰੇ ਦਿਨੁ ਰਾਤਿ, ਮਾਇਆ ਦੁਖਿ ਮੋਹਿਆ ਜੀਉ॥ (ਮ:੪/੬੯੦)

‘ਹਾ ਹਾ !’ ਪ੍ਰਭ ! ਰਾਖਿ ਲੇਹੁ॥ ਹਮ ਤੇ ਕਿਛੂ ਨ ਹੋਇ ਮੇਰੇ ਸ੍ਵਾਮੀ ! ਕਰਿ ਕਿਰਪਾ ਅਪੁਨਾ ਨਾਮੁ ਦੇਹੁ॥ (ਮ:੫/੬੭੫), ਆਦਿ।

(4). ਹੈਰਾਨੀ-ਵਾਚਕ ਵਿਸਮਿਕ-ਜੋ ਮਨ ਦੀ ਹੈਰਾਨੀ (ਅਚਰਜਤਾ, ਚਕਿਤ) ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ; ਜਿਵੇਂ : ‘ ਹੈਂ  ! , ਵਾਹ-ਵਾਹ  ! , ਓਹ !, ਆ + ਹਾ + ਹਾ + ਹਾ  ! ’ ਆਦਿ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਕ ਹਨ:

‘ਵਾਹੁ ਵਾਹੁ  ! ’ ਕਿਆ ਖੂਬੁ ਗਾਵਤਾ ਹੈ  ?॥ ਹਰਿ ਕਾ ਨਾਮੁ; ਮੇਰੈ ਮਨਿ, ਭਾਵਤਾ ਹੈ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ / ੪੭੮)

ਭਗਤਿ ਤੇਰੀ ‘ਹੈਰਾਨੁ’, ਦਰਦੁ ਗਵਾਵਹੀ॥ (ਮ:੧/੪੨੨), ਆਦਿ।

(5). ਫਿਟਕਾਰ-ਵਾਚਕ ਵਿਸਮਿਕ ਜੋ ਮਨ ਵਿੱਚੋਂ ਫਿਟਕਾਰ ਜਾਂ ਲਾਹਨਤਾਂ ਦੇ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ; ਜਿਵੇਂ : ‘ਬੇ ਸ਼ਰਮ ! , ਲੱਖ ਲਾਹਨਤਾਂ (ਤੈਨੂੰ), ਫਿੱਟੇ ਮੂੰਹ ! , ਰੱਬ ਦੀ ਮਾਰ !, ਲਾਜ (ਸ਼ਰਮ) ਨਹੀਂ ! , ਧਿਰਕਾਰ  ! , ਧ੍ਰਿਗ !, ਫਿਟੁ ਜਾਂ ਫਿਟੁ ਫਿਟੁ ! ’ ਆਦਿ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਕ ਹਨ:

‘ਫਿਟੁ’ ਇਵੇਹਾ ਜੀਵਿਆ, ਜਿਤੁ ਖਾਇ ਵਧਾਇਆ ਪੇਟੁ॥ (ਮ:੧/੭੯੦)

ਬਿਨੁ ਨਾਵੈ ਧ੍ਰਿਗੁ ਵਾਸੁ, ‘ਫਿਟੁ’ ਸੁ ਜੀਵਿਆ॥ (ਮ:੧/੧੪੮)

ਕੋਈ ਨਿੰਦਾ ਕਰੇ ਪੂਰੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਕੀ, ਤਿਸ ਨੋ ‘ਫਿਟੁ ਫਿਟੁ’ ਕਹੈ ਸਭੁ ਸੰਸਾਰੁ॥ (ਮ:੪/੩੦੨)

ਬਿਨੁ ਨਾਵੈ ਕਿਆ ਜੀਵਨਾ ? ‘ਫਿਟੁ’ ਧ੍ਰਿਗੁ ਚਤੁਰਾਈ॥ (ਮ:੧/੪੨੨)

ਜਿਨਿ ਕੀਤੀ ਤਿਸੈ ਨ ਜਾਣਈ, ਨਾਨਕ ! ‘ਫਿਟੁ’ ਅਲੂਣੀ ਦੇਹ॥ (ਮ:੫/੫੫੩), ਆਦਿ।

(6). ਸਤਿਕਾਰ-ਵਾਚਕ ਵਿਸਮਿਕ-ਜੋ, ਮਨ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਲਈ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ; ਜਿਵੇਂ : ‘ਜੀ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ! , ਆਓ ਜੀ ! , ਆਈਏ ਜੀ  !, (ਸਾਡੇ) ਧੰਨ ਭਾਗ ਜੀ !’ ਆਦਿ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਕ ਹਨ:

‘ਧਨਿ ਧੰਨਿ’ ਹਮਾਰੇ ਭਾਗ, ਘਰਿ ਆਇਆ ਪਿਰੁ ਮੇਰਾ॥ (ਮ:੫/੮੪੭)

‘ਆਉ ਜੀ !’ ਤੂ ਆਉ ਹਮਾਰੈ, ਹਰਿ ਜਸੁ ਸ੍ਰਵਨ ਸੁਨਾਵਨਾ॥ (ਮ:੫/੧੦੧੮)

‘ਆਵਹੁ ਸਜਣਾ !’ ਹਉ ਦੇਖਾ ਦਰਸਨੁ ਤੇਰਾ, ਰਾਮ॥ (ਮ:੧/੭੬੪), ਆਦਿ।

(7). ਅਸੀਸ-ਵਾਚਕ ਵਿਸਮਿਕ ਜੋ ਕਿਸੇ ਲਈ ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ; ਜਿਵੇਂ : ‘ਖ਼ੁਸ਼ ਰਹੋ !, (ਤੂੰ) ਜਿਉਂਦਾ ਰਹਿ !, ਭਲਾ ਹੋਵੇ! , ਵਧੇਂ-ਫੁੱਲੇਂ ’ ਆਦਿ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਕ ਹਨ:

ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਊ ਮਾਰਨਵਾਰਾ॥ ‘ਜੀਅਉ !’ ਹਮਾਰਾ, ਜੀਉ ਦੇਨਹਾਰਾ॥ (ਮ:੫/੩੯੧)

ਭਲੀ ਸਰੀ, ਮੁਈ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਬਰੀ॥ ‘ਜੁਗੁ ਜੁਗੁ ਜੀਵਉ !’ ਮੇਰੀ ਅਬ ਕੀ ਧਰੀ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੮੩), ਆਦਿ।

(8). ਇੱਛਿਆ-ਵਾਚਕ ਵਿਸਮਿਕ ਜੋ ਮਨ ਦੀ ਚਾਹਤ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ; ਜਿਵੇਂ : ‘ਜੇ ਕਦੇ ! ਜਾਂ ਅਗਰ ! (ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ), ਕਾਸ਼ !, ਮਤੁ (ਭਾਵ ਸ਼ਾਇਦ), ਬਖਸ਼ ਲੈ’ ਆਦਿ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਕ ਹਨ:

ਬਖਸਨਹਾਰ ! ‘ਬਖਸਿ ਲੈ’, ਨਾਨਕ  ! ਪਾਰਿ ਉਤਾਰ॥ (ਮ:੫/੨੬੧)

ਨਿਰਗੁਣੀਆਰੇ ਕਉ ‘ਬਖਸਿ ਲੈ’, ਸੁਆਮੀ ! ਆਪੇ ਲੈਹੁ ਮਿਲਾਈ॥ (ਮ:੩/੧੩੩੩)

ਆਉ ! ਸਭਾਗੀ ਨੀਦੜੀਏ ! ‘ਮਤੁ’ ਸਹੁ ਦੇਖਾ ਸੋਇ॥ (ਮ:੧/੫੫੮)

ਹਉ ਖੜੀ ਨਿਹਾਲੀ ਪੰਧੁ; ‘ਮਤੁ’ ਮੂੰ ਸਜਣੁ ਆਵਏ॥ (ਮ:੪/੧੪੨੧), ਆਦਿ।

(ਨੋਟ: ਉਕਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸ਼ਬਦ ‘ਮਤੁ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਸ਼ਾਇਦ’ ਭਾਵ ‘ਇੱਛਿਆ-ਵਾਚਕ ਵਿਸਮਿਕ’ ਬਣਦਾ ਹੈ।)

(9). ਸੂਚਨਾ-ਵਾਚਕ ਵਿਸਮਿਕ ਜੋ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ; ਜਿਵੇਂ : ‘ਖ਼ਬਰਦਾਰ ! , ਠਹਿਰ ਜ਼ਰਾ ! , ਵੇਖੀਂ (ਕਿਤੇ ਡਿੱਗ ਜਾਵੇਂ) !, ਬੇਦਾਰ ! , ਹੁਸੀਆਰ !’ ਆਦਿ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਾਕ ਹਨ:

ਦੁਨੀਆ ‘ਹੁਸੀਆਰ ਬੇਦਾਰ’, ਜਾਗਤ ਮੁਸੀਅਤ ਹਉ ਰੇ ਭਾਈ !॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੯੭੨) ਭਾਵ ‘ਹੇ ਦੁਨਿਆ ਦੇ ਲੋਕੋ ! ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੋ ਜਾਵੋ, ਬੇਦਾਰ (ਜਾਗਦੇ) ਰਹੋ ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਸੀਂ ਸਰੀਰਕ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਮੁਸੀਅਤ (ਲੁਟੇ ਜਾ ਰਹੇ) ਹੋ।’, ਪੰਕਤੀ ਵਿੱਚ ‘ਹੁਸੀਆਰ’ ਅਤੇ ‘ਬੇਦਾਰ’ (ਦੋਵੇਂ) ਸ਼ਬਦ, ‘ਸੂਚਨਾ-ਵਾਚਕ ਵਿਸਮਿਕ’ ਹਨ (ਅਤੇ)

ਨਿਗਮ ‘ਹੁਸੀਆਰ’ ਪਹਰੂਆ; ਦੇਖਤ ਜਮੁ ਲੇ ਜਾਈ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੯੭੨) ਭਾਵ ‘ਨਿਗਮ (ਵੇਦ-ਸ਼ਾਸਤ੍ਰ ਆਦਿ) ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਵੇਖਿਆਂ ਵੀ ਆਤਮਕ ਮੌਤ ਮਾਰ ਰਹੀ ਹੈ।’

ਉਪਰੋਕਤ 9 ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਵਿਸਮਿਕ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਤੱਤ-ਸਾਰ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ, ਕਿਸੇ ਨਾਂਵ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਨਾਂਵ, ਇਸ ਲਈ ਮਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਵੀਕਾਰ, ਹੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ‘ਵਿਸਮਿਕ’ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ: ਫੁੱਲ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ (ਖ਼ੂਬਸੂਰਤੀ, ਚਮਕ ਆਦਿ) ਹੀ ਮਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਫੁੱਲ (ਗੇਂਦਾ, ਕਮਲ ਆਦਿ ਨਾਂਵ।)। ਅਗਰ ਫੁੱਲ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਫੁੱਲ, ਮਨ ’ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਦਰਜ, ਤਮਾਮ ਸ਼ਬਦ ਮਾਲਕ ਪ੍ਰਭੂ ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਵਾਂ ਨੂੰ। ਫਿਰ ਇਹ ਵੀ ਸਵਾਲ ਉੱਠਣਾ ਸੁਭਾਵਕ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਕੋਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਫਿਰ ਇਹ ਤਮਾਮ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਿਸ ਦੇ ਹਨ ? ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਲਈ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ‘ਨਾਉ’ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਇਸ ਦਾ ਜਵਾਬ ‘ਕਿਰਤਮ’ ਨਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ‘ਸਤਿ ਨਾਮੁ’ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ: ‘‘ਕਿਰਤਮ ਨਾਮ ਕਥੇ, ਤੇਰੇ ਜਿਹਬਾ॥ ਸਤਿ ਨਾਮੁ ਤੇਰਾ ਪਰਾ ਪੂਰਬਲਾ॥’’ (ਮ:੫/੧੦੮੩) ਭਾਵ ‘ਸਰਗੁਣ (ਆਕਾਰ) ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ (ਨਿਰਗੁਣ) ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਜੋ ‘‘ਆਦਿ ਸਚੁ, ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ, ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ, ਨਾਨਕ ! ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ॥’’ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤਮਾਮ ਕਿਰਤਮ (ਮਨੁੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਏ ਗਏ) ਨਾਂਵ (ਭਾਵ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ) ਚਲਾਇਮਾਨ ਹਨ ‘‘ਦ੍ਰਿਸਟਿਮਾਨ ਹੈ ਸਗਲ ਬਿਨਾਸੀ॥’’ (ਮ:੫/੧੨੦੪) ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਭ ਚਲਾਇਮਾਨ (ਨਾਸਵਾਨ) ਮਨੁੱਖਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਕਿਰਤਮ ਨਾਮ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ।

ਗੁਰਬਾਣੀ, ਕਿਸੇ ‘ਨਾਂਵ ਵਾਚੀ ਸ਼ਬਦ’ ਨੂੰ ਜਪਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਬਲਕਿ ‘ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਸ਼ਬਦ ਜਪਣ (ਗਾਉਣ) ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੇ ਹੀ ਕਰਨਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ ‘‘ਰਾਮੁ, ਰਾਮੁ, ਕਰਤਾ; ਸਭੁ ਜਗੁ ਫਿਰੈ; ਰਾਮੁ, ਨ ਪਾਇਆ ਜਾਇ।। ਅਗਮੁ, ਅਗੋਚਰੁ, ਅਤਿ ਵਡਾ; ਅਤੁਲੁ, ਨ ਤੁਲਿਆ ਜਾਇ।।’’ (ਮ:੩/੫੫੫) ਭਾਵ ਸਾਰਾ ਸਮਾਜ ਦਸਰਥ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ‘ਰਾਮ’ (ਨਾਉਂ ਵਾਚੀ ਸ਼ਬਦ) ਨੂੰ ਗਾਉਂਦਾ ਫਿਰਦਾ ਹੈ ਇਉਂ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ (ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਰੂਪ ਰਾਮ, ਕਿਰਤਮ ਨਾਮ) ਨਾ ਪਾਇਆ ਜਾਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ (ਰਾਮ) ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰਿਆਂ ਦੀ ਪਕੜ ਤੋਂ ਉੱਪਰ, ਅਤੁੱਲ, ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੁਨਿਆਵੀ ਮਾਪ (ਹਿਸਾਬ, ਸਮਝ, ਪਦਾਰਥਾਂ ਆਦਿ) ਰਾਹੀਂ ਤੋਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਕਿਸੇ ਨਾਂਵ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਰਾਹੀਂ, ਮਨ ’ਤੇ ਪਏ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਪਰੰਤ ਜੋ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਭਵ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਹੀ ‘ਵਿਸਮਿਕ’ (ਅਸਚਰਜ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:

ਤਿਥੈ ਨਾਦ ਬਿਨੋਦ ਕੋਡ ਅਨੰਦੁ।। (ਜਪੁ, ਮ:੧/੭)

ਵਿਸਮਾਦੁ ਨਾਦ, ਵਿਸਮਾਦੁ ਵੇਦ ।।.. ਵਿਸਮਾਦੁ ਨੇੜੈ, ਵਿਸਮਾਦੁ ਦੂਰਿ।। (ਮ:੧/੪੬੪)

ਅਸ੍ਚਰਜ ਰੂਪੰ, ਰਹੰਤ ਜਨਮੰ।। (ਮ:੫/੧੩੫੯), ਆਦਿ।

ਸੋ, ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤਮਾਮ ‘ਵਿਸਮਿਕ’, ਕੇਵਲ ਮਾਣੇ (ਅਨੁਭਵ) ਹੀ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਨਾ ਕਿ ਗੁੰਗੇ ਦੁਆਰਾ ਖਾਧੀ ਗਈ ਮਿਠਿਆਈ ਵਾਙ ਕਿਸੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਬਿਆਨ ਕੇਵਲ ਕਿਰਤਮ ਨਾਮ (ਨਾਂਵ, ਪੜਨਾਂਵ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ) ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਦਰਜ ‘ਯੋਜਕ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਬਹੁ ਪੱਖੀ ਵੀਚਾਰ (ਭਾਗ ਪਹਿਲਾ)

ਪਿਛਲੇ ਲੇਖ ’ਚ ਵੀਚਾਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ‘ਵਿਸਮਿਕ’ ਸ਼ਬਦ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅੱਜ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਯੋਜਕ’ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ’ਚ ਇਸ ਦਾ ‘ਕਿੰਨਾ’ ਅਤੇ ‘ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। 

‘ਯੋਜਕ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ‘ਜੋੜਨ ਵਾਲਾ’। ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਬਦ, ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ (ਜਿਵੇਂ: ਰਾਮ ‘ਤੇ’ ਲਛਮਣ), ਦੋ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ (ਜਿਵੇਂ: ਅਯੋਧਿਆ ਦਾ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ‘ਅਤੇ’ ਉਸ ਦਾ ਭਰਾ ਲਛਮਣ।) ਜਾਂ ਦੋ ਵਾਕਾਂ (ਜਿਵੇਂ: ਰਾਮ ਮਿਲਣ ਆਇਆ ‘ਪਰ’ ਲਛਮਣ ਘਰਨਹੀਂ ਸੀ।) ਨੂੰ ਜੋੜੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਯੋਜਕ (Conjunction) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਕਤ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਤੇ, ਅਤੇ, ਪਰ’ ਯੋਜਕ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ: (ੳ). ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ (Co-ordinate Conjunctions) (ਅ). ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ (Sub-ordinate Conjunctions)

(ੳ). ‘ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਜੋ ਯੋਜਕ, ਦੋ ਸਮਾਨ (ਬਰਾਬਰ) ਸੁਤੰਤਰ ਸ਼ਬਦਾਂ, ਸੁਤੰਤਰ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਜਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ‘ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ: ‘ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪੰਜਾਬ ‘ਅਤੇ’ ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ।, ਵਾਕ ਵਿੱਚ ‘ਅਤੇ’ ਸ਼ਬਦ‘ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਹੈ।

(ਅ). ‘ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ’– ਜੋ ਸ਼ਬਦ, ਇੱਕ ਮਿਸ਼ਰਤ (mixed) ਵਾਕ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕ’ ਅਤੇ ‘ਅਧੀਨ ਉਪ-ਵਾਕਾਂ’ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਵਾਕਾਂ (‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕ’ ਅਤੇ ‘ਅਧੀਨ ਉਪ-ਵਾਕਾਂ’) ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ‘ਅਧੀਨ ਉਪ-ਵਾਕ’ ਹੀ ‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕਾਂ’ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੋਜਕਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਹੀ ‘ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ’ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ: (1). ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ‘ਕਿ’ ‘ਕਿਰਤ ਕਰੋ, ਨਾਮ ਜਪੋ ‘ਤੇ’ ਵੰਡ ਕੇ ਛਕੋ।’ ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ’ ‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕ’ ਹੈ,ਜਿਸ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ‘ਕਿਰਤ ਕਰੋ, ਨਾਮ ਜਪੋ ‘ਤੇ’ ਵੰਡ ਕੇ ਛਕੋ।’ (‘ਅਧੀਨ ਉਪ-ਵਾਕ’) ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ‘ਕਿ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ’ ਹੈ।

‘ਸਮਾਨ ਯੋਜਕਾਂ’ ਵਾਙ ਅਗਰ ‘ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ’ (ਕਿ) ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕ (‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕ’ ਤੇ‘ਅਧੀਨ ਉਪ-ਵਾਕ’ ਦੇ ਜੋੜ) ਰਾਹੀਂ ‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕ’ (‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ’) ਕੋਈ ਸਪਸ਼ਟ ਵਾਕ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ।

ਅਗਰ ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ’ (ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕ) ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ‘ਕਿਰਤ ਕਰੋ, ਨਾਮ ਜਪੋ ‘ਤੇ’ ਵੰਡ ਕੇ ਛਕੋ।’ ਸੁਤੰਤਰ ਵਾਕ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ‘ਤੇ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ‘ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ’ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਕਿਰਤ ਕਰੋ, ਨਾਮ ਜਪੋ, ਵੰਡ ਕੇ ਛਕੋ’ (ਤਿੰਨੇ) ਹੀ ਸੁਤੰਤਰ ਵਾਕ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕ (‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕ’ ਤੇ ‘ਅਧੀਨ ਉਪ-ਵਾਕ’ ਦਾ ਸੁਮੇਲ) ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਤਾਂ ਜੋ ‘ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ’ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਵੇ।

(2). ‘ਰਾਮ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ‘ਕਿਉਂਕਿ’ ਉਹ ਬਿਮਾਰ ਹੈ।’, ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ‘ਕਿਉਂਕਿ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ’ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’।

(ਭਾਗ-1)

‘ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ (ਦੋ ਸੁਤੰਤਰ ਸਮਾਨ ਵਾਕਾਂ ਜਾਂ ਸਮਾਨ ਉਪਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਯੋਜਕ) ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ:

(1). ‘ਸਮੁੱਚੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’:– ਜੋ ‘ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’, ਦੋ ਸਮਾਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਜਾਂ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਤੌਰ ’ਤੇ ਜੋੜ ਕੇ ‘ਸਮੁੱਚਾ, (ਇਕੱਠਾ, ਸਮੂਹਕ) ਭਾਵ’ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸਮੁੱਚੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ: ਰਾਮ ‘ਅਤੇ’ ਸ਼ਾਮ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ।, ਉਹ ‘ਨਾ-ਕੇਵਲ’ ਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ‘ਸਗੋਂ’ ਲੇਖਕ ਵੀ ਹੈ।’ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਅਤੇ, ਨਾ-ਕੇਵਲ, ਸਗੋਂ ’ (ਕੁਲ 3) ਸ਼ਬਦ‘ਸਮੁੱਚੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਹਨ।

(ਨੋਟ: ਤਮਾਮ ਯੋਜਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਅਣਉਚਿਤ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ: ‘ਰਾਮ, ਤੇ ਸਾਮ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਹ ਆਏ, ਤੇ ਚਲੇ ਗਏ।’)

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਸਮੁੱਚੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ‘ਅਤੈ, ਤੈ, ਅਉ, ਅਰੁ, ਅਵਰ, ਅਵਰੁ’ ਆਦਿ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਤੇ’ਜਾਂ ‘ਅਤੇ’; ਜਿਵੇਂ:

(ੳ). ‘ਅਤੈ’ (ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’) ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਹ (ਯੋਜਕ) ਸ਼ਬਦ 6 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਨਦੀਆ ‘ਅਤੈ’ ਵਾਹ (ਨਾਲੇ); ਪਵਹਿ ਸਮੁੰਦਿ ਨ ਜਾਣੀਅਹਿ ॥’’ (ਜਪੁ/ਮ:੧)

‘‘ਪੜਿਆ ‘ਅਤੈ’ ਓਮੀਆ (ਅਣਪੜ੍ਹ); ਵੀਚਾਰੁ ਅਗੈ ਵੀਚਾਰੀਐ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੬੯)

‘‘ਗੋਹੇ ‘ਅਤੈ’ ਲਕੜੀ; ਅੰਦਰਿ ਕੀੜਾ ਹੋਇ॥’’ (ਮ:੧/੪੭੨)

‘‘ਨਾਨਕ! ਮੇਲੁ ਨ ਚੁਕਈ; ਰਾਤੀ ‘ਅਤੈ’ ਡੇਹ (ਦਿਨ)॥’’ (ਮ:੩/੬੪੪)

‘‘ਸਿਖੀ ‘ਅਤੈ’ ਸੰਗਤੀ; ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ ਕਰਿ ਨਮਸਕਾਰਿਆ ॥’’ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੮)

‘‘ਰਾਤੀ ‘ਅਤੈ’ ਡੇਹੁ; ਨਾਨਕ ! ਪ੍ਰੇਮਿ ਸਮਾਇਆ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੪੨੨)

(ਅ). ‘ਤੈ’ (ਭਾਵ ‘ਤੇ’) ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਹ (ਯੋਜਕ) ਸ਼ਬਦ 33 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਆਖਹਿ ਗੋਪੀ ‘ਤੈ’ ਗੋਵਿੰਦ ॥’’ (ਜਪੁ /ਮ: ੧/੬)

‘‘ਜੇਤਾ ਊਡਹਿ ਦੁਖ ਘਣੇ; ਨਿਤ ਦਾਝਹਿ ‘ਤੈ’ ਬਿਲਲਾਹਿ ॥’’ (ਮ: ੩/੬੬)

‘‘ਕਟੀਅਹਿ ‘ਤੈ’ ਨਿਤ ਜਾਲੀਅਹਿ; (ਕਿਉਂਕਿ) ਓਨਾ (ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ) ਸਬਦੁ ਨ ਨਾਉ ॥’’ (ਮ: ੩/੬੬)

‘‘ਆਪਿ ਸੁਣੈ ‘ਤੈ’ ਆਪੇ ਵੇਖੈ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੦)

‘‘ਆਪਿ ਕਰੇ ‘ਤੈ’ ਆਪਿ ਕਰਾਏ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੧)

‘‘ਹਰਿ! ਤੁਧੈ ਸੇਵੀ ‘ਤੈ’ ਤੁਧੁ ਸਾਲਾਹੀ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੨)

‘‘ਕੂੜੁ ਲਿਖਹਿ ‘ਤੈ’ ਕੂੜੁ ਕਮਾਵਹਿ; ਜਲਿ ਜਾਵਹਿ, ਕੂੜਿ ਚਿਤੁ ਲਾਵਣਿਆ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੨੩)

‘‘ਹਉ ਹਉ ਕਰੇ ‘ਤੈ’ ਆਪੁ ਜਣਾਏ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੨੭) (ਭਾਵ ਹੰਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਸਮਝਦਾ ਹੈ।)

‘‘ਆਪਿ ਉਪਾਏ ‘ਤੈ’ ਆਪੇ ਵੇਖੈ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੨੯)

‘‘ਵੇਖੁ ਜਿ ਮਿਠਾ (ਗੰਨਾ) ਕਟਿਆ; ਕਟਿ ਕੁਟਿ ਬਧਾ ਪਾਇ ॥ ਖੁੰਢਾ ਅੰਦਰਿ (ਗੰਨਾ ਵੇਲਣੇ ਦੀਆਂ ਲੱਠਾਂ ’ਚ) ਰਖਿ ਕੈ, ਦੇਨਿ ਸੁ ਮਲ (ਗੰਨੇ ਨੂੰ ਦਬਾ ਕੇ ਰਸ ਕੱਢਣ ਵਾਲੇ) ਸਜਾਇ ॥ ਰਸੁ ਕਸੁ (ਰਹੁ, ਰਸ) ਟਟਰਿ (ਕੜਾਹੇ ਵਿੱਚ) ਪਾਈਐ; ਤਪੈ ‘ਤੈ’ ਵਿਲਲਾਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੪੩)

‘‘ਭਗਤਾ ‘ਤੈ’ ਸੈਸਾਰੀਆ; ਜੋੜੁ ਕਦੇ ਨ ਆਇਆ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੪੫)

‘‘ਜੀਆ ਮਾਰਿ ਜੀਵਾਲੇ ਸੋਈ; ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਈ ਰਖੈ ॥ (ਪਰ ਸ੍ਰੇਵੜੇ) ਦਾਨਹੁ ‘ਤੈ’ ਇਸਨਾਨਹੁ ਵੰਜੇ (ਖੁੰਝੇ); ਭਸੁ ਪਈ ਸਿਰਿ ਖੁਥੈ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੫੦) (ਭਾਵ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਤੇ ਜੀਉਂਦੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਉਹੀ (ਰੱਬ) ਹੈ ਪਰ ਸ੍ਰੇਵੜੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਤੇ ਕਿਰਤ ਰਾਹੀਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਜੀਵ-ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਡਰ ਕਾਰਨ ਨਹਾਉਂਦੇ ਨਹੀਂ ਤੇ (ਕਮਾਈ ਨਾ ਕਰਨ ਕਾਰਨ) ਦਾਨ (ਕਿਸੇ ਦੀ ਮਦਦ) ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਤੇ ਸਿਰ ’ਤੇ ਸੁਆਹ ਪਈ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੇਵਲ ਖੁਜਲੀ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।)

‘‘ਕਥਨੀ ਕਰੇ ‘ਤੈ’ ਮਾਇਆ ਨਾਲਿ ਲੂਝੈ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੬੦)

‘‘ਆਪਿ ਕਰੇ ‘ਤੈ’ ਆਪਿ ਕਰਾਏ ॥’’ (ਮ: ੩/੪੨੪)

‘‘ਚੋਰਾ ਜਾਰਾ ‘ਤੈ’ ਕੂੜਿਆਰਾ; ਖਾਰਾਬਾ, (ਭੈੜ) ਵੇਕਾਰ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੬੬)

‘‘ਧੋਤੀ ਟਿਕਾ ‘ਤੈ’ ਜਪਮਾਲੀ; ਧਾਨੁ ਮਲੇਛਾਂ ਖਾਈ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੭੧)

‘‘ਅਵਰੁ ਦੂਜਾ ਕਿਉ ਸੇਵੀਐ; ਜੰਮੈ ‘ਤੈ’ ਮਰਿ ਜਾਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੫੦੯)

‘‘ਵੇਦ ਪੜਹਿ ‘ਤੈ’ ਵਾਦ ਵਖਾਣਹਿ; ਬਿਨੁ ਹਰਿ ਪਤਿ ਗਵਾਈ ॥’’ (ਮ: ੩/੬੩੮)

‘‘ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਮਿਲਣੁ ਨ ਪਾਇਨੀ; ਜੰਮਹਿ ‘ਤੈ’ ਮਰਿ ਜਾਹਿ ॥’’ (ਮ: ੩/੬੪੫)

‘‘ਸੁਇਨਾ ਰੁਪਾ ਰੰਗੁਲਾ (ਸੋਹਣਾ); ਮੋਤੀ ‘ਤੈ’ ਮਾਣਿਕੁ ਜੀਉ ॥’’ (ਮ: ੧/੭੬੨)

‘‘ਪੰਦ੍ਰਹ ਥਿਤਂੀ ‘ਤੈ’ ਸਤ ਵਾਰ ॥’’ (ਮ: ੩/੮੪੨)

‘‘ਰਤਨਾ ਕੇਰੀ (ਦੀ) ਗੁਥਲੀ, ਰਤਨੀ ਖੋਲੀ ਆਇ ॥ ਵਖਰ (ਨਾਮ-ਵਸਤੂ) ‘ਤੈ’ ਵਣਜਾਰਿਆ (ਭਾਵ ਸਿੱਖਾਂ) , ਦੁਹਾ ਰਹੀ ਸਮਾਇ ॥’’ (ਮ: ੨/੯੫੪)

‘‘ਉਗਵਣਹੁ (ਸੁਭ੍ਹਾ, ਸਵੇਰ) ‘ਤੈ’ ਆਥਵਣਹੁ (ਸ਼ਾਮ, ਆਥਣ), ਚਹੁ ਚਕੀ ਕੀਅਨੁ ਲੋਆ (ਪ੍ਰਕਾਸ਼)॥’’ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੮)

‘‘ਮਾਮੇ ‘ਤੈ’ ਮਾਮਾਣੀਆ; ਭਾਇਰ (ਭਾਈ), ਬਾਪ ਨ ਮਾਉ (ਮਾਂ)॥’’ (ਮ: ੧/੧੦੧੫)

‘‘ਕਿਸੁ ਸੇਵੀ ‘ਤੈ’ ਕਿਸੁ ਸਾਲਾਹੀ ? ॥’’ (ਮ: ੩/੧੦੪੮)

‘‘ਨਾਮੁ ਜਪੀ ‘ਤੈ’ ਨਾਮੁ ਧਿਆਈ; ਮਹਲੁ ਪਾਇ, ਗੁਣ ਗਾਹਾ ਹੇ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੦੫੪)

‘‘ਆਪਿ ਕਰੇ ‘ਤੈ’ ਆਪਿ ਕਰਾਏ ॥ ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ; ਕਿਸੈ ਬੁਝਾਏ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੦੬੨)

‘‘ਗੁਰ ਕੀ ਬਾਣੀ; ਸਭ ਮਾਹਿ ਸਮਾਣੀ ॥ ਆਪਿ ਸੁਣੀ ‘ਤੈ’ ਆਪਿ ਵਖਾਣੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੭੫)

‘‘ਤੇਰੀ ਗਤਿ ਮਿਤਿ; ਤੂਹੈ ਜਾਣਹਿ ॥ ਤੂ ਆਪੇ ਕਥਹਿ ‘ਤੈ’ ਆਪਿ ਵਖਾਣਹਿ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੮੩)

‘‘ਬਚਨੁ ਕਰੇ ‘ਤੈ’ ਖਿਸਕਿ ਜਾਇ; ਬੋਲੇ ਸਭੁ ਕਚਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੯੯)

‘‘ਹਰਣਾਂ ਬਾਜਾਂ ‘ਤੈ’ ਸਿਕਦਾਰਾਂ; ਏਨ੍ਾ ਪੜਿ੍ਆ ਨਾਉ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੨੮੮)

‘‘ਜੋ ਹਰਿ ਛੋਡਿ, ਦੂਜੈ ਭਾਇ ਲਾਗੈ; ਓਹੁ ਜੰਮੈ ‘ਤੈ’ ਮਰਿ ਜਾਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੩੩੪)

(ੲ). ‘ਅਉ’ (‘ਔ’ (ਰ) ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’) ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਹ (ਯੋਜਕ) ਸ਼ਬਦ ਕੇਵਲ 1 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਲੋਭ ਮੋਹ ਮਾਇਆ ਮਮਤਾ ਫੁਨਿ ‘ਅਉ’ ਬਿਖਿਅਨ ਕੀ ਸੇਵਾ॥’’ (ਮ:੯/੨੨੦)

(ਸ). ‘ਅਰੁ’ (ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’) ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਹ (ਯੋਜਕ) ਸ਼ਬਦ 162 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਮੇਰਾ ਤਨੁ ‘ਅਰੁ’ ਧਨੁ ਮੇਰਾ; ਰਾਜ ਰੂਪ ਮੈ ਦੇਸੁ॥’’ (ਮ:੫/੪੭)

‘‘ਜਾਣੈ ਨਾਹੀ ਜੀਤ ‘ਅਰੁ’ ਹਾਰ॥’’ (ਮ:੫/੧੮੦)

‘‘ਤੀਰਥਿ ਨਾਇ ‘ਅਰੁ’ ਧਰਨੀ ਭ੍ਰਮਤਾ; ਆਗੈ ਠਉਰ ਨ ਪਾਵੈ॥’’ (ਮ:੫/੨੧੬)

‘‘ਭ੍ਰਿੰਗ ਪਤੰਗੁ ਕੁੰਚਰੁ ‘ਅਰੁ’ ਮੀਨਾ॥’’ (ਮ:੧/੨੨੫)

‘‘ਗੁਰੁ ਸੇਵਹੁ ‘ਅਰੁ’ ਨਾਮੁ ਧਿਆਵਹੁ; ਤਿਆਗਹੁ ਮਨਹੁ ਗੁਮਾਨੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੧੬)

‘‘ਜੋ ਤਨੁ ਤੈ ਅਪਨੋ ਕਰਿ ਮਾਨਿਓ ‘ਅਰੁ’ ਸੁੰਦਰ ਗ੍ਰਿਹ ਨਾਰੀ ॥’’ (ਮ: ੯/੨੨੦)

‘‘ਗਿਰਿ, ਤਰ, ਧਰਣਿ, ਗਗਨ ‘ਅਰੁ’ ਤਾਰੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੩੭)

‘‘ਦਿਨਸੁ, ਰੈਣਿ, ਬਰਤ ‘ਅਰੁ’ ਭੇਦਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੩੭)

‘‘ਜਾਤਿ, ਵਰਨ, ਤੁਰਕ ‘ਅਰੁ’ ਹਿੰਦੂ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੩੭)

‘‘ਸੋਚ ਕਰੈ; ਦਿਨਸੁ ‘ਅਰੁ’ ਰਾਤਿ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੬੫)

‘‘ਕਈ ਕੋਟਿ; ਬੇਦ, ਪੁਰਾਨ, ਸਿਮ੍ਰਿਤਿ ‘ਅਰੁ’ ਸਾਸਤ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੭੬)

‘‘ਕਈ ਕੋਟਿ; ਖਾਣੀ ‘ਅਰੁ’ ਖੰਡ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੭੬)

‘‘ਸੰਤ ਕਾ ਨਿੰਦਕੁ; ਦੁਖੀਆ ‘ਅਰੁ’ ਦੀਨੁ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੮੦)

‘‘ਸੁਤ, ਮੀਤ, ਕੁਟੰਬ ‘ਅਰੁ’ ਬਨਿਤਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੮੮)

‘‘ਪਰਹਰੁ; ਲੋਭੁ ‘ਅਰੁ’ ਲੋਕਾਚਾਰੁ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/ ੩੨੪), ਆਦਿ।

(ਹ). ‘ਅਉਰ’ (‘ਔਰ’ ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’) ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ 23 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ‘ਹੋਰ’ (ਪੜਨਾਂਵ); ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਨਾਨਕ! ਦਾਤਾ ਏਕੁ ਹੈ; ਦੂਜਾ ਅਉਰੁ (ਹੋਰ) ਨ ਕੋਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੬੫)

‘‘ਓਹੁ ਹਮਾਰੈ ਮਾਥੈ ਕਾਇਮੁ; ਅਉਰੁ (ਹੋਰ) ਹਮਰੈ ਨਿਕਟਿ ਨ ਆਵੈ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੭੬)

‘‘ਹਉ, ਹਰਿ ਬਿਨੁ; ਅਉਰੁ (ਹੋਰ) ਨ ਦੇਖਾ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੫੫)

‘‘ਏਕੋ ਵੇਖੈ ਅਉਰੁ (ਹੋਰ) ਨ ਕੋਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੧੭੩), ਆਦਿ।

ਪਰ ਜਦ ‘ਅਉਰ’ ਸ਼ਬਦ, ਦੋ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਰਜ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ‘ਪੜਨਾਂਵ’ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ‘ਯੋਜਕ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ‘ਅਤੇ’ (ਯੋਜਕ), ਨਾ ਕਿ ‘ਹੋਰ’ (ਪੜਨਾਂਵ); ਜਿਵੇਂ ਕੇਵਲ 2 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ:

‘‘ਪੀਰ, ਪੈਕਾਮਰ, ਸਾਲਕ, ਸਾਦਕ; ਸੁਹਦੇ ‘ਅਉਰੁ’ ਸਹੀਦ ॥’’ (ਮ: ੧/੫੩) (‘ਅਉਰ’ ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’)

‘‘ਇੜਾ, ਪਿੰਗੁਲਾ ਅਉਰੁ ਸੁਖਮਨਾ; ਪਉਨੈ ਬੰਧਿ ਰਹਾਉਗੋ ॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੯੭੩) (‘ਅਉਰ’ ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’)

(ਕ). ‘ਅਵਰ’ (ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’) ‘ਅਵਰ’ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ 112 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ‘ਹੋਰ’ (ਪੜਨਾਂਵ); ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਏਕੋ ਸਬਦੁ ਵੀਚਾਰੀਐ, ‘ਅਵਰ’ ਤਿਆਗੈ ਆਸ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੮)

‘‘ਹਰਿ ਬਿਨੁ, ‘ਅਵਰ’ ਕ੍ਰਿਆ ਬਿਰਥੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੧੬)

‘‘ਰਹਤ ‘ਅਵਰ’, ਕਛੁ ਅਵਰ ਕਮਾਵਤ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੬੯)

‘‘ਅਵਰ’’ ਉਪਦੇਸੈ, ਆਪਿ ਨ ਕਰੈ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੬੯), ਆਦਿ। 

ਪਰ ਜਦ ‘ਅਵਰ’ ਸ਼ਬਦ, ਦੋ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਰਜ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ‘ਪੜਨਾਂਵ’ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ‘ਯੋਜਕ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ‘ਅਤੇ’ (ਯੋਜਕ), ਨਾ ਕਿ ‘ਹੋਰ’ (ਪੜਨਾਂਵ); ਜਿਵੇਂ 6 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ:

‘‘ਇਕ ਹਿੰਦਵਾਣੀ ‘ਅਵਰ’ ਤੁਰਕਾਣੀ, ਭਟਿਆਣੀ, ਠਕੁਰਾਣੀ॥’’ (ਮ:੧/੪੧੮) (‘ਅਵਰ’ ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’)

‘‘ਮਤਾ ਮਸੂਰਤਿ ‘ਅਵਰ’ ਸਿਆਨਪ; ਜਨ ਕਉ ਕਛੂ ਨ ਆਇਓ॥’’ (ਮ:੫/੪੯੮) (‘ਅਵਰ’ ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’)

‘‘ਖਾਟ ਮਾਂਗਉ ਚਉਪਾਈ ॥ ਸਿਰਹਾਨਾ ‘ਅਵਰ’ ਤੁਲਾਈ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੫੬) (‘ਅਵਰ’ ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’)

‘‘ਚਾਕਰੀਆ, ਚੰਗਿਆਈਆ ‘ਅਵਰ’ ਸਿਆਣਪ, ਕਿਤੁ॥’’ (ਮ:੧/੭੨੯) (‘ਅਵਰ’ ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’)

‘‘ਸਿਮਰਹਿ, ਨਖੵਤ੍ਰ ‘ਅਵਰ’ ਧ੍ਰੂ ਮੰਡਲ; ਨਾਰਦਾਦਿ, ਪ੍ਰਹਲਾਦਿ ਵਰਾ (ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ)॥’’ (ਭਟ ਕਲੵ /੧੩੯੩) (‘ਅਵਰ’ ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’)

‘‘ਜਿਸਹਿ ਧਾਰ੍ਯਿਉ ਧਰਤਿ ‘ਅਰੁ’ ਵਿਉਮੁ (ਆਕਾਸ਼) ‘ਅਰੁ’ ਪਵਣੁ, ਤੇ (ਉਹ) ਨੀਰ ਸਰ ‘ਅਵਰ’ ਅਨਲ (ਅੱਗ) ਅਨਾਦਿ (ਅੰਨ ਆਦਿ) ਕੀਅਉ (ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੈ)॥’’ (ਭਟ ਨਲੵ /੧੩੯੯) (‘ਅਵਰ’ ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’)

(ਖ). ‘ਅਵਰੁ’ (ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’) ‘ਅਵਰੁ’ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ 347 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਹੋਰ’(ਪੜਨਾਂਵ); ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਤੁਧੁ ਬਿਨੁ ਦੂਜਾ ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਇ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੨)

‘‘ਮੇਰੇ ਰਾਮ! ਮੈ ਹਰਿ ਬਿਨੁ, ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੨੭)

‘‘ਮੇਰੇ ਮਨ! ਗੁਰ ਜੇਵਡੁ, ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਇ ॥’’ (ਮ: ੫/੪੯), ਆਦਿ।

ਪਰ ਜਦ ‘ਅਵਰੁ’ ਸ਼ਬਦ, ਦੋ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦਰਜ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ‘ਯੋਜਕ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ‘ਅਤੇ’; ਜਿਵੇਂ ਕੇਵਲ 1 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ:

‘‘ਅੰਬਰੀਕੁ ਜਯਦੇਵ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨੁ ਨਾਮਾ ‘ਅਵਰੁ’ ਕਬੀਰੁ ਭਣੰ ॥’’ (ਭਟ ਬਲੵ /੧੪੦੫) (‘ਅਵਰੁ’ ਭਾਵ ‘ਅਤੇ’)

(2). ‘ਵਿਕੱਲਪੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’:– ਜੋ ‘ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਸ਼ਬਦ, ਦੋ ਸੁਤੰਤਰ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦਿਆਂ, ਆਪਸੀ ਵਟਾਂਦਰੇ ਦਾ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਵਿਕੱਲਪੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ: ‘ਬੇਸ਼ੱਕ’ ਤੂੰ ਆ ਜਾਵੀਂ ‘ਜਾਂ’ ਹੋਰ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦੇਣਾ।,ਬਿਲ ‘ਚਾਹੇ’ ਉਹ ਭਰੇ ‘ਜਾਂ’ ਤੂੰ ਭਰ।, ਉਹ ਇੱਥੇ ਆਵੇ ‘ਭਾਵੇਂ’ ਮੈਂ ਜਾਵਾਂ।, ਤੂੰ ਉੱਥੇ ਜਾਹ ‘ਬੇਸ਼ੱਕ’ ਉਹ ਜਾਵੇ।, ਤੂੰ ਲੇਟ ਜਾਹ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ’ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਹ।’, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਬੇਸ਼ੱਕ, ਜਾਂ, ਚਾਹੇ, ਭਾਵੇਂ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਵਿਕੱਲਪੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਹਨ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਵਿਕੱਲਪੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ‘ਕੈ, ਭਾਵੈ, ਅਕੈ, ਕਿ, ਨਾਤਰੁ, ਨਾਹੀ ਤ’ ਆਦਿ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ‘ਜਾਂ, ਭਾਵੇਂ, ਚਾਹੇ, ਬੇਸ਼ੱਕ’ ਆਦਿ।

(ਨੋਟ: ਅਗਰ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ‘ਵਿਕੱਲਪੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਸ਼ਬਦ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਹੀ ਦਰਜ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਾਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਾਮ ਦੇਣਾ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਕੋਚ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੈਂ ਆਮ ਗੁਰਸਿੱਖ ਦੀ ਸਮਝ ਲਈ ਕੁਝ ਕੁ ਵਿਸਰਾਮ (ਵਾਧੂ) ਦੇ ਰਿਹਾ ਹਾਂ; ਜਿਵੇਂ:

(ੳ). ‘ਕੈ’ (ਭਾਵ ‘ਜਾਂ, ਭਾਵੇਂ, ਚਾਹੇ, ਬੇਸ਼ੱਕ’) ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਕੈ’ ਸ਼ਬਦ 1794 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਵਲ 13 ਵਾਰ‘ਵਿਕੱਲਪੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ :

(ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਕੇਵਲ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮਿਆਂ ’ਚ ਬੰਦ ‘ਕੈ’ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ‘ਵਿਕੱਲਪੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਸ਼ਬਦ ਹੈ।)

‘‘ਸੁਇਨੇ ਕੈ ਪਰਬਤਿ ਗੁਫਾ ਕਰੀ ‘ਕੈ’ ਪਾਣੀ ਪਇਆਲਿ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੩੯) (ਭਾਵ ਸੋਨੇ ਦੇ ਪਰਬਤ ਵਿੱਚ ਗੁਫ਼ਾ ਕਰਾਂ ਜਾਂ ਹੇਠਾਂ ਪਾਤਾਲ ਵਿੱਚ।)

‘‘ਕੈ’ ਵਿਚਿ ਧਰਤੀ, ‘ਕੈ’ ਆਕਾਸੀ; ਉਰਧਿ ਰਹਾ ਸਿਰਿ ਭਾਰਿ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੩੯) (ਭਾਵ ਜਾਂ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਪੁੱਠਾ ਸਿਰ ਭਾਰ ਰਹਾਂ।)

‘‘ਰਾਤਿ ਦਿਹੈ ‘ਕੈ’, ਵਾਰ; ਧੁਰਹੁ ਫੁਰਮਾਇਆ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੫੦) (‘ਰਾਤਿ ਕੈ ਦਿਹੈ’ ਭਾਵ ਰਾਤ ਹੋਵੇ ਭਾਵੇਂ ਦਿਨ, (ਰੱਬੀ) ‘ਵਾਰ’(ਜਸ ਜਾਂ ਸਿਫ਼ਤ ਕਰਨੀ) ਗਾਉਣੀ ਧੁਰੋਂ ਹੁਕਮ ਹੈ।)

‘‘ਕੈ’ ਬੰਧੈ, ‘ਕੈ’ ਡਾਨਿ ਲੇਇ; ‘ਕੈ’ ਨਰਪਤਿ ਮਰਿ ਜਾਇਆ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੬੬) (ਰਾਜਾ, ਆਪਣੇ ਨੌਕਰ ਨੂੰ ਭਾਵੇਂ ਬੰਨ ਲਵੇ ਜਾਂ ਸਜਾ ਦੇਵੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਰਾਜਾ ਹੀ ਮਰ ਜਾਵੇ (ਭਾਵ ਨੌਕਰੀ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਨੌਕਰ ਹੀ ਨਿਆਸਰਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਦੁੱਖੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨੌਕਰ ਹੀ ਰਹੇਗਾ।)

‘‘ਰਾਮੁ ਬਡਾ ‘ਕੈ’ ਰਾਮਹਿ ਜਾਨਿਆ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੧) (ਭਾਵ ਰਾਮ (ਪ੍ਰਭੂ) ਵੱਡਾ (ਆਦਰਯੋਗ) ਹੈ ਜਾਂ ਜਿਸ ਨੇ ਰਾਮ ਨੂੰ ਜਾਣ ਲਿਆ।)

‘‘ਭਾਵੈ ਜੀਵਉ ‘ਕੈ’ ਮਰਉ; ਦੂਰਹੁ ਹੀ ਭਜਿ ਜਾਹਿ ॥’’ (ਮ: ੩/੭੮੭) (ਜਾਂ ਮਰਾਂ ਬੇਸ਼ੱਕ ਜੀਵਾਂ)

‘‘ਕਰਤੇ ਕੀ ਮਿਤਿ ਕਰਤਾ ਜਾਣੈ ‘ਕੈ’ ਜਾਣੈ ਗੁਰੁ ਸੂਰਾ ॥’’ (ਮ: ੧/੯੩੦) (ਭਾਵ ਕਰਤਾਰ ਦਾ ਵਡੱਪਣ, ਕਰਤਾਰ ਆਪ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਗੁਰੂ ਸੂਰਮਾ।)

‘‘ਕਹਤ ਕਬੀਰੁ, ਜੀਤਿ ‘ਕੈ’ ਹਾਰਿ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੫੯) (ਭਾਵ ਜੀਤ ਚਾਹੇ ਹਾਰ)

‘‘ਜਿਨਿ ਏਹ ਪ੍ਰੀਤਿ ਲਾਈ, ਸੋ ਜਾਨੈ; ‘ਕੈ’ ਜਾਨੈ ਜਿਸੁ ਮਨਿ ਧਰੈ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੨੬੩) (ਭਾਵ ਜਿਸ ਨੇ ਪ੍ਰੀਤ ਪਾਈ (ਅਸਲ ਭੇਦ, ਗੁਪਤ ਗੱਲ) ਉਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਜੋ ਸ਼ਰਧਾ ਧਰੇ।)

‘‘ਜੋ ਉਪਜਿਓ ਸੋ ਬਿਨਸਿ ਹੈ, ਪਰੋ ਆਜੁ ‘ਕੈ’ ਕਾਲਿ ॥’’ (ਮ: ੯/੧੪੨੯) (ਭਾਵ ਅੱਜ ਭਾਵੇਂ ਕੱਲ ਮਰਨਾ ਸਭ ਨੇ ਹੈ।)

‘‘ਕੈ’ ਜਾਨੈ ਆਪਨ ਧਨੀ; ‘ਕੈ’ ਦਾਸੁ ਦੀਵਾਨੀ ਹੋਇ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੩) (ਭਾਵ ਰੱਬੀ ਭੇਤ ਨੂੰ ਜਾਂ ਖੁਦ ਰੱਬ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਉਸ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਸੇਵਕ (ਉਸ ਦੀ ਹਜ਼ੂਰੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ)

‘‘ਕੈ’ ਸੰਗਤਿ ਕਰਿ ਸਾਧ ਕੀ; ‘ਕੈ’ ਹਰਿ ਕੇ ਗੁਨ ਗਾਇ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੬੫) (ਭਾਵੈਂ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਕਰ ਬੇਸ਼ੱਕ ਰੱਬੀ ਗੁਣ ਗਾ।)

‘‘ਮਨ ਕੀ ਬਿਰਥਾ, ਮਨੁ ਹੀ ਜਾਨੈ; ‘ਕੈ’ ਬੂਝਲ ਆਗੈ ਕਹੀਐ ॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੩੫੦) (ਮਨ ਦੀ ਅਸਲ ਪੀੜਾ, ਮਨ ਆਪ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਮਨ ਦੀ ਪੀੜਾ ਨੂੰ ਬੁਝਣ (ਸਮਝਣ) ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਬਿਆਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।)

(ਅ). ‘ਅਕੈ’ (ਭਾਵ ‘ਜਾਂ’) ਇਹ (ਯੋਜਕ) ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ 1 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਜੇ ਕਿਸੈ ਕਿਹੁ (ਕੁਝ) ਦਿਸਿ ਆਵੈ, ਤਾ ਕੋਈ ਕਿਹੁ (ਕੁਝ) ਮੰਗਿ ਲਏ? ‘ਅਕੈ’ (ਜਾਂ) ਕੋਈ ਕਿਹੁ (ਕੁਝ ਧੱਕੇ ਨਾਲ) ਦੇਵਾਏ, (ਪਰ) ਏਹੁ ਹਰਿ ਧਨੁ ਜੋਰਿ ਕੀਤੈ, ਕਿਸੈ ਨਾਲਿ, ਨ ਜਾਇ ਵੰਡਾਇਆ॥’’ (ਮ:੪/੮੫੩) (ਭਾਵ ਜੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪਦਾਰਥ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਕੁਝ ਦਿਸ ਪਏ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਕੁਝ ਮੰਗ ਲਵੇ ਜਾਂ ਕੋਈ (ਧੱਕੇ ਨਾਲ) ਕੁਝ ਦਿਵਾ ਦੇਵੇ (ਤਾਂ ਉਹ ਵਸਤੂ ਵੰਡੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਗੁੰਮ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ) ਇਹ ਹਰੀ ਦਾ ਨਾਮ-ਧਨ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਜ਼ੋਰ ਕੀਤਿਆਂ ਵੰਡਿਆ (ਖੋਹਿਆ) ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਭਾਵ ‘ਨਾਮ-ਧਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (ਲਾਭ) ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

(ੲ). ‘ਭਾਵੈ’ (ਭਾਵ ‘ਬੇਸ਼ੱਕ, ਚਾਹੇ’) ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਭਾਵੈ’ ਸ਼ਬਦ 487 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ (ਗੁਰੂ ਨੂੰ) ‘ਪਸੰਦ ਹੋਵੇ’ ਜਾਂ (ਮਾਲਕ) ‘ਚਾਹੇ’ (ਕਿਰਿਆ ਵਾਚੀ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ 473 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ:

‘‘ਜਿਉ ਭਾਵੈ, ਤਿਉ ਰਾਖੁ ਤੂ; ਮੈ ਅਵਰੁ ਨ ਦੂਜਾ ਕੋਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੨੦)

‘‘ਜੋ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਨਾਨਕਾ! ਕਾਗਹੁ ਹੰਸੁ ਕਰੇਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੯੧)

‘‘ਸੋ ਜਨੁ ਹਮਰੈ; ਮਨਿ ਚਿਤਿ ਭਾਵੈ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੬੪)

‘‘ਤੁਧੁ ਭਾਵੈ; ਤਾ ਗਾਵਾ ਬਾਣੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੮੦)

‘‘ਪ੍ਰਭ ਭਾਵੈ; ਤਾ ਪਾਥਰ ਤਰਾਵੈ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੭੭)

‘‘ਨਾਨਕ! ਸੰਤ ਭਾਵੈ; ਤਾ ਓਇ ਭੀ ਗਤਿ ਪਾਹਿ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੮੦)

‘‘ਦਾਤੈ, ਦਾਤਿ ਰਖੀ ਹਥਿ ਅਪਣੈ; ਜਿਸੁ ਭਾਵੈ ਤਿਸੁ ਦੇਈ ॥’’ (ਮ: ੩/੬੦੪)

‘‘ਮੇਰੇ ਠਾਕੁਰ ਹਾਥਿ ਵਡਾਈਆ ਭਾਈ! ਜੈ ਭਾਵੈ ਤੈ ਦੇਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੬੩੭)

‘‘ਜੋ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ; ਸੁ ਆਰਤੀ ਹੋਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੬੬੩)

‘‘ਮੇਰੈ ਕੰਤ ਨ ਭਾਵੈ ਚੋਲੜਾ ਪਿਆਰੇ! ਕਿਉ ਧਨ ਸੇਜੈ ਜਾਏ ॥’’ (ਮ: ੧/੭੨੨)

‘‘ਸਰਵਰ ਹੰਸੁ ਦੂਰਿ ਨ ਹੋਈ; ਕਰਤੇ ਏਵੈ ਭਾਵੈ ॥’’ (ਮ: ੫/੯੬੦)

‘‘ਹਰਿ ਸੋ ਕਿਛੁ ਕਰੇ; ਜਿ ਹਰਿ ਕਿਆ ਸੰਤਾ ਭਾਵੈ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੭੬)

‘‘ਐਸੋ ਭਾਉ ਬਿਦਰ ਕੋ ਦੇਖਿਓ; ਓਹੁ ਗਰੀਬੁ ਮੋਹਿ ਭਾਵੈ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੫)

‘‘ਕਬਹੂ, ਖੀਰਿ ਖਾਡ ਘੀਉ ਨ ਭਾਵੈ ॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੧੬੪)

‘‘ਜੋ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ਨਾਨਕਾ! ਸਾਈ ਭਲੀ ਕਾਰ ॥’’ (ਮ: ੨/੧੨੩੯)

‘‘ਖਸਮੈ ਭਾਵੈ ਓਹਾ ਚੰਗੀ; ਜਿ ਕਰੇ ਖੁਦਾਇ ਖੁਦਾਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੨੮੬)

‘‘ਇਹ ਤਉ ਬਸਤੁ ਗੁਪਾਲ ਕੀ; ਜਬ ਭਾਵੈ ਲੇਇ ਖਸਿ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੬੮)

‘‘ਏਹੁ ਪਿਰਮੁ ਪਿਆਲਾ ਖਸਮ ਕਾ; ਜੈ ਭਾਵੈ ਤੈ ਦੇਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੩੭੮)

‘‘ਕਹੁ ਨਾਨਕ, ਸੁਨਿ ਰੇ ਮਨਾ! ਹਰਿ ਭਾਵੈ ਸੋ ਹੋਇ ॥’’ (ਮ: ੯/੧੪੨੮), ਆਦਿ।

ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ 12 ਵਾਰ ‘ਭਾਵੈ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਵਿਕੱਲਪੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ‘ਬੇਸ਼ੱਕ, ਚਾਹੇ’; ਜਿਵੇਂ:

‘ਭਾਵੈ’ ਦੇਇ ਨ ਦੇਈ ਸੋਇ ॥ ਕੀਤੇ ਕੈ ਕਹਿਐ; ਕਿਆ ਹੋਇ ? ॥ (ਮ: ੧/੨੫) (ਭਾਵ ਉਹ ਮਾਲਕ ਦੇਵੇ ਚਾਹੇ ਨਾ ਦੇਵੇ, ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ?))

ਕਹਿ ਕਬੀਰ, ਗੁਲਾਮੁ ਘਰ ਕਾ; ਜੀਆਇ ‘ਭਾਵੈ’ ਮਾਰਿ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੮) (ਜੀਉਂਦਾ ਰੱਖ ਬੇਸ਼ੱਕ ਮਾਰ)

‘ਭਾਵੈ’ ਧੀਰਕ ‘ਭਾਵੈ’ ਧਕੇ; ਏਕ ਵਡਾਈ ਦੇਇ ॥ (ਮ: ੧/੩੪੯) (ਚਾਹੇ ਧੀਰਜ ਦੇਵੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਧੱਕੇ)

ਜਬ ਹਮ ਸਰਣਿ ਪ੍ਰਭੂ ਕੀ ਆਈ; ਰਾਖੁ ਪ੍ਰਭੂ ‘ਭਾਵੈ’ ਮਾਰਿ ॥ (ਮ: ੪/੫੨੭)

ਕੋਈ ਭਲਾ ਕਹਉ ‘ਭਾਵੈ’ ਬੁਰਾ ਕਹਉ; ਹਮ ਤਨੁ ਦੀਓ ਹੈ ਢਾਰਿ ॥ (ਮ: ੪/੫੨੮)

‘ਭਾਵੈ’ ਜੀਵਉ ‘ਕੈ’ ਮਰਉ; ਦੂਰਹੁ ਹੀ ਭਜਿ ਜਾਹਿ ॥ (ਮ: ੩/੭੮੭) (ਪਤੀ ਸੁਖੀ ਹੋਵੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਦੁਖੀ, ਔਖੇ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਨੇੜੇ ਨਹੀਂ ਖੜਦਾ।)

ਅਬ ਤੂ ਸੀਝੁ (ਸਫਲ ਹੋ); ‘ਭਾਵੈ’ ਨਹੀ ਸੀਝੈ ॥ (ਮ: ੫/੯੧੩)

ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਖੈ ਖਟਿਐ ਭਾਉ ॥ ‘ਭਾਵੈ’ ਆਵਉ ‘ਭਾਵੈ’ ਜਾਉ ॥ (ਮ: ੧/੯੫੧) (ਪਤੀ ਦੀ ਕਮਾਈ ਨਾਲ ਪਤਨੀ ਦਾ ਪਿਆਰ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਪਤੀ ਬੇਸ਼ੱਕ ਘਰ ਆਵੇ ਚਾਹੇ ਨਾ ਆਵੇ।)

ਮੋ ਕਉ ਘਾਲਿ ਜਾਰਿ; ‘ਭਾਵੈ’ ਮਾਰਿ ਡਾਰਿ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੯੪) (ਮੈਨੂੰ ਸਾੜ ਦੇਹ ‘ਚਾਹੇ’ ਮਾਰ ਦੇਹ।)

ਤੇਰੀ ਭਗਤਿ ਨ ਛੋਡਉ; ‘ਭਾਵੈ’ ਲੋਗੁ ਹਸੈ ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੧੯੫)

ਭਾਵੈ ਲਾਂਬੇ ਕੇਸ ਕਰੁ; ‘ਭਾਵੈ’ ਘਰਰਿ ਮੁਡਾਇ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੬੫)

ਭਗਤਿ ਨ ਛਾਡਉ ਰਾਮ ਕੀ; ‘ਭਾਵੈ’ ਨਿੰਦਉ ਲੋਗੁ ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੬੬)

(ਸ). ‘ਕਿ’ (ਭਾਵ ‘ਜਾਂ, ਭਾਵੇਂ’) ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਕਿ’ ਸ਼ਬਦ 101 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 24 ਵਾਰ ‘ਵਿਕੱਲਪੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਘੜੀ ‘ਕਿ’ ਮੁਹਤਿ ‘ਕਿ’ ਚਲਣਾ; ਖੇਲਣੁ ਅਜੁ ‘ਕਿ’ ਕਲਿ ॥’’ (ਮ: ੧/੬੦) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਮਹਰ ਮਲੂਕ ਕਹਾਈਐ; ਰਾਜਾ ਰਾਉ ‘ਕਿ’ ਖਾਨੁ ॥’’ (ਮ: ੧/੬੩) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਘੜੀ ਮੁਹਤਿ ‘ਕਿ’ ਚਲਣਾ; ਦਿਲ! ਸਮਝੁ ਤੂੰ ਭਿ ਪਹੂਚੁ ॥’’ (ਮ: ੧/੬੪) (‘ਘੜੀ ਕਿ ਮੁਹਤਿ’ ਇੱਕ ਘੜੀ ਜਾਂ ਦੋ ਘੜੀ ’ਚ ਇੱਥੋਂ ਚਲਣਾ।)

‘‘ਆਪਿ ਭੁਲਾ ‘ਕਿ’ ਪ੍ਰਭਿ ਆਪਿ ਭੁਲਾਇਆ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੬੧) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਇਹੁ ਮਨੁ ਬਡਾ ‘ਕਿ’ ਜਾ ਸਉ ਮਨੁ ਮਾਨਿਆ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੧) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਬ੍ਰਹਮਾ ਬਡਾ ‘ਕਿ’ ਜਾਸੁ ਉਪਾਇਆ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੧) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਬੇਦੁ ਬਡਾ ‘ਕਿ’ ਜਹਾਂ ਤੇ ਆਇਆ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੧) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਤੀਰਥੁ ਬਡਾ ‘ਕਿ’ ਹਰਿ ਕਾ ਦਾਸੁ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੧) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਸਾਧੁ (ਗੁਰੂ) ਮਿਲੈ ਸਿਧਿ (ਸਫਲਤਾ) ਪਾਈਐ; ਕਿ (ਕੀ ਹਨ? ) ਏਹੁ ਜੋਗੁ ‘ਕਿ’ (ਜਾਂ) ਭੋਗੁ ? ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੫)

‘‘ਸਾਹਿਬੁ ਰੋਸੁ ਧਰਉ ‘ਕਿ’ ਪਿਆਰੁ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੮) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਆਗੈ ਸਹ (ਪਤੀ ਵਾਸਤੇ) ਭਾਵਾ ‘ਕਿ’ ਨ ਭਾਵਾ ॥’’ (ਮ: ੧/੩੫੭) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਚਲਣੁ ਅਜੁ ‘ਕਿ’ ਕਲਿ੍; ਧੁਰਹੁ ਫੁਰਮਾਇਆ ॥’’ (ਮ: ੪/੩੬੯) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਚਿਤਵਉ ਚਿਤਵਿ ਸਰਬ ਸੁਖ ਪਾਵਉ; ਆਗੈ ਭਾਵਉ ‘ਕਿ’ ਨ ਭਾਵਉ ॥’’ (ਮ: ੫/੪੦੧) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਟਟੈ; ਟੰਚੁ ਕਰਹੁ ਕਿਆ ਪ੍ਰਾਣੀ! ਘੜੀ ‘ਕਿ’ ਮੁਹਤਿ ‘ਕਿ’ ਉਠਿ ਚਲਣਾ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੩੩) (ਭਾਵ ਜਾਂ ਇੱਕ ਘੜੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਦੋ ਘੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉੱਠ ਕੇ ਚਲਣਾ ਹੀ ਹੈ, ਮਰ ਜਾਣਾ ਹੈ।)

‘‘ਹਰਿ ਜਪਦਿਆ ਖਿਨੁ ਢਿਲ ਨ ਕੀਜਈ, ਮੇਰੀ ਜਿੰਦੁੜੀਏ! ਮਤੁ ਕਿ (ਕੀ? ) ਜਾਪੈ ਸਾਹੁ ਆਵੈ ‘ਕਿ’ (ਜਾਂ) ਨ ਆਵੈ ਰਾਮ ? ॥’’ (ਮ: ੪/੫੪੦)

‘‘ਹੁਣਿ ਉਠਿ ਚਲਣਾ; ਮੁਹਤਿ ‘ਕਿ’ ਤਾਲਿ (ਘੜੀ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤਾੜੀ ਮਾਰਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ)॥’’ (ਮ: ੧/੬੬੧) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਸਤਗੁਰੁ ਸੇਵਿ ਖਰਚੁ ਹਰਿ ਬਾਧਹੁ; ਮਤ ਜਾਣਹੁ ਆਜੁ ‘ਕਿ’ ਕਾਲ੍ਹੀ ॥’’ (ਮ: ੪/੬੬੭) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਖਤ੍ਰੀ ਬ੍ਰਾਹਮਣੁ ਸੂਦੁ ‘ਕਿ’ ਵੈਸੁ ॥’’ (ਮ: ੧/੮੭੮) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ‘ਭਾਵੇਂ, ਬੇਸ਼ੱਕ, ਚਾਹੇ’)

‘‘ਇਹੁ ਮਨੁ ਗਿਰਹੀ ‘ਕਿ’ ਇਹੁ ਮਨੁ ਉਦਾਸੀ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੨੬੧) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘ਕਿ’ ਇਹੁ ਮਨੁ ਅਵਰਨੁ ਸਦਾ ਅਵਿਨਾਸੀ ॥’ (ਮ: ੩/੧੨੬੧) (ਜਾਂ ਇਹ ਮਨ ਚਾਰੋਂ ਵਰਨ ਵਿਤਕਰਿਆਂ ਤੋਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਜਾਂ ਸਦਾ ਨਾਸ਼ ਰਹਿਤ।

‘‘ਕਿ’’ (ਜਾਂ) ਇਹੁ ਮਨੁ ਚੰਚਲੁ ‘ਕਿ’ (ਜਾਂ) ਇਹੁ ਮਨੁ ਬੈਰਾਗੀ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੨੬੧) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਸੁਨੁ ਸਖੀ! ਪੀਅ ਮਹਿ ਜੀਉ ਬਸੈ; ਜੀਅ ਮਹਿ ਬਸੈ ‘ਕਿ’ ਪੀਉ ? ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੭) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਜੀਉ ਪੀਉ ਬੂਝਉ ਨਹੀ; ਘਟ ਮਹਿ ਜੀਉ ‘ਕਿ’ ਪੀਉ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੭) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

‘‘ਆਖੀਂ ਸੇਖਾ ਬੰਦਗੀ; ਚਲਣੁ ਅਜੁ ‘ਕਿ’ ਕਲਿ ॥’’ (ਭਗਤ ਫਰੀਦ/੧੩੮੩) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਜਾਂ)

(ਹ). ‘ਨਾਤਰੁ’ (ਭਾਵ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ’) ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ 1 ਵਾਰ ‘ਵਿਕੱਲਪੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਬਿਸਮਿਲਿ ਗਊ; ਦੇਹੁ ਜੀਵਾਇ ॥ ‘ਨਾਤਰੁ’; ਗਰਦਨਿ ਮਾਰਉ ਠਾਂਇ ॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੧੬੫) (‘ਨਾਤਰੁ’ ਭਾਵ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ’)

(ਕ). ‘ਨਾਹੀ ਤ’ (ਭਾਵ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ’) ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ 1 ਵਾਰ ‘ਵਿਕੱਲਪੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਕਬੀਰ! ਜਉ ਗ੍ਰਿਹੁ ਕਰਹਿ, ਤ ਧਰਮੁ ਕਰੁ; ‘ਨਾਹੀ ਤ’, ਕਰੁ ਬੈਰਾਗੁ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੭)

ਯੋਜਕ ਸ਼ਬਦ (ਭਾਗ ਦੂਜਾ)

(3). ‘ਨਿਖੇਧੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’:– ਜੋ ‘ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਸ਼ਬਦ, ਦੋ ਸੁਤੰਤਰ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦਿਆਂ, ਆਪਸੀ ਟਕਰਾਉ (ਵਿਰੋਧ) ਦਾ ਭਾਵ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਨਿਖੇਧੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:‘ਉਹ ਲੰਬਾ ਹੈ ‘ਪਰ’ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ।, ਉਹ ਸੁੰਦਰ ਹੈ ‘ਪਰੰਤੂ’ ਨਾਲਾਇਕ ਹੈ।, ਉਹ ਨਾ-ਕੇਵਲ ਬੁਜ਼ਦਿਲ ਹੈ ‘ਸਗੋਂ’ ਚੋਰ ਵੀ ਹੈ।,ਉਹ ਥੱਕ ਗਿਆ ‘ਫਿਰ ਵੀ’ ਮੰਜ਼ਲ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ।, ਉਹ ਤੈਰਨਾ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ‘ਤਾਂ ਵੀ’ ਨਹਿਰ ਪਾਰ ਕਰ ਗਿਆ।’ ਆਦਿ,ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਪਰ, ਪਰੰਤੂ, ਸਗੋਂ, ਫਿਰ ਵੀ, ਤਾਂ ਵੀ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਨਿਖੇਧੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਹਨ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਨਿਖੇਧੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ‘ਪਰੁ, ਪੈ, ਭਾਵੈ’ ਆਦਿ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਪਰੰਤੂ, ਫਿਰ ਵੀ, ਤਾਂ ਵੀ’ਆਦਿ; ਜਿਵੇਂ:

(ੳ). ‘ਪਰੁ’ (ਭਾਵ ‘ਪਰੰਤੂ’) ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਪਰੁ’ ਸ਼ਬਦ 25 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਰਥ ‘ਸਰਨੀ ਪੈ’(ਕਿਰਿਆ) ਜਾਂ ‘ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ’ (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ 20 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ:

‘‘ਤਿਸ ਕੀ ਸਰਨੀ ਪਰੁ ਮਨਾ! ਜਿਸੁ ਜੇਵਡੁ ਅਵਰੁ ਨ ਕੋਇ ॥’’ (ਮ: ੫/੪੪) (‘ਸਰਨੀ ਪਰੁ’ ਭਾਵ ‘ਸ਼ਰਨ ਪੈ’ (ਕਿਰਿਆ)

‘‘ਜਾ ਕਾ ਕਾਰਜੁ ਸੋਈ ਪਰੁ ਜਾਣੈ, ਜੇ ਗੁਰ ਕੈ ਸਬਦਿ ਸਮਾਹੀ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੬੨) (‘ਪਰ’ ਭਾਵ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ)

‘‘ਮਨ! ਸਰਨੀ ਪਰੁ, ਠਾਕੁਰ ਪ੍ਰਭ ਤਾ ਕੈ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੭੦) (‘ਪਰੁ’ ਭਾਵ ਪੈ (ਕਿਰਿਆ)

‘‘ਸਚੁ ਤਾ ‘ਪਰੁ’ ਜਾਣੀਐ; ਜਾ ਰਿਦੈ ਸਚਾ ਹੋਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੬੮) (‘ਪਰ’ ਭਾਵ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ)

‘‘ਸਚੁ ਤਾ ‘ਪਰੁ’ ਜਾਣੀਐ; ਜਾ ਸਚਿ ਧਰੇ ਪਿਆਰੁ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੬੮) (‘ਪਰ’ ਭਾਵ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ)

‘‘ਸਚੁ ਤਾ ‘ਪਰੁ’ ਜਾਣੀਐ; ਜਾ ਸਿਖ ਸਚੀ ਲੇਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੬੮) (‘ਪਰ’ ਭਾਵ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ) ਆਦਿ।)

ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਪਰੁ’ ਸ਼ਬਦ ਕਾਵਲ 5 ਵਾਰ ‘ਨਿਖੇਧੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਪਰੰਤੂ, ਫਿਰ ਵੀ, ਤਾਂ ਵੀ’; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਇਸਨਾਨੁ ਕਰੈ ‘ਪਰੁ’ ਮੈਲੁ ਨ ਜਾਈ ॥’’ (ਮ: ੩/੧੨੯) (‘ਪਰੁ’ ਭਾਵ ਪਰੰਤੂ)

‘‘ਮਨਮੁਖ ਕਥਨੀ ਹੈ ‘ਪਰੁ’ ਰਹਤ ਨ ਹੋਈ ॥’’ (ਮ: ੧/ ੮੩੧) (‘ਪਰੁ’ ਭਾਵ ਪਰੰਤੂ)

‘‘ਪੂਜਾ ਕਰਹਿ ‘ਪਰੁ’ ਬਿਧਿ ਨਹੀ ਜਾਣਹਿ; ਦੂਜੈ ਭਾਇ ਮਲੁ ਲਾਈ ॥’’ (ਮ: ੩/੯੧੦) (‘ਪਰੁ’ ਭਾਵ ਪਰੰਤੂ)

‘‘ਪੜਹਿ ਮਨਮੁਖ ‘ਪਰੁ’ ਬਿਧਿ ਨਹੀ ਜਾਨਾ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੦੩੨) (‘ਪਰੁ’ ਭਾਵ ਪਰੰਤੂ)

‘‘ਚਿਤਿ ਚਿਤਵਉ ਅਰਦਾਸਿ ਕਹਉ ‘ਪਰੁ’ ਕਹਿ ਭਿ ਨ ਸਕਉ ॥’’ (ਭਟ ਕੀਰਤ/੧੩੯੫) (‘ਪਰੁ’ ਭਾਵ ਫਿਰ ਵੀ, ਤਾਂ ਵੀ)

(ਅ). ‘ਪੈ’ (ਭਾਵ ‘ਪਰੰਤੂ’) ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਪੈ’ ਸ਼ਬਦ 33 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਅਰਥ ‘ਪੈ ਕੇ’ (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ) ਜਾਂ ‘ਚਰਨ’ (ਨਾਂਵ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ 31 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ:

‘‘ਨਾਨਕੁ ਆਖੈ ਰਾਹਿ ਪੈ ਚਲਣਾ; ਮਾਲੁ ਧਨੁ ਕਿਤ ਕੂ ਸੰਜਿਆਹੀ ॥’’ (ਮ: ੧/੨੪) (‘ਪੈ’ ਭਾਵ ‘ਪੈ ਕੇ’ (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ)

‘‘ਪੈ ਪਾਇ; ਮਨਾਈ ਸੋਇ ਜੀਉ ॥’’ (ਮ: ੫/੭੩) (‘ਪੈ’ ਭਾਵ ‘ਪੈ ਕੇ’ (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ)

‘‘ਸਕਤਾ ਸੀਹੁ ਮਾਰੇ ਪੈ ਵਗੈ; ਖਸਮੈ ਸਾ ਪੁਰਸਾਈ ॥’’ (ਮ: ੧/੩੬੦) (‘ਪੈ’ ਭਾਵ ‘ਪੈ ਕੇ’ (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ)

‘‘ਇਕਿ ਨਿਹਾਲੀ ਪੈ ਸਵਨ੍ਹਿ; ਇਕਿ ਉਪਰਿ ਰਹਨਿ ਖੜੇ ॥’’ (ਮ: ੧/੪੭੫) (‘ਪੈ’ ਭਾਵ ‘ਪੈ ਕੇ’ (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ)

‘‘ਮਕਾ ਮਿਹਰ ਰੋਜਾ ਪੈ ਖਾਕਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੮੩) (‘ਪੈ’ ਭਾਵ ‘ਚਰਨੀ’ (ਨਾਂਵ)

‘‘ਪੈਰੀ ਪੈ ਪੈ; ਬਹੁਤੁ ਮਨਾਏ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੨੪੧) (‘ਪੈ’ ਭਾਵ ‘ਪੈ ਕੇ’ (ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ), ਆਦਿ।)

ਪਰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਪੈ’ ਸ਼ਬਦ 2 ਵਾਰ ‘ਨਿਖੇਧੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਤਾਂ ਵੀ, ਪਰੰਤੂ’; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਸੇਜ ਏਕ ‘ਪੈ’ ਮਿਲਨੁ ਦੁਹੇਰਾ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੮੩) (‘ਰੱਬ’ ਅਤੇ ‘ਮਨ’ ਦਾ ਟਿਕਾਣਾ (ਨਿਵਾਸ) ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਇੱਕ ਹੀ ਹਿਰਦੇ (ਸੇਜ) ਉੱਪਰ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਆਪਸੀ ਮਿਲਾਪ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੈ।)

‘‘ਕਬੀਰ! ਡੂਬਾ ਥਾ ‘ਪੈ’ ਉਬਰਿਓ, ਗੁਨ ਕੀ ਲਹਰਿ ਝਬਕਿ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੬੭) (‘ਪੈ’ ਭਾਵ ‘ਪਰੰਤੂ’ ਨਿਕਲ ਗਿਆ)

(ੲ). ‘ਭਾਵੈ’ (ਭਾਵ ‘ਬੇਸ਼ੱਕ, ਚਾਹੇ’) ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਭਾਵੈ’ ਸ਼ਬਦ 487 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 2 ਵਾਰ ‘ਨਿਖੇਧੀ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਵੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਓਸ ਨੋ ਸੁਖੁ ਨ ਉਪਜੈ; ‘ਭਾਵੈ’ ਸਉ ਗੇੜਾ ਆਵਉ ਜਾਉ ॥’’ (ਮ: ੩/੫੯੧) (‘ਭਾਵੈ’ ਭਾਵ ‘ਬੇਸ਼ੱਕ, ਚਾਹੇ’)

ਜੇ ਸਉ ਕੂੜੀਆ ਕੂੜੁ ਕਬਾੜੁ ॥ ‘ਭਾਵੈ’ ਸਭੁ ਆਖਉ ਸੰਸਾਰੁ ॥ (ਮ: ੧/੬੬੨) (ਭਾਵ ਕਪਟੀ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਝੂਠੇ ਸਤਿਕਾਰ ਲਈ) ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਬੇਸ਼ੱਕ ਕੂੜ-ਕਬਾੜ ਦੀਆਂ ਝੂਠੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਪਿਆ ਕਹੀ ਜਾਵੇ (ਪਰ ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਕੋਈ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਤੁਹਾਨੂੰ ਧੋਖਾ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦਾ।)

(4). ‘ਕਾਰਜ-ਬੋਧਕ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’:– ਜੋ ‘ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’, ਦੋ ਸੁਤੰਤਰ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦਿਆਂ, ਇੱਕ ਵਾਕ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਕਾਰਨ’ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਵਾਕ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਕਾਰਜ’ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੇ, ਉਸ ਨੂੰ ‘ਕਾਰਜ-ਬੋਧਕ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ: ‘ਮੈਨੂੰ ਰੱਬ ’ਤੇ ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ, ਸੋ ਡਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।, ਮੇਰਾ ਗੁਰੂ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਹੈ ‘ਇਸ ਲਈ’ ਹੌਸਲਾ ਰੱਖ।, ਮੈਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛੱਕਿਆ ਹੈ ‘ਤਾਹੀਉਂ’ਮਾਇਆ (ਕਾਮਾਦਿਕ) ਮੈਥੋਂ ਹਾਰੇਗੀ।’, ਮੰਜ਼ਲ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ ‘ਤਾਂ ਫਿਰ’ ਹੌਂਸਲਾ ਰੱਖ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਸੋ ਡਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ।, ਹੌਸਲਾ ਰੱਖ। (ਤੇ) ਮਾਇਆ (ਕਾਮਾਦਿਕ) ਮੈਥੋਂ ਹਾਰੇਗੀ।’ ਵਾਕ ‘ਕਾਰਜ’ ਨੂੰ ਨਿਸਚਿਤ (ਸਪਸ਼ਟ) ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ‘ਮੈਨੂੰ ਰੱਬ ’ਤੇ ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ।, ਮੇਰਾ ਗੁਰੂ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਹੈ।, ਮੈਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਛੱਕਿਆ ਹੈ। (ਤੇ) ਮੰਜ਼ਲ ਨਜ਼ਦੀਕ ਹੈ।’, ਵਾਕਾਂ ਰਾਹੀਂ‘ਕਾਰਨ’ ਉਪਲਬਧ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਸੋ, ਇਸ ਲਈ, ਤਾਹੀਉਂ, ਤਾਂ ਫਿਰ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਕਾਰਜ-ਬੋਧਕ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਕਾਰਨ’ ਮੰਜ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ‘ਕਾਰਜ’ ਮੰਜ਼ਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ‘ਕਾਰਜ’ (ਮੰਜ਼ਲ) ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਹੀ ਇਸ ‘ਯੋਜਕ’ ਦਾ ਨਾਮ ‘ਕਾਰਜ-ਬੋਧਕ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਕੁ ‘ਕਾਰਜ-ਬੋਧਕ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ‘ਸੁ, ਯਾ ਤੇ, ਤਾਂ’ ਆਦਿ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਇਸ ਲਈ,ਤਾਂ ਫਿਰ, ਇਸ ਕਰਕੇ’; ਜਿਵੇਂ:

(1). ‘ਸੁ’ (ਭਾਵ ‘ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਕਰਕੇ’) ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ 687 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ, ਜੋ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ‘ਉਹ’(ਪੜਨਾਂਵ) ਅਰਥ ਦਿੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਜੋ ਕਿਛੁ ਪਾਇਆ, ‘ਸੁ’ ਏਕਾ ਵਾਰ ॥’’ (ਜਪੁ /ਮ: ੧)

‘‘ਜੋ ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ, ‘ਸੁ’ ਆਰਤੀ ਹੋਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੩) ਆਦਿ।

ਪਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਵਾਰੀ ‘ਸੁ’ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਇਸ ਲਈ’ (ਭਾਵ ‘ਕਾਰਜ-ਬੋਧਕ ਸਮਾਨ ਯੋਜਕ’) ਵੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਗੁਰੁ ਨਵ ਨਿਧਿ ਦਰੀਆਉ; ਜਨਮ ਹਮ ਕਾਲਖ ਧੋਵੈ ॥ ‘ਸੁ’ (ਇਸ ਲਈ) ਕਹੁ ਟਲ! ਗੁਰੁ ਸੇਵੀਐ; ਅਹਿਨਿਸਿ ਸਹਜਿ ਸੁਭਾਇ ॥ (ਭਟ ਕਲੵ /੧੩੯੨)

(2). ‘ਯਾ ਤੇ’ (ਭਾਵ ‘ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਕਰਕੇ’) ਇਹ (ਯੋਜਕ) ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ 2 ਵਾਰ ਦਰਜ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਚੰਚਲ ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਸੰਗਿ ਬਸਤੁ ਹੈ ‘ਯਾ ਤੇ’ ਥਿਰੁ ਨ ਰਹਾਈ ॥’’ (ਮ: ੯/੨੧੯) (‘ਯਾ ਤੇ’ ਭਾਵ ‘ਇਸ ਲਈ’ ਮਨ ਅਡੋਲ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ।)

‘‘ਮਨੁ ਚੰਚਲੁ ‘ਯਾ ਤੇ’ ਗਹਿਓ ਨ ਜਾਇ ॥’’ (ਮ: ੯/੧੧੮੬) (ਭਾਵ ਮਨ ਡੋਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ‘ਇਸ ਕਰਕੇ’ ਪਕੜਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ।)

(3). ‘ਤਾ’ (ਭਾਵ ‘ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਕਰਕੇ’) ਇਹ (ਯੋਜਕ) ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਸਭ ਮਹਿ ਵਰਤੈ, ਏਕੁ ਅਨੰਤਾ ॥ ‘ਤਾ’ ਤੂੰ ਸੁਖਿ ਸੋਉ, ਹੋਇ ਅਚਿੰਤਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੭੬) (ਭਾਵ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ’ਚ (ਅੰਗ-ਸੰਗ) ਅਪਾਰ ਪ੍ਰਭੂ (ਮਦਦਗਾਰ) ਵਰਤ ਰਿਹਾ ਹੈ ‘ਇਸ ਲਈ’ ਨਿਸ਼ਚਿੰਤ ਹੋ ਕੇ ਸੁਖ ਵਿੱਚ ਸੌਂ ਜਾਹ।)

(ਭਾਗ-2)

‘ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ’ (ਇੱਕ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕ ਅਤੇ ‘ਅਧੀਨ ਉਪ-ਵਾਕਾਂ’ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਵਾਲੇ ਯੋਜਕ) 7 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

(ਯਾਦ ਰਹੇ ਕਿ ‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕ’ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ‘ਅਧੀਨ ਉਪ-ਵਾਕਾਂ’ ਰਾਹੀਂ ਸਪਸ਼ਟ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਸ ‘ਯੋਜਕ’ਨੂੰ ‘ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।)

(1). ‘ਸਮਾਨ ਅਧਿਕਰਣ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’– ਜਦ ਕਿਸੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਅਧੀਨ ਉਪ-ਵਾਕ’, ‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕ’ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਉਸ ‘ਯੋਜਕ’ ਨੂੰ ‘ਸਮਾਨ ਅਧਿਕਰਣ ਵਾਚਕ ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:‘ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ‘ਕਿ’ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।’, ‘ਲੀਡਰ ਇਉਂ ਭੋਲ਼ਾ ਬਣਦਾ ਹੈਂ ‘ਜਿਵੇਂ’ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ।’ ਆਦਿ, ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਕਿ’ ਅਤੇ ‘ਜਿਵੇਂ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਸਮਾਨ ਅਧਿਕਰਣ’ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ) ਹਨ।

(ਨੋਟ: ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਕਾਵਿ ਰੂਪ ’ਚ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ‘ਯੋਜਕ’ ਲਿਖਤੀ ਰੂਪ ’ਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਆਪਣੇ ਕੋਲੋਂ ਵਾਧੂ ਸ਼ਬਦ ‘ਕਿ’ (‘ਸਮਾਨ ਅਧਿਕਰਣ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਪੰਕਤੀ ਦੇ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਐਸੋ ਅਮਰੁ ਮਿਲਿਓ ਭਗਤਨ ਕਉ, (ਕਿ) ਰਾਚਿ ਰਹੇ ਰੰਗਿ ਗਿਆਨੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੭੧੧)

‘‘ਐਸੀ ਭਗਤਿ ਗੋਵਿੰਦ ਕੀ, (ਕਿ) ਕੀਟਿ ਹਸਤੀ ਜੀਤਾ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੦੯)

‘‘ਐਸੀ ਮਤਿ ਦੀਜੈ ਮੇਰੇ ਠਾਕੁਰ! (ਕਿ) ਸਦਾ ਸਦਾ ਤੁਧੁ ਧਿਆਈ ॥’’ (ਮ: ੫/੬੭੩)

‘‘ਮਾਧਵੇ ! ਐਸੀ ਦੇਹੁ ਬੁਝਾਈ ॥ ਸੇਵਉ ਸਾਧ, ਗਹਉ ਓਟ ਚਰਨਾ; (ਤਾਂ ਕਿ) ਨਹ ਬਿਸਰੈ ਮੁਹਤੁ ਚਸਾਈ ॥’’ (ਮ: ੫/੬੦੯), ਆਦਿ।

(2). ‘ਕਾਰਨ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’– ਜਦ ਕਿਸੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਅਧੀਨ ਉਪ-ਵਾਕ’, ‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕਾਂ’ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸੇ, ਤਾਂ ਉਸ ‘ਯੋਜਕ’ ਨੂੰ ‘ਕਾਰਨ ਵਾਚਕ ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ: ‘ਕਿਉਂਕਿ’ ਕਾਂਗਰਸ ਬੇਈਮਾਨ ਹੈ ‘ਇਸ ਲਈ’ ਹਾਰ ਗਈ।, ਜਥੇਦਾਰ ‘ਇਸ ਲਈ’ ਝੂਠ ਬੋਲਦਾ ਹੈ ‘ਕਿਉਂਕਿ’ ਕਾਣਾ ਹੈ।, ਰਾਹੁਲ ਨੇ ‘ਇਸ ਲਈ’ ਰਿਸਵਤ ਦਿੱਤੀ ‘ਤਾਂ ਜੋ’ ਕੰਮ ਹੋ ਜਾਵੇ।’ ਆਦਿ, ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਇਸ ਲਈ, ਕਿਉਂਕਿ’ ਅਤੇ ‘ਤਾਂ ਜੋ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਕਾਰਨ ਵਾਚਕ’ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ) ਹਨ।

‘ਤਾ ਤੇ’ (ਭਾਵ ‘ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਕਾਰਨ’) ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਕਾਰਨ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਪ੍ਰੇਮ ਭਗਤਿ ਨਹੀ ਊਪਜੈ; ‘ਤਾ ਤੇ’ ਰਵਿਦਾਸ ਉਦਾਸ ॥’’ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੩੪੬) (‘ਤਾ ਤੇ’ ਭਾਵ ‘ਇਸ ਲਈ’)

‘‘ਪ੍ਰਭ ਮਿਲਬੇ ਕੀ ਲਾਲਸਾ; ‘ਤਾ ਤੇ’, ਆਲਸੁ ਕਹਾ ਕਰਉ ਰੀ ॥’’ (ਮ: ੫/੩੮੯) (‘ਤਾ ਤੇ’ ਭਾਵ ‘ਇਸ ਲਈ’)

‘‘ਖਬਰਿ ਨ ਕਰਹਿ ਦੀਨ ਕੇ ਬਉਰੇ! ‘ਤਾ ਤੇ’ ਜਨਮੁ ਅਲੇਖੈ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੮੩) (‘ਤਾ ਤੇ’ ਭਾਵ ‘ਇਸ ਕਾਰਨ’)

‘‘ਤਾ ਤੇ’, ਮੋਹਿ ਧਾਰੀ ਓਟ ਗੋਪਾਲ ॥ ਸਰਨਿ ਪਰਿਓ ਪੂਰਨ ਪਰਮੇਸੁਰ; ਬਿਨਸੇ ਸਗਲ ਜੰਜਾਲ ॥’’ (ਮ: ੫/੬੭੬) (‘ਤਾ ਤੇ’ਭਾਵ ‘ਇਸ ਕਾਰਨ’)

‘‘ਜਨਮੁ ਪਾਇ ਕਛੁ ਭਲੋ ਨ ਕੀਨੋ; ‘ਤਾ ਤੇ’ ਅਧਿਕ ਡਰਉ ॥’’ (ਮ: ੯/੬੮੫) (‘ਤਾ ਤੇ’ ਭਾਵ ‘ਇਸ ਲਈ’)

‘‘ਤਾ ਤੇ’, ਕਰਣ-ਪਲਾਹ (ਤਰਲੇ) ਕਰੇ ॥ ਮਹਾ ਬਿਕਾਰ ਮੋਹ ਮਦ ਮਾਤੌ; ਸਿਮਰਤ ਨਾਹਿ ਹਰੇ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੨੨੭) (‘ਤਾ ਤੇ’ਭਾਵ ‘ਇਸ ਲਈ’)

‘‘ਤਾ ਤੇ’, ਜਨ ਕਉ ਅਨਦੁ ਭਇਆ ਹੈ; ਰਿਦ ਸੁਧ (ਵਾਲੇ, ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ) ਮਿਲੇ, (ਪਰ) ਖੋਟੇ ਪਛੁਤਾਨੈ (ਮਨ ਮੈਲੇ ਵਾਲੇ ਪਛੁਤਾਉਂਦੇ ਰਹੇ)॥’’ (ਮ: ੪/੧੩੨੦) (‘ਤਾ ਤੇ’ ਭਾਵ ‘ਇਸ ਲਈ’)

(3). ‘ਫਲ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’– ਜਦ ਕਿਸੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਅਧੀਨ ਉਪ-ਵਾਕ’, ‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕਾਂ’ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਫਲ ਦੱਸੇ, ਤਾਂ ਉਸ ‘ਯੋਜਕ’ ਨੂੰ ‘ਫਲ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ: ‘ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਚੋਰ ਨੂੰ ਇੰਨਾ ਕੁਟਿਆ ‘ਕਿ’ ਉਹ ਮਰ ਗਿਆ।, ਪੇਪਰ ਅਜਿਹਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ ‘ਜੁ’ (ਜਿਸ ਕਾਰਨ) ਸਾਰੇ ਫੇਲ ਹੋ ਗਏ। ’ ਆਦਿ, ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਕਿ’ ਅਤੇ‘ਜੁ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਫਲ ਵਾਚਕ’ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ) ਹਨ।

‘ਜੇ’ (ਭਾਵ ‘ਕਿ’) ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਫਲ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’ ਰੂਪ ’ਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ‘ਕਿ’; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਇਤੀ ਮੰਝਿ ਨ ਸਮਾਵਈ, ‘ਜੇ’ ਗਲਿ ਪਹਿਰਾ ਹਾਰੁ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੦੯੫) (ਭਾਵ ‘ਮੇਰੇ ਤੇ ਪ੍ਰਭੂ’ ਵਿਚਕਾਰ ਇਤਨੀ ਕੁ ਵੀ ਦੂਰੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀ ‘ਕਿ’ ਗਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਹਾਰ ਹੀ ਪਾ ਸਕਾਂ।

(4). ‘ਮੰਤਵ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’– ਜਦ ਕਿਸੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਵਾਕ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਅਧੀਨ ਉਪ-ਵਾਕ’, ‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਉਪ-ਵਾਕਾਂ’ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਇਰਾਦਾ (ਮਕਸਦ, ਮੰਤਵ) ਦੱਸੇ, ਤਾਂ ਉਸ ‘ਯੋਜਕ’ ਨੂੰ ‘ਮੰਤਵ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:‘ਉਹ ਬਹਾਨਾ ਭਾਲਦਾ ਹੈ ‘ਤਾਂ ਜੋ’ ਸਜਾ ਤੋਂ ਬਚ ਸਕੇ।, ਉਹ ਗੱਪਾਂ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ‘ਤਾਂ ਕਿ’ ਸਮਾਂ ਬੀਤ ਜਾਏ।, ਰੋਗੀ ਇਲਾਜ ਕਰਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ‘ਇਸ ਲਈ ਕਿ’ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਏ।, ਉਸ ਨੇ ਝੂਠ ਬੋਲਿਆ ‘ਮਤਾਂ’ ਮਾਰ ਪਵੇ।, ਉਹ ਖੇਡਣ ਗਿਆ ਹੈ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ’ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ।’ ਆਦਿ, ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਤਾਂ ਜੋ, ਤਾਂ ਕਿ, ਇਸ ਲਈ ਕਿ, ਮਤਾਂ’ ਅਤੇ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਮੰਤਵ ਵਾਚਕ’ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ) ਹਨ।

(ੳ). ‘ਕਿ’ (ਭਾਵ ‘ਤਾਂ ਜੋ’) ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਮੰਤਵ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’ ਰੂਪ ’ਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਸੰਤ ਸਭਾ ਮਹਿ ਬੈਸਿ ‘ਕਿ’ ਕੀਰਤਿ ਮੈ ਕਹਾਂ ॥’’ (ਮ: ੫/੧੩੬੧) (‘ਕਿ’ ਭਾਵ ਤਾਂ ਜੋ)

(ਅ). ‘ਮਤੁ’ (ਭਾਵ ‘ਵੇਖੀ ਕਿਤੇ’ ਜਾਂ ‘ਮਤਾਂ’) ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਮੰਤਵ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’ ਰੂਪ ’ਚ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਆਉ ਸਭਾਗੀ ਨੀਦੜੀਏ ! ‘ਮਤੁ’ ਸਹੁ ਦੇਖਾ ਸੋਇ ॥’’ (ਮ: ੧/੫੫੮)

‘‘ਖਰਚੁ ਬੰਨੁ ਚੰਗਿਆਈਆ; ‘ਮਤੁ’ ਮਨ ਜਾਣਹਿ ਕਲੁ ॥’’ (ਮ: ੧/੫੯੫)

‘‘ਤਜਿ ਮਾਨੁ ਸਖੀ ! ਤਜਿ ਮਾਨੁ ਸਖੀ! ‘ਮਤੁ’ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਭਾਵਹ ॥’’ (ਮ: ੫/੮੪੭)

‘‘ਗੁਰ ਪਰਸਾਦੀ ਹਰਿ ਪਾਈਐ; ‘ਮਤੁ’ ਕੋ ਭਰਮਿ ਭੁਲਾਹਿ ॥’’ (ਮ: ੧/੯੩੬)

‘‘ਗਰਬੁ ਨ ਕੀਜੈ ਨਾਨਕਾ! ‘ਮਤੁ’ ਸਿਰਿ ਆਵੈ ਭਾਰੁ ॥’’ (ਮ: ੧/੯੫੬)

‘‘ਹਉ ਖੜੀ ਨਿਹਾਲੀ ਪੰਧੁ; ‘ਮਤੁ’ ਮੂੰ ਸਜਣੁ ਆਵਏ ॥’’ (ਮ: ੪/੧੪੨੧)

(ੲ). ‘ਨਾਤਰੁ’ (ਭਾਵ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ’) ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਮੰਤਵ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’ ਰੂਪ ’ਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਘਰ ਛੋਡੇਂ, ਬਾਹਰਿ ਜਿਨਿ (ਮਤਾਂ, ਨਾ) ਜਾਇ ॥ ‘ਨਾਤਰੁ’ (ਨਹੀਂ ਤਾਂ) ਖਰਾ (ਬਹੁਤ) ਰਿਸੈ ਹੈ (ਖਿੱਝ ਜਾਏਗਾ) ਰਾਇ (ਮਨ-ਰਾਜਾ)॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੪੪)

(ਸ). ‘ਨਾਤਰ’ (ਭਾਵ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ’) ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਵੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ 1 ਵਾਰ ‘ਮੰਤਵ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’ ਰੂਪ ’ਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਸੂਧੇ ਸੂਧੇ ਰੇਗਿ ਚਲਹੁ ਤੁਮ; ‘ਨਤਰ’ ਕੁਧਕਾ ਦਿਵਈਹੈ ਰੇ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੫੫) (‘ਨਤਰ’ ਭਾਵ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ’)

(ਹ). ‘ਨਾਹਿ ਤ’ (ਭਾਵ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ’) ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਮੰਤਵ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’ ਰੂਪ ’ਚ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਨਾਨਕ! ਬਖਸੇ ਬਖਸੀਅਹਿ, ‘ਨਾਹਿ ਤ’ ਪਾਹੀ ਪਾਹਿ ॥’’ (ਮ: ੧/੧੪੯)

‘‘ਨਾਨਕ! ਗੁਰਮੁਖਿ ਹੋਵਹਿ ਤਾ ਉਬਰਹਿ, ‘ਨਾਹਿ ਤ’ ਬਧੇ ਦੁਖ ਸਹਾਹਿ ॥’’ (ਮ: ੩/੫੯੧)

‘‘ਸਤਿਗੁਰੁ ਸੇਵਹਿ ਤਾ ਸੁਖੁ ਪਾਵਹਿ, ‘ਨਾਹਿ ਤ’ ਜਾਹਿਗਾ ਜਨਮੁ ਗਵਾਇ ॥’’ (ਮ: ੩/੬੦੩)

‘‘ਨਾਹਿ ਤ’, ਚਲੀ ਬੇਗਿ ਉਠਿ ਨੰਗੇ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੭੨)

‘‘ਕਹਿ ਕਬੀਰ, ਰਾਮੈ ਰਮਿ ਛੂਟਹੁ, ‘ਨਾਹਿ ਤ’ ਬੂਡੇ ਭਾਈ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੩)

‘‘ਸਾਬਤੁ ਰਖਹਿ ਤ ਰਾਮ ਭਜੁ, ‘ਨਾਹਿ ਤ’ ਬਿਨਠੀ ਬਾਤ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੬)

(ਕ). ‘ਨਾਹੀ’ (ਭਾਵ ‘ਨਹੀਂ ਤਾਂ’) ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ‘ਮੰਤਵ ਵਾਚਕ (ਅਧੀਨ ਯੋਜਕ)’ ਰੂਪ ’ਚ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

‘‘ਚੇਤਿ ਰਾਮੁ ‘ਨਾਹੀ’ ਜਮ ਪੁਰਿ ਜਾਹਿਗਾ, ਜਨੁ (ਜਾਣੋ) ਬਿਚਰੈ ਅਨਰਾਧਾ (ਅਮੋੜ)॥’’ (ਭਗਤ ਬੇਣੀ/੯੩)