‘ਸੋਹਿਲਾ’ ਬਾਣੀ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਬਹੁ ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ-1)

‘ਸੋਹਿਲਾ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਅਨੰਦ ਦਾ ਗੀਤ ਜਾਂ ਸੁਖਦਾਈ ਸਮੇਂ ’ਚ ਉੱਠੀ ਧੁਨ (ਆਵਾਜ਼)’। ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ’ਚ ਕੁੱਝ ਕੁ ਬਾਣੀਆਂ ਦਾ ‘ਸਿਰਲੇਖ’, ਉਸ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ: ‘ਸੁਖਮਨੀ’ ਸਿਰਲੇਖ, ਉਸ ਬਾਣੀ ਦੀ ‘ਰਹਾਉ’ ਤੁਕ ‘‘ਸੁਖਮਨੀ ਸੁਖ, ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਭ ਨਾਮੁ ॥ ਭਗਤ ਜਨਾ ਕੈ ਮਨਿ, ਬਿਸ੍ਰਾਮ ॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੬੨) ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।, ‘ਅਨੰਦੁ’ ਸਿਰਲੇਖ, ਉਸ ਬਾਣੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ‘‘ਅਨੰਦੁ ਭਇਆ, ਮੇਰੀ ਮਾਏ ! ਸਤਿਗੁਰੂ ਮੈ ਪਾਇਆ ॥’’ (ਮ: ੩/੯੧੭) ’ਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ।, ‘ਸੋ ਦਰੁ’ ਸਿਰਲੇਖ, ਪਹਿਲੀ ਤੁਕ ‘‘ਸੋ ਦਰੁ ਕੇਹਾ ! ਸੋ ਘਰੁ ਕੇਹਾ ! ਜਿਤੁ ਬਹਿ, ਸਰਬ ਸਮਾਲੇ ॥’’ ’ਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ‘ਸੋਹਿਲਾ’ ਸਿਰਲੇਖ, ਇਸ ਬਾਣੀ ਦੀ ‘ਰਹਾਉ’ ਤੁਕ ‘‘ਤੁਮ ਗਾਵਹੁ; ਮੇਰੇ ਨਿਰਭਉ ਕਾ ‘ਸੋਹਿਲਾ’ ॥ ਹਉ ਵਾਰੀ, ਜਿਤੁ ‘ਸੋਹਿਲੈ’; ਸਦਾ ਸੁਖੁ ਹੋਇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ ਵਿੱਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਜਾਪਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਸਮੂਹਿਕ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ’ਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਅਣਉਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਵਿਆਹ ਵਾਲ਼ੀ ਲੜਕੀ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ’ਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਨਿਤ ਨਿਤ ਜੀਅੜੇ ! ’’ ਤੁਕ ’ਚ ਵਿਆਹ ਵਾਲ਼ੀ ‘ਜੀਅੜੇ’ ਇੱਕ ਵਚਨ (ਜਿੰਦ) ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ‘‘ਤੇਰੇ, ਦਾਨੈ ਕੀਮਤਿ ਨਾ ਪਵੈ..॥’’ ਭਾਵ ਹੇ ਜਿੰਦੇ ! ਤੇਰੇ ਪਾਸੋਂ, ਕਰਤਾਰ (ਜਾਂ ਪਿਤਾ) ਦੇ ਦਾਨ ਦਾ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਪੈ ਸਕਦਾ, ਸਿੱਖਿਆ ਦਰਜ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ‘ਜਿੰਦ’, ਆਪਣੀਆਂ ਬਹੁ ਵਚਨ ਸਤ ਸੰਗੀਆਂ ਨੂੰ ‘‘ਦੇਹੁ ਸਜਣ ! ਅਸੀਸੜੀਆ..॥’’ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਵਿਆਹ ਉਪਰੰਤ ‘‘ਹੋਵੈ ਸਾਹਿਬ ਸਿਉ ਮੇਲੁ ॥’’

ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਬੇਸ਼ੱਕ ਮਿਸਾਲ ਦੁਨਿਆਵੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਪਰ ਵਿਸ਼ੇ ਦਾ ਆਧਾਰ (ਭਾਵਾਰਥ) ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਹੀ ਹੈ।

ੴ ਸਤਿ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ॥

ਸੋਹਿਲਾ, ਰਾਗੁ ਗਉੜੀ, ਦੀਪਕੀ, ਮਹਲਾ ੧

ਉਕਤ ਸਿਰਲੇਖ ’ਚ ਦਰਜ ‘ਦੀਪਕੀ’; ਰਾਗ ਗਉੜੀ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਹੈ।

ਜੈ ਘਰਿ, ਕੀਰਤਿ ਆਖੀਐ; ਕਰਤੇ ਕਾ ਹੋਇ ਬੀਚਾਰੋ ॥

ਜਿਸ ਘਰ (ਸਤ ਸੰਗਤ) ਵਿੱਚ (ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ) ਕੀਰਤੀ (ਸਿਫ਼ਤ) ਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਰਤਾਰ (ਦੇ ਗੁਣਾਂ) ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਤਿਤੁ ਘਰਿ, ਗਾਵਹੁ ਸੋਹਿਲਾ; ਸਿਵਰਿਹੁ ਸਿਰਜਣਹਾਰੋ ॥੧॥        

ਉਚਾਰਨ : ‘ਸਿਵਰਿਹੁ’ ਦੇ ਅੰਤ ਔਂਕੜ ਨੂੰ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਭਾਗ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਦੂਜਾ ਪੁਰਖ, ਬਹੁ ਵਚਨ, ਵਰਤਮਾਨ ਕਿਰਿਆ ਹੈ।

(ਹੇ ਭਗਤ ਜਨੋ ! ) ਉਸ ਘਰ (ਸਤ ਸੰਗਤ) ਵਿੱਚ (ਬੈਠ ਕੇ) ਅਨੰਦ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਗੀਤ (ਸੋਹਿਲਾ ‘ਰੱਬੀ ਜਸ’) ਗਾਵੋ (ਤੇ ਇਸ ‘ਸੋਹਿਲੇ’ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਭਾਵ) ਰਚੇਤਾ ‘ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ’ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰੋ।

ਤੁਮ ਗਾਵਹੁ; ਮੇਰੇ ਨਿਰਭਉ ਕਾ ਸੋਹਿਲਾ ॥

ਤੁਸੀਂ ਪਿਆਰੇ ਅਤੇ ਨਿਡਰ (ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ) ਦਾ (ਜਸ ਭਾਵ) ਸੋਹਿਲਾ ਗਾਵੋ।

(ਨੋਟ: ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਦਰਜ ‘ਮੇਰੇ’ (ਪੜਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ) ਦਾ ਅਰਥ ਨਿੱਜ ਕਰਕੇ ਲੈਣਾ, ਦਰੁਸਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ‘ਸਨੇਹੀ’ ਤੇ ‘ਪਿਆਰਾ’ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਨਿਰਭਉ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ’ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਦਾ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।)

ਹਉ ਵਾਰੀ, ਜਿਤੁ ਸੋਹਿਲੈ; ਸਦਾ ਸੁਖੁ ਹੋਇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥             ਉਚਾਰਨ : ਹਉਂ।

ਜਿਸ ਸੋਹਿਲੇ (ਦੇ ਗਾਉਣ) ਨਾਲ਼ ਸਦਾ ਅਨੰਦ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ (ਅਜਿਹੇ ਅਨੰਦਮਈ ਗੀਤ ਤੋਂ) ਕੁਰਬਾਨ ਜਾਂਦਾ ਹਾਂ (ਭਾਵ ਇਸ ‘ਸੋਹਿਲੈ’ ਨੂੰ ਗਾਉਣ ਲਈ ਤਨ, ਮਨ, ਧਨ, ਸੁਆਸ ਆਦਿ ਸਮਰਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹਾਂ)।

ਨਿਤ ਨਿਤ ਜੀਅੜੇ ! ਸਮਾਲੀਅਨਿ; ਦੇਖੈਗਾ ਦੇਵਣਹਾਰੁ ॥       ਉਚਾਰਨ : ਸਮ੍ਹਾਲ਼ੀਅਨ।

ਹੇ (ਲਾਚਾਰ ਤੇ ਪਰਾਈ ਅਮਾਨਤ) ਜਿੰਦ (ਵਹੁਟੀ) ! (ਜੋ) ਦਾਤਾਰ ਮਾਲਕ ਜੀ, ਸਦਾ ਹੀ (ਸਭ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ) ਸੰਭਾਲ਼ਦੇ ਹਨ (ਉਹ ਤੇਰੀ ਵੀ) ਸੰਭਾਲ਼ ਕਰੇਗਾ (ਧੀਰਜ ਰੱਖ)।

ਤੇਰੇ, ਦਾਨੈ ਕੀਮਤਿ ਨਾ ਪਵੈ; ਤਿਸੁ ਦਾਤੇ, ਕਵਣੁ ਸੁਮਾਰੁ ? ॥੨॥         ਉਚਾਰਨ : ਸ਼ੁਮਾਰ।

(ਹੇ ਜਿੰਦੇ ! ) ਤੇਰੇ (ਪਾਸੋਂ, ਉਸ ਦੇ) ਦਾਨ ਦਾ ਮੁੱਲ ਨਹੀਂ ਪੈ ਸਕਦਾ (ਕਿਉਂਕਿ) ਉਸ ਦਾਤੇ (ਦੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਦਾ) ਕਿਹੜਾ ਅੰਤ ਹੈ ?

(ਨੋਟ: ਉਕਤ ਤੁਕ ’ਚ ਦਰਜ ‘ਤੇਰੇ, ਦਾਨੈ’ ਨੂੰ ‘ਤੇਰੇ-ਦਾਨੈ’ (ਸੰਯੁਕਤ ਕਰਕੇ) ਨਹੀਂ ਪੜ੍ਹਨਾ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਅਨੁਸਾਰ ਅਗਰ ਸ਼ਬਦ ‘ਤੇਰੈ ਦਾਨੈ’ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਹੀ ਇਕੱਠਾ ਉਚਾਰਨ ਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਅਰਥ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਸਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ 10 ਤੁਕਾਂ ’ਚ ਬਰੈਕਟ ’ਚ ਬੰਦ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੰਯੁਕਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ ਅਰਥ ਵੀ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਜੋ ਕਾਰਕੀ (ਕਰਤਾ, ਕਰਮ, ਕਰਣ, ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ ਆਦਿ) ਬਣਦੇ ਹਨ:

(1). ਹਰਿ ਜੀ ! ਸਚਾ ਸਚੁ ਤੂ; ਸਭੁ ਕਿਛੁ ‘ਤੇਰੈ-ਚੀਰੈ’ (ਤੇਰੇ ਲੇਖੇ ਵਿੱਚ)॥ (ਮ: ੩/੩੮)          (ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ)

(2). ‘ਤੇਰੈ-ਭਰੋਸੈ’ (ਨਾਲ਼) ਪਿਆਰੇ ! ਮੈ ਲਾਡ ਲਡਾਇਆ ॥ (ਮ: ੫/੫੧)            (ਕਰਣ ਕਾਰਕ)

(3). ਆਇ ਪਇਆ ਹਰਿ ! ‘ਤੇਰੈ-ਦੁਆਰੈ’ (ਉੱਤੇ) ॥ (ਮ: ੫/੯੮)         (ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ)

(4). ਗੁਰਮਤਿ ਦੇਇ; ‘ਭਰੋਸੈ-ਤੇਰੈ’ (ਮੈਂ ਤੇਰੇ ਭਰੋਸੇ ਉੱਤੇ ਹਾਂ) ॥ (ਮ: ੧/੧੫੪)           (ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ)

(5). ‘ਲੇਖੈ-ਤੇਰੈ’ (ਵਿੱਚ); ਸਾਸ ਗਿਰਾਸ (ਲਈਦਾ ਹੈ)॥ (ਮ: ੧/੩੫੪)               (ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ)

(6). ਸਰਬ ਸੁਖਾ ਬਨੇ; ‘ਤੇਰੈ ਓਲ੍ਹੈ’ (ਤੇਰੇ ਆਸਰੇ ਨਾਲ਼) ॥ (ਮ: ੫/੩੮੫)            (ਕਰਣ ਕਾਰਕ)

(7). ਤੇਰੀ ਸਰਣਿ, ‘ਤੇਰੈ-ਭਰਵਾਸੈ’ (ਨਾਲ਼); ਪੰਚ ਦੁਸਟ ਲੈ ਸਾਧਹਿ ॥ (ਮ: ੫/੭੫੦)          (ਕਰਣ ਕਾਰਕ)

(8). ਕੋਇ ਨ ਮੇਟੈ; ‘ਤੇਰੈ-ਲੇਖੈ’ (ਨੂੰ) ॥ (ਮ: ੩/੮੪੨)            (ਕਰਮ ਕਾਰਕ)

(9). ‘ਤੇਰੈ-ਭਾਣੈ’ (ਵਿੱਚ) ਭਗਤਿ, ਜੇ ਤੁਧੁ ਭਾਵੈ; ਆਪੇ ਬਖਸਿ ਮਿਲਾਈ ॥ (ਮ: ੩/੧੩੩੩)              (ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ)

(10). ‘ਤੇਰੈ-ਭਾਣੈ’ (ਵਿੱਚ), ਸਦਾ ਸੁਖੁ ਪਾਇਆ; ਗੁਰਿ (ਨੇ), ਤ੍ਰਿਸਨਾ ਅਗਨਿ ਬੁਝਾਈ ॥ ਮ: ੩/੧੩੩੩)        (ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ)

ਸੰਬਤਿ ਸਾਹਾ ਲਿਖਿਆ; ਮਿਲਿ ਕਰਿ, ਪਾਵਹੁ ਤੇਲੁ ॥

(ਹੇ ਜਿੰਦੇ ! ਤੂੰ ਸਤ ਸੰਗੀਆਂ ਨਾਲ਼ ਰਲ਼ ਕੇ ਇਉਂ ਬੇਨਤੀ ਕਰ ਕਿ ਹੇ ਸਤ ਸੰਗੀਓ ! ਪਤੀ ਦੇ ਘਰ ਜਾਣ ਲਈ ਮੇਰਾ) ਦਿਨ ਤੇ ਸਾਲ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਰੱਖਿਆ ਹੈ, ਤੁਸੀਂ ਸਭ ਮਿਲ ਕੇ (ਬੂਹੇ ਉੱਤੇ) ਤੇਲ ਪਾਵੋ (ਤਾਂ ਜੋ ਮੇਰੀ ਵਿਦਾਇਗੀ ਹੋ ਸਕੇ)।

ਦੇਹੁ ਸਜਣ ! ਅਸੀਸੜੀਆ; ਜਿਉ, ਹੋਵੈ ਸਾਹਿਬ ਸਿਉ ਮੇਲੁ ॥੩॥    ਉਚਾਰਨ : ਦੇਹਉ, ਅਸੀਸੜੀਆਂ, ਜਿਉਂ, ਸਿਉਂ, ਮੇਲ਼।

ਹੇ ਸਤ ਸੰਗੀ ਸੱਜਣੋ ! (ਮੈਨੂੰ) ਸ਼ੁਭ ਅਸੀਸਾਂ (ਅਸ਼ੀਰਵਾਦ) ਦੇਵੋ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ (ਦਾਤਾਰ) ਮਾਲਕ ਨਾਲ਼ ਮੇਰਾ ਮੇਲ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ।

ਘਰਿ ਘਰਿ, ਏਹੋ ਪਾਹੁਚਾ; ਸਦੜੇ ਨਿਤ ਪਵੰਨਿ ॥    

ਉਚਾਰਨ : ‘ਪਾਹੁਚਾ’ ਨੂੰ ‘ਪਾਹੁੰਚਾ’ ਨਹੀਂ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਸਾਹੇ ਚਿੱਠੀ’ (ਨਾਂਵ) ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਪਹੁੰਚਣਾ’ (ਕਿਰਿਆ)।

(ਸਸੁਰਾਲ ਜਾਣ ਲਈ) ਇਹੀ ਸਾਹੇ ਚਿੱਠੀ ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚ (ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ) ਸੱਦੇ ਸਦਾ (ਹਰ ਥਾਂ) ਪੈਂਦੇ ਹਨ (ਭਾਵ ਮੌਤ ਹਰ ਘਰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ)।

ਸਦਣਹਾਰਾ ਸਿਮਰੀਐ; ਨਾਨਕ ! ਸੇ ਦਿਹ, ਆਵੰਨਿ ॥੪॥੧॥

ਹੇ ਨਾਨਕ ! (ਸਾਹੇ ਚਿੱਠੀ ਰਾਹੀਂ) ਬੁਲਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ (ਕਿਉਂਕਿ ਮੌਤ ਦੇ) ਉਹ ਦਿਨ (‘ਸਾਹੇ ਚਿੱਠੀ’ ਭਾਵ ‘ਪਾਹੁਚਾ’ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ਰੂਰ) ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

(ਨੋਟ: ਉਕਤ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ: ‘‘ਸਿਵਰਿਹੁ ਸਿਰਜਣਹਾਰੋ ॥’’ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘‘ਕਰਤੇ ਕਾ ਹੋਇ ਬੀਚਾਰੋ ॥’’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ‘‘ਦਾਨੈ (ਦੀ) ਕੀਮਤਿ ਨਾ ਪਵੈ..॥’’, ਜਿਸ (ਦਾਨ) ਵਿੱਚ ਜਗਤ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ (ਤਬਾਹੀ) ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ; ਜਿਸ ਨੂੰ ‘‘ਘਰਿ ਘਰਿ, ਏਹੋ ਪਾਹੁਚਾ..॥’’ ਬਿਆਨਿਆ ਗਿਆ, ਇਸ ਲਈ ‘‘ਸਦਣਹਾਰਾ (ਨੂੰ) ਸਿਮਰੀਐ; (ਕਿਉਂਕਿ) ਨਾਨਕ ! ਸੇ ਦਿਹ, ਆਵੰਨਿ ॥’’ ਪੰਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਮੇਟਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਕਤ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ‘ਘਰ’ (ਭਾਵ ਸਤ ਸੰਗਤ) ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਟੇਕ ਲੈਣੀ ਮੁਨਾਸਬ ਸਮਝੀ ਪਰ ‘ਘਰ’ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਸਨਾਤਨੀ ਲੋਕ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਹੀ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਅਗਲੇ ਸ਼ਬਦ ’ਚ ਦਰਜ ਹੈ। ਗੁਰਮਤਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਘਰਾਂ’ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਆਪਾ ਵਿਰੋਧੀ (ਅਨੇਕਤਾ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲ਼ਾ ਸਿਧਾਂਤ) ਸਾਬਤ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ‘ਏਕਤਾ’ ਭਾਵ ਸਤ ਸੰਗਤ ਰੂਪ ‘ਘਰ’, ਜੋ ਏਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ, ਨੂੰ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੇਵਲ: ‘‘ਜੈ ਘਰਿ, ਕੀਰਤਿ ਆਖੀਐ..॥’’ )

ਰਾਗੁ ਆਸਾ, ਮਹਲਾ ੧ ॥

ਛਿਅ ਘਰ, ਛਿਅ ਗੁਰ; ਛਿਅ ਉਪਦੇਸ ॥ ਗੁਰੁ ਗੁਰੁ ਏਕੋ; ਵੇਸ ਅਨੇਕ ॥੧॥          ਉਚਾਰਨ : ਛੇ, ਉਪਦੇਸ਼।

ਛੇ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹਨ ਤੇ ਛੇ (ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ) ਗੁਰੂ (ਭਾਵ ਰਚੇਤਾ, ਲਿਖਾਰੀ) ਹਨ (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ) ਛੇ ਉਪਦੇਸ਼ (ਸਿਧਾਂਤ) ਹਨ (ਭਾਵ ਕੋਈ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਬਾਰੇ ਘੱਟ ਤੇ ਕੋਈ ਉਸ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਵੱਧ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਦਰਅਸਲ ਪੂਰਨ ਸਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ) ‘‘ਗੁਰੁ ਗੁਰੁ’’ ਭਾਵ ਅਸਲ ਕਰਤਾ (ਰਚੇਤਾ, ਨਿਰਾਕਾਰ ਕੇਵਲ) ਇੱਕੋ ਹੀ ਹੈ (ਜਿਸ ਦੇ ਛੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਰਗੁਣ ਰੂਪ ’ਚ) ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਸਰੂਪ (ਚਿੰਨ੍ਹ, ਸਿਧਾਂਤ) ਹਨ।

(ਨੋਟ: ਉਕਤ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ਅਨਮਤ ਦੇ ‘‘ਛਿਅ ਉਪਦੇਸ ॥’’ ਦੇ ਪ੍ਰਥਾਇ (ਸੰਬੰਧ ’ਚ) ਹੀ ਗੁਰਮਤ ਨੇ ‘‘ਵੇਸ ਅਨੇਕ ॥’’ ਬਿਆਨਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ‘‘ਵੇਸ ਅਨੇਕ ॥’’ ਸੰਕੇਤਕ ਭਾਵ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ‘‘ਛਿਅ ਉਪਦੇਸ ॥’’ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਜੋ ਅਗਲੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ’ਚ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਆ ਸਕੇ।

ਛੇ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੇ ਕਰਤਾ (ਰਿਸ਼ੀ) ਤੇ ਛੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਸਿਧਾਂਤਕ ਉਪਦੇਸ਼ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ:

(1). ਵੈਸ਼ੇਸ਼ਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰ (ਜਾਂ ਦਰਸ਼ਨ)- ਇਸ ਦੇ ਰਚੇਤਾ ਕਣਾਦ ਮੁਨੀ ਜੀ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਨਾਂ, ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਕੇਵਲ ਕਣ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਆਹਾਰ ਬਣਾਉਣ ਕਾਰਨ ਪਿਆ ਹੈ।

ਜਗਤ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਮੂਲ 5 ਤੱਤਾਂ (ਪਦਾਰਥਾਂ) ‘ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਅੱਗ, ਧਰਤੀ ਤੇ ਆਕਾਸ਼’ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਕਣਾਦ ਮੁਨੀ ਜੀ, ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਮੂਲ ਛੇ ਪਦਾਰਥ (ਦ੍ਰਵ੍ਯ, ਗੁਣ, ਕਰਮ, ਸਾਮਾਨਯ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੇ ਸਮਵਾਯ) ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਦ੍ਰਵ੍ਯ’ (ਪਦਾਰਥ) ’ਚ ਉਕਤ ਪੰਜਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ‘ਕਾਲ (ਸਮਾਂ), ਦਿਸ਼ਾ, ਆਤਮਾ ਤੇ ਮਨ’ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕੁੱਲ 9 ਮੰਨੇ ਗਏ। ਦੂਸਰੇ ‘ਗੁਣ’ (ਪਦਾਰਥ) ’ਚ ‘ਰੂਪ, ਰਸ, ਗੰਧ, ਸਪਰਸ, ਸਨੇਹ, ਸ਼ਬਦ, ਬੁੱਧੀ, ਦੁੱਖ, ਸੁੱਖ, ਇੱਛਾ, ਧਰਮ, ਅਧਰਮ ਸੰਸਕਾਰ’ ਆਦਿ ਮਿਲਾ ਕੇ 23 ਮੰਨੇ ਗਏ, ਆਦਿ।

ਇਸ ਰਿਸ਼ੀ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਕਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪੂਰਨ ਗਿਆਨ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

(2). ਨਿਆਇ ਸ਼ਾਸਤਰ- ਇਸ ਦੇ ਕਰਤਾ ਗੋਤਮ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਹਨ। ਮਹਾਂ ਭਾਰਤ ’ਚ ‘ਗੋ’ ਦਾ ਅਰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੇ ‘ਤਮ’ ਦਾ ਅਰਥ ਅਗਿਆਨਤਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਭਾਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਹਨੇਰਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ‘ਗੋਤਮ’। ਇਸ ਦਾ ਜਨਮ 600 ਈ. ਪੂਰਬ ਸੀ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ (ਪਦਾਰਥ) 16 ਹਨ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਤਾਬਕ ਜੀਵਾਤਮਾ, ਪਰਮਾਤਮਾ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ, ਜੋ ਕਦੇ ਵੀ ਅਭੇਦਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਭਾਵ ਭਗਤੀ ਕਰੋ ਜਾਂ ਨਾ, ਕਿਆਮਤ ਤੱਕ ਜੀਵਾਤਮਾ ਦੀ ਹੋਂਦ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ।

(3). ਸਾਂਖ ਦਰਸ਼ਨ (ਸ਼ਾਸਤਰ)- ਇਸ ਦੇ ਰਚੇਤਾ ਕਪਿਲ ਮੁਨੀ ਜੀ ਹਨ, ਜੋ 25 ਤੱਤ੍ਵ (ਪਦਾਰਥ) ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸਦਾ ਲੋੜ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ’ਚ ਵੰਡ ਲਿਆ: ‘ਸੂਖਮ ਤੇ ਅਸਥੂਲ’। ਬੁੱਧੀ, ਅਹੰਕਾਰ ਤੇ ਗਿਆਰਾਂ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ (5 ਕਰਮ ਇੰਦ੍ਰੇ : ‘ਹੱਥ, ਪੈਰ, ਮੂੰਹ, ਲਿੰਗ ਤੇ ਗੁਦਾ’, ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦ੍ਰੇ: ‘ਜੀਭ, ਨੱਕ, ਕੰਨ, ਅੱਖ ਤੇ ਸਪਰਸ਼’ ਭਾਵ ਤ੍ਵਚਾ ਅਤੇ ਗਿਆਰਵਾਂ ‘ਮਨ’) ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੀ ‘ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ’ ਹੈ, ਜੋ ਅਸਥੂਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਾਸ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਵੀ ਕਿਆਮਤ (ਪਰਲੋ) ਤੱਕ ਨਾਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪਰਲੋ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ’ਚ ਲੈ (ਲੀਨ) ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਜਗਤ ਰਚਨਾ ਸਮੇਂ ਫਿਰ ਉਪਜ (ਹੋਂਦ ’ਚ ਆ) ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕਰਮ ਤੇ ਗਿਆਨ ਵਾਸ਼ਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ‘ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ’, ਇੱਕ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ‘ਅਸਥੂਲ ਸਰੀਰ’ ’ਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਜਦ ਮਨੁੱਖ ਵਿਵੇਕ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬੁੱਧੀ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਸੰਤਾਪਾਂ ਤੋਂ ਦੁਖੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

(4). ਪਾਤੰਜਲ ਸ਼ਾਸਤਰ- ਇਸ ਦਾ ਰਚੇਤਾ ‘ਪਾਤੰਜਲੀ’ ਰਿਸ਼ੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਸ ਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਇਹ ਨਾਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਤਾਬਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਕੇਵਲ ਦੋ ਪਦਾਰਥ ਹਨ: ‘ਦ੍ਰਿਸ਼੍ਟਾ (ਵੇਖਣ ਵਾਲ਼ਾ) ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼੍ਯ (ਜੋ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ)’। ਪੁਰਸ਼ ‘ਦ੍ਰਿਸ਼੍ਟਾ’ ਹੈ ਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ‘ਦ੍ਰਿਸ਼੍ਯ’। ਚਿੱਤ-ਬਿਰਤੀ ਰੁਕਣਾ ਹੀ ਵੈਰਾਗ ਤੇ ਅਭਿਆਸ ਹੈ। ਚਿੱਤ ਦੀ ਇਕਾਗਰਤਾ ਨੂੰ ‘ਯੋਗ’ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਯਮ ਨਿਯਮ (ਮਨ ਤੇ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਰੋਕਣਾ), ਆਸਣ, ਪ੍ਰਾਣਾਯਾਮ, ਪਰਤਿਆਹਾਰ (ਵਾਸ਼ਨਾ ਰੋਕਣੀ), ਧਾਰਨਾ (ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ), ਧਿਆਨ ਤੇ ਸਮਾਧੀ ਹੀ ਅੰਤਹਕਰਣ ਨੂੰ ਨਿਰਮਲ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਮੁਕਤੀ ਹੈ।

(5). ਮੀਮਾਂਸਾ ਸ਼ਾਸਤਰ-ਇਸ ਦੇ ਰਚੇਤਾ ਵਿਆਸ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਜੈਮਿਨੀ ਰਿਸ਼ੀ ਜੀ ਹਨ। ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰੂ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੇ ਗਏ ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਿਆ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਤਾਬਕ ਵੇਦਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਯੱਗ ਕਰਨੇ ਹੀ ਧਰਮ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੀ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਕਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੇਵਤਾ ਬਣ ਕੇ ਸਵਰਗਾਂ ਦੇ ਅਨੰਦ (ਸੁੱਖ) ਭੋਗਦਾ ਹੈ।

(6). ਵੇਦਾਂਤ ਸ਼ਾਸਤਰ- ਇਸ ਦੇ ਕਰਤਾ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਜੀ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ 4 ਵੇਦਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਰੂਪ ਮਿਲਿਆ, ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਵੇਦਾਂਤ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ: ‘ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਨਚੋੜ (ਸਾਰ), ਵੇਦਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ’। ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਮੁਤਾਬਕ ਸ਼ੁੱਧ ਮਾਇਆ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ (ਪਰਛਾਵਾਂ, ਅਕਸ) ਈਸ਼ਵਰ ਹੈ ਤੇ ਮਲ਼ੀਨ ਮਾਯਾ ’ਚ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਜੀਵ ਹੈ। ਜੀਵ ਅਵਿਨਾਸ਼ੀ ਹੈ ਪਰ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਉਪਾਧੀ (ਰੁਤਬਾ) ਭੇਦ (ਫ਼ਰਕ) ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵੱਖਰਾ ਵੱਖਰਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਕੇ ਹੀ ਬ੍ਰਹਮ ਨਾਲ਼ ਅਭੇਦ ਹੋਈਦਾ ਹੈ, ਇਹੀ ਮੁਕਤੀ ਹੈ।

ਉਕਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਿਚਾਰ ਮੁਤਾਬਕ ‘ਨਿਰਾਕਾਰੀ’ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ (ਸਰਗੁਣ) ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪਹਿਲੂਆਂ ਤੋਂ ਵੇਖਿਆ, ਵਿਚਾਰਿਆ ਤੇ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨਿਯਮ ਵੰਡ ਰਾਹੀਂ ਵੀ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਪੂਰਨ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਉਕਤ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ‘‘ਗੁਰੁ ਗੁਰੁ ਏਕੋ; ਵੇਸ ਅਨੇਕ ॥’’ ਬਿਆਨ ਕਰਕੇ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਸਰਗੁਣ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅਸੀਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਉਕਤ (ਛੇ ਸ਼ਾਸਤਰ) ਦਲੀਲਾਂ ਵਾਙ ਕਦੇ ਵੀ ਸੰਪੂਰਨ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ।

ਗੁਰਮਤ ਨੇ ਹਰ ਉਸ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਰੱਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਅਪੂਰਨ ਮੰਨਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਈਸ਼ਵਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਸੰਖਿਅਕ ਅੰਕਾਂ ’ਚ ਕੈਦ ਕਰਦੀ ਹੋਵੇ, ਫਿਰ ਭਾਵੇਂ ਉਹ 84 ਲੱਖ ਜੂਨਾਂ ਹੋਣ, ਲੱਖ ਪਾਤਾਲ ਹੋਣ, 18 ਹਜ਼ਾਰ ਆਲਮ ਹੋਣ, ਤਿੰਨ ਲੋਕ (ਸੁਰਗ, ਮਾਤ ਤੇ ਪਤਾਲ) ਹੋਣ, 4 ਬਾਣੀਆਂ (ਪਰਾ, ਪਸ਼੍ਯੰਤੀ, ਮਧ੍ਯਮਾ ਤੇ ਵੈਖਰੀ) ਹੋਣ, ਚਾਰ ਪਦਾਰਥ (ਧਰਮ, ਅਰਥ, ਕਾਮ ਤੇ ਮੋਖ) ਹੋਣ, ਮਾਇਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਗੁਣ (ਰਜੋ, ਤਮੋ, ਸਤੋ) ਹੋਣ, ਆਦਿ। )

ਬਾਬਾ ! ਜੈ ਘਰਿ, ਕਰਤੇ ਕੀਰਤਿ ਹੋਇ ॥ ਸੋ ਘਰੁ ਰਾਖੁ, ਵਡਾਈ ਤੋਇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥

ਹੇ ਭਾਈ ! ਜਿਸ ਘਰ (ਭਾਵ ਮੱਤ, ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ) ਵਿੱਚ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ ਸਾਲਾਹ ਦਰਜ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਘਰ (ਸਿਧਾਂਤ) ਨੂੰ (ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਵਿੱਚ ਸੰਭਾਲ਼ ਕੇ) ਰੱਖ (ਇਸ ਵਿਚ ਹੀ) ਤੇਰੀ ਵਡਿਆਈ (ਭਲਾਈ) ਹੈ।

ਵਿਸੁਏ, ਚਸਿਆ, ਘੜੀਆ, ਪਹਰਾ; ਥਿਤੀ, ਵਾਰੀ, ਮਾਹੁ ਹੋਆ ॥      

ਉਚਾਰਨ : ਵਿਸੁ+ਏ, ਚਸਿਆਂ, ਘੜੀਆਂ, ਪਹਰਾਂ, ਥਿਤੀਂ, ਵਾਰੀਂ, ਮਾਹ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ 15 ਵਾਰ ਅੱਖ ਝਮਕਣ ਦਾ ਸਮਾਂ=ਇੱਕ ਵਿਸਾ, 15 ਵਿਸੇ =ਇੱਕ ਚਸਾ, 30 ਚਸੇ= ਇੱਕ ਪਲ (ਜਾਂ 24 ਸੈਕਿੰਡ), 60 ਪਲ=ਇੱਕ ਘੜੀ, ਸਾਢੇ 7 ਘੜੀਆਂ=ਇੱਕ ਪਹਰ, 8 ਪਹਰ=ਇੱਕ ਦਿਨ (+ਰਾਤ), 15 ਥਿੱਤਾਂ=ਇੱਕ ਪਖਵਾੜਾ ਜਾਂ ਪੱਖ (ਭਾਵ 15 ਦਿਨ), 7 ਦਿਨ=ਇੱਕ ਹਫ਼ਤਾ, 30 ਦਿਨ=ਇੱਕ ਮਹੀਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

(ਨੋਟ: ਉਕਤ ਤੁਕ ਦਾ ਭਾਵਾਰਥ ਏਕਤਾ ਬਨਾਮ ਅਨੇਕਤਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ: ‘1 ਮਹੀਨਾ=30 ਦਿਨ, 1 ਹਫ਼ਤਾ=7 ਦਿਨ, 1 ਪੱਖ=15 ਦਿਨ, 1 ਦਿਨ=8 ਪਹਰ, 1 ਪਹਰ= ਸਾਢੇ ਸੱਤ ਘੜੀਆਂ, 1 ਘੜੀ= 60 ਪਲ, 1 ਪਲ= 30 ਚਸੇ, 1 ਚਸਾ= 15 ਵਿਸੇ’, ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਅਜੇ ਵੀ ਅਗਲੀ ਤੁਕ ਤੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਜਾਰੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸਾਰ ਅਗਲੀ ਤੁਕ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ’ਤੇ ਮਿਲੇਗਾ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਂ ਉਕਤ ਤੁਕ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਆਰੰਭ ’ਚ ‘ਜਿਵੇਂ ਕਿ’ ਸ਼ਬਦ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।)

ਸੂਰਜੁ ਏਕੋ, ਰੁਤਿ ਅਨੇਕ ॥ ਨਾਨਕ ! ਕਰਤੇ ਕੇ, ਕੇਤੇ ਵੇਸ ? ॥੨॥੨॥

ਅਨੇਕ ਰੁੱਤਾਂ=ਇੱਕ ਸੂਰਜ (ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ) ਹੇ ਨਾਨਕ ! ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਕਿਤਨੇ ਹੀ ਵੇਸ (ਸਿਧਾਂਤ) ਹਨ (ਭਾਵ 1 ਕਰਤਾਰ= ਅਣਗਿਣਤ ਸਿਧਾਂਤ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ‘ਛੇ’ ਦੇ ਅੰਕ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ)।

(ਨੋਟ: ਗੁਰਮਤ ਦੀ ਉਕਤ ਤੁਕ ’ਚ ਦਰਜ ‘‘ਰੁਤਿ ਅਨੇਕ ॥’’ ਨੇ 6 ਰੁੱਤਾਂ (ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ=ਚੇਤ+ਵਿਸਾਖ, ਗ੍ਰੀਖਮ ਜਾਂ ਗਰਮੀ ਰੁੱਤ=ਜੇਠ+ਹਾੜ, ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ=ਸਾਉਣ+ਭਾਦੋਂ, ਸਰਦ ਰੁੱਤ=ਅੱਸੂ+ਕੱਤਕ, ਹਿਮ ਰੁੱਤ=ਮੱਘਰ+ਪੋਹ ਤੇ ਸਿਸਿਰ (ਸ਼ਿਸ਼ਿਰ) ਰੁੱਤ=ਮਾਘ+ਫੱਗਣ) ਦੀ ਸੀਮਤ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪੂਰਨ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੌਸਮ ਹਰ ਪਲ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਵੀ ਸੰਖਿਅਕ ਗਿਣਤੀ ਤੁੱਛ ਹੈ।)

‘ਸੋਹਿਲਾ’ ਬਾਣੀ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਬਹੁ ਪੱਖੀ ਵਿਚਾਰ (ਭਾਗ-2)

ਰਾਗੁ ਧਨਾਸਰੀ, ਮਹਲਾ ੧ ॥

(ਨੋਟ: ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਦੋ ਵਾਰ (ਪੰਨਾ 13 ਤੇ 663 ਉੱਤੇ) ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਕੁਦਰਤ ’ਚ ਨਿਰਵਿਘਨ ਵਾਪਰ ਰਹੀ ਸੁਗੰਧਿਤ (ਤਮਾਮ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ) ਕੁਦਰਤੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਸਥਾਨ ’ਤੇ (ਪੱਥਰ-ਮੂਰਤੀ ਅੱਗੇ) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੁਕਤੀ ਨਾਲ਼ (ਭਾਵ ਪੈਰਾਂ ’ਤੇ 4 ਵਾਰ, ਨਾਭੀ ਉੱਤੇ 2 ਵਾਰ ਤੇ ਮੂੰਹ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ, ਉਪਰੰਤ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ 7 ਵਾਰ ਬਲ਼ਦੇ ਹੋਏ ਦੀਵੇ ਰੱਖ ਕੇ ਥਾਲ਼ ਨੂੰ ਘੁੰਮਾਉਣਾ) ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਆਰਤੀ (ਸੁਗੰਧੀ) ਨੂੰ ਤੁੱਛ ਤੇ ਅਧਾਰਹੀਣ ਬਿਆਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁਗੰਧੀ ਵਾਙ ਲਗਾਤਾਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਉਪਰੰਤ ਸਮਾਪਤ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਸ ਸ਼ਬਦ (ਵਿਸ਼ੇ) ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਕੇਵਲ ਥਾਲ਼ ’ਚ ਕੁੱਝ ਕੁ ਦੀਵੇ ਰੱਖ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਆਰਤੀ ਦਾ ਖੰਡਨ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਨੁੱਖਾ ਸੋਚ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਉਹ ਸੋਚ ਹੈ ਜੋ ਨਿਰਾਕਾਰ ਤੇ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਦੇ ਹੁਕਮ ’ਚ ਵਿਚਰਦੀ ਹੋਈ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹੀ ਆਰਤੀ (ਸੁਗੰਧੀ) ਦਾ ਅਨੰਦ ਮਾਣਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੂਸਰੀ ਉਹ ਸੋਚ ਹੈ ਜੋ ਹੁਨਰ ਰਾਹੀਂ ਆਕਾਰ ਰੂਪ ’ਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪੱਥਰ-ਭਗਵਾਨ ਤੱਕ ਸੀਮਤ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਸੁਰਤਾਂ (ਬਿਰਤੀਆਂ) ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨੀ ’ਚ ਹਨ ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ (ਆਸਤਿਕ) ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਦੂਸਰੀ (ਨੀਵੀਂ, ਤੁੱਛ) ਸੁਰਤ ਪਹਿਲੀ (ਉੱਚੀ, ਵਿਆਪਕ) ਸੁਰਤ ਉੱਤੇ ਆਰਤੀ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਜਵਾਬ ’ਚ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਉੜੀਸਾ ’ਚ ਸਥਿਤ ਇਸ ਜਗਨਾਥ ਪੁਰੀ (ਜਗਤ ਦੇ ਸਵਾਮੀ ‘ਕ੍ਰਿਸਨ’ ਜੀ ਦੀ ਨਗਰੀ) ਮੰਦਰ ’ਚ ਲੱਗੇ ਸੋਨੇ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ, ਜੋ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ’ਚ ਰਾਜਾ ਅਨੰਤ ਵਰਮਾ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਨੂੰ ਧਾੜਵੀ ਉਤਾਰ ਕੇ ਕਾਬਲ ਲੈ ਗਏ, ਜਿੱਥੋਂ ਸਿੱਖ ਜਰਨੈਲ ਹਰੀ ਸਿੰਘ ਨਲਵੇ ਨੇ ਵਾਪਸ ਲਿਆ ਕੇ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਲਗਾਏ ਸਨ।)

ਗਗਨਮੈ ਥਾਲੁ, ਰਵਿ ਚੰਦੁ ਦੀਪਕ ਬਨੇ ; ਤਾਰਿਕਾ ਮੰਡਲ, ਜਨਕ ਮੋਤੀ ॥

(ਨਿਰੰਤਰ ਹੋ ਰਹੀ ਕੁਦਰਤੀ ਆਰਤੀ ’ਚ) ਆਕਾਸ਼ਮਈ (ਆਕਾਸ਼ ਰੂਪ) ਥਾਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ, ਚੰਦ੍ਰਮਾ ਆਦਿ ਦੀਵੇ ਹਨ ਤੇ ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਮਾਨੋ (ਭਾਵ ਜਿਵੇਂ ਥਾਲ਼ ’ਚ ਰੱਖੇ) ਮੋਤੀ ਹਨ।

(ਨੋਟ: ਉਕਤ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ਦਰਜ ਸ਼ਬਦ ‘ਗਗਨਮੈ’ ਨੂੰ ਪਦ ਛੇਦ (ਵੱਖਰਾ) ਕਰਨਾ ਦਰੁਸਤ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਗਗਨ’ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਪਿਛੇਤਰ ਲੱਗਾ ‘ਮੈ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਮਯ’ ਦਾ ਰੁਪਾਂਤਰ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਪਿਛੇਤਰ ਲੱਗ ਕੇ ਹੀ ਦਰੁਸਤ ਅਰਥ ਦਿੰਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ‘ਅਨੰਦਮੈ’ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ‘ਅਨੰਦਮਯ, ਅਨੰਦਮਈ, ਅਨੰਦ ਭਰਪੂਰ ਜਾਂ ਅਨੰਦ ਰੂਪ’ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ: ‘‘ਜਾ ਕੇ ਭਗਤ ਆਨੰਦਮੈ ॥ ਜਾ ਕੇ ਭਗਤ ਕਉ ਨਾਹੀ ਖੈ ॥’’ ਮ: ੫/੧੧੮੧) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਗਗਨਮੈ’ ਸ਼ਬਦ ‘ਗਗਨਮਯ’ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਉਚਾਰਨ ‘ਗਗਨਮੈਂ’ (ਅਨੁਨਾਸਕ, ਨਾਸਿਕੀ) ਕਰਨਾ ਅਸ਼ੁੱਧ ਹੈ।)

ਧੂਪੁ ਮਲਆਨਲੋ, ਪਵਣੁ ਚਵਰੋ ਕਰੇ ; ਸਗਲ ਬਨਰਾਇ, ਫੂਲੰਤ ਜੋਤੀ ॥੧॥

(ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੱਖਣ ਮਦਰਾਸ ’ਚ ਸਥਿਤ) ਮਲਯ (ਚੰਦਨ) ਪਹਾੜਧਾਰਾ ਵੱਲੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲ਼ੀ ਹਵਾ (ਮਾਨੋ) ਧੂਫ਼ (ਧੁਖਦੀ) ਹੈ, ਹਵਾ ਚੌਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਾਰੀ ਬਨਸਪਤੀ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ’ਚ ਫਲ਼-ਫੁੱਲ ਦੇ ਕੇ ਖਿੜ ਰਹੀ ਹੈ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਭਾਵ ਰੱਬੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

ਕੈਸੀ ਆਰਤੀ ਹੋਇ  ! ॥ ਭਵ ਖੰਡਨਾ  ! ਤੇਰੀ ਆਰਤੀ ॥ ਅਨਹਤਾ ਸਬਦ, ਵਾਜੰਤ ਭੇਰੀ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥

ਹੇ ਆਵਾਗਮਣ ਘੁੰਮਣ ਘੇਰੀ ’ਚੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ ਮਾਲਕ ! ਤੇਰੀ ਕੈਸੀ (ਕੁਦਰਤਮਈ ਅਦਭੁਤ) ਆਰਤੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ! , ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਰਸ ਨਗਾਰੇ ਆਵਾਜ਼ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ’ਚ ਪਹੁੰਚਿਆਂ (ਜਾਂ ਆਰਤੀ ’ਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਇਆਂ) ਨਿਰੰਤਰ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪਦ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ‘ਭਵ ਖੰਡਨਾ’ (ਆਵਾਗਮਣ ਚੱਕ੍ਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲ਼ੇ) ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਜਾਪਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਪਦ ’ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਨੂੰ ਕਰਤਾਰ ਕਣ-ਕਣ ’ਚ ਵਿਆਪਕ ਜਾਪਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ:

ਸਹਸ ਤਵ ਨੈਨ, ਨਨ ਨੈਨ ਹਹਿ ਤੋਹਿ ਕਉ; ਸਹਸ ਮੂਰਤਿ, ਨਨਾ ਏਕ ਤੁੋਹੀ॥    ਉਚਾਰਨ : ਹੈਂ, ਤੋਹੀ।

ਹੇ ਭਵ ਖੰਡਨਾ ! ਤੇਰੇ (ਦ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸਰੂਪ ’ਚ) ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੇਤਰ ਹਨ ਪਰ (ਨਿਰਗੁਣ ਸਰੂਪ ’ਚ) ਤੇਰੇ ਲਈ ਕੋਈ ਅੱਖਾਂ ਨਹੀਂ ਹਨ। (ਸਰਗੁਣ ਸਰੂਪ ’ਚ) ਤੇਰੀਆਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਕਲਾਂ ਹਨ (ਪਰ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੋਣ ਕਾਰਨ) ਤੇਰੀ ਇੱਕ ਵੀ ਸ਼ਕਲ ਨਹੀਂ।

ਸਹਸ ਪਦ ਬਿਮਲ, ਨਨ ਏਕ ਪਦ ; ਗੰਧ ਬਿਨੁ, ਸਹਸ ਤਵ ਗੰਧ ; ਇਵ ਚਲਤ ਮੋਹੀ ॥੨॥

(ਦ੍ਰਿਸ਼ਮਾਨ ’ਚ ਵਿਆਪਕ ਹੋਣ ਕਾਰਨ) ਤੇਰੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪੈਰ ਹਨ ਪਰ (ਨਿਰਗੁਣ ਸਰੂਪ ਕਾਰਨ) ਤੇਰੇ ਇੱਕ ਵੀ ਪੈਰ ਨਹੀਂ, (ਜੀਵ ਰੂਪ ’ਚ) ਤੇਰੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਨੱਕ ਹਨ ਪਰ (ਨਿਰਾਕਾਰ ਸਰੂਪ ਕਾਰਨ) ਤੇਰੇ ਇੱਕ ਵੀ ਨੱਕ ਨਹੀਂ, ਅਜਿਹੇ (ਵਿਸਮਾਦਮਈ) ਕੌਤਕਾਂ ਨੇ (ਮੈਨੂੰ) ਆਕਰਸ਼ਿਤ (ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ) ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਸਭ ਮਹਿ ਜੋਤਿ; ਜੋਤਿ ਹੈ ਸੋਇ ॥ ਤਿਸ ਦੈ ਚਾਨਣਿ; ਸਭ ਮਹਿ ਚਾਨਣੁ ਹੋਇ ॥

ਤਮਾਮ ਲੁਕਾਈ ’ਚ ਉਸ ਦੀ ਹੀ ਜੋਤ (ਮੌਜੂਦਗੀ) ਹੈ, ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ (ਗਿਆਨ ਬਖ਼ਸ਼ਣ) ਨਾਲ਼ ਸਭ ਵਿੱਚ (ਵਿਆਪਕ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਨ ਵਾਲ਼ਾ) ਬੋਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰ ਸਾਖੀ; ਜੋਤਿ ਪਰਗਟੁ ਹੋਇ ॥ ਜੋ, ਤਿਸੁ ਭਾਵੈ ; ਸੁ ਆਰਤੀ ਹੋਇ ॥੩॥

(ਪਰ) ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਜੋਤ (ਜੀਵਾਤਮਾ) ਉੱਜਲ (ਨਿਰਮਲ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਭਾਵ ‘‘ਜਨਮ ਜਨਮ ਕੀ ਇਸੁ ਮਨ ਕਉ ਮਲੁ ਲਾਗੀ.. ॥’’ (ਮ: ੩/੬੫੧)ਉਤਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ), ਜੋ ਉਸ (ਕਰਤਾਰ) ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਹੋਵੇ (ਉਹੀ ਕੁਦਰਤ ’ਚ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਚਾਈ ਕਬੂਲਣਾ ਹੀ) ਉਹ ਆਰਤੀ ਹੈ, ਸੁਗੰਧੀ ਹੈ (ਜੋ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ)।

ਹਰਿ  ! ਚਰਣ ਕਵਲ ਮਕਰੰਦ, ਲੋਭਿਤ ਮਨੋ ; ਅਨਦਿਨੁੋ, ਮੋਹਿ ਆਹੀ ਪਿਆਸਾ ॥            

ਉਚਾਰਨ : ਅਨਦਿਨੋ (‘ਮੋਹਿ’ ਦੀ ਸਿਹਾਰੀ ਉਚਾਰਨ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ‘ਮੋਹਿ’ ਪੜਨਾਂਵ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ‘ਮੋਹਿ’ ਭਾਵ ‘ਮਾਇਆ-ਮੋਹ ਵਿੱਚ’ ਅਧਿਕਰਣ ਕਾਰਕ ਨਾਂਵ)।

ਹੇ ਹਰੀ (ਮਾਲਕ) ! ਤੇਰੇ ਸੁੰਦਰ ਚਰਨ ਕਵਲ-ਫੁੱਲਾਂ (ਗੁਣਾਂ) ਨੇ ਮੇਰੇ ਮਨ ਨੂੰ ਮੋਹਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ (ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਦੀ) ਤਾਂਘਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਕ੍ਰਿਪਾ ਜਲੁ ਦੇਹਿ, ਨਾਨਕ ਸਾਰਿੰਗ ਕਉ ; ਹੋਇ ਜਾ ਤੇ, ਤੇਰੈ ਨਾਇ ਵਾਸਾ ॥੪॥੩॥        ਉਚਾਰਨ : ਦੇਹ, ਨਾਇਂ।

ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਨਾਨਕ ਪਪੀਹੇ (ਬੰਬੀਹੇ) ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਈ ਨਾਮ-ਜਲ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਕਰ, ਜਿਸ ਨਾਲ਼ (ਭਾਵ ਤਾਂ ਜੋ) ਤੇਰੇ ਨਾਮ (ਰਜ਼ਾ) ਵਿੱਚ ਸਦੀਵੀ ਟਿਕਾਣਾ ਬਣ ਜਾਵੇ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਣਿਆ ਰਹੇ ਭਾਵ ਤੇਰੀ ਆਰਤੀ ’ਚ ਸਦੀਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਰਹਾਂ।

ਰਾਗੁ ਗਉੜੀ, ਪੂਰਬੀ, ਮਹਲਾ ੪ ॥

(ਨੋਟ: ਉਕਤ ਸਿਰਲੇਖ ’ਚ ਦਰਜ ‘ਪੂਰਬੀ’; ‘ਰਾਗ ਗਉੜੀ’ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੇ 24 ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ’ਚ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਉਚਾਰਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ‘ਕਰਹਲੇ’ ਤੇ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੀ ‘ਬਾਵਨ ਅਖਰੀ’ ਇਤਿਆਦਿਕ ਲੰਮੀਆਂ ਬਾਣੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸ਼ਬਦ ‘ਰਾਗ ਗਉੜੀ’ ਦੀ ‘ਪੂਰਬੀ’ ਤੇ ‘ਦੀਪਕੀ’ ਸੰਯੁਕਤ ਕਿਸਮ ’ਚ ਵੀ ਦਰਜ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ: ‘‘ਗਉੜੀ, ਪੂਰਬੀ, ਦੀਪਕੀ, ਮਹਲਾ ੧, ਜੈ ਘਰਿ, ਕੀਰਤਿ ਆਖੀਐ; ਕਰਤੇ ਕਾ ਹੋਇ ਬੀਚਾਰੋ ॥’’)

ਕਾਮਿ, ਕਰੋਧਿ, ਨਗਰੁ ਬਹੁ ਭਰਿਆ ; ਮਿਲਿ ਸਾਧੂ, ਖੰਡਲ ਖੰਡਾ ਹੇ ॥

ਸੈਕਸ-ਵਾਸ਼ਨਾ ਨਾਲ਼, ਕਰੋਧ ਬਿਰਤੀ (ਆਦਿ ਵਿਕਾਰੀ ਭਾਵਨਾ ਜਾਂ ਹਵਾ) ਨਾਲ਼ ਨਕਾ-ਨੱਕ ਭਰਿਆ (ਸਰੀਰ) ਸ਼ਹਿਰ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਛੇਦਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪੂਰਬਿ ਲਿਖਤ ਲਿਖੇ, ਗੁਰੁ ਪਾਇਆ ; ਮਨਿ ਹਰਿ ਲਿਵ, ਮੰਡਲ ਮੰਡਾ ਹੇ ॥੧॥

(ਪਰ) ਪੂਰਬਲੇ ਨਸੀਬ ਲਿਖੇ ਮੁਤਾਬਕ ਗੁਰੂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਜੋ (ਮਨੁੱਖਾ) ਮਨ ਵਿੱਚ ਹਰੀ ਪ੍ਰਤਿ ਲਗਨ (ਸ਼ੌਕ) ਭਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਕਰਿ ਸਾਧੂ ਅੰਜੁਲੀ, ਪੁਨੁ ਵਡਾ ਹੇ ॥ ਕਰਿ ਡੰਡਉਤ, ਪੁਨੁ ਵਡਾ ਹੇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥      ਉਚਾਰਨ : ਵੱਡਾ।

(ਤਾਂ ਤੇ) ਗੁਰੂ ਅੱਗੇ ਹੱਥ ਜੋੜਣੇ ਬੜਾ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੈ, (ਗੁਰੂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ) ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੰਕਾ-ਸੰਦੇਹ ਨਮਸਕਾਰ (ਪ੍ਰਵਾਨ) ਕਰਨਾ, ਹੋਰ ਵੀ ਗੁਣਕਾਰੀ ਹੈ।

ਸਾਕਤ, ਹਰਿ ਰਸ ਸਾਦੁ ਨ ਜਾਣਿਆ ; ਤਿਨ ਅੰਤਰਿ, ਹਉਮੈ ਕੰਡਾ ਹੇ ॥     ਉਚਾਰਨ : ਤਿਨ੍ਹ।

ਸੰਸਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੱਕ ਰੁਚੀ ਰੱਖਣ ਵਾਲ਼ਿਆਂ ਨੇ ਹਰੀ ਮਿਲਾਪ ਰਸ (ਭਾਵ ਰੱਬੀ ਮਿਲਾਪ ਰੂਪ ਮਹੱਤਵ) ਦੇ ਅਨੰਦ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸਮਝਿਆ (ਕਿਉਂਕਿ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ (ਤੂੰ ਤੂੰ ਸਵੀਕਾਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ) ਮੈਂ ਮੈਂ ਵਾਲ਼ਾ ਕਾਂਟਾ ਚੁਭਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਜਿਉ ਜਿਉ ਚਲਹਿ, ਚੁਭੈ, ਦੁਖੁ ਪਾਵਹਿ; ਜਮਕਾਲੁ ਸਹਹਿ ਸਿਰਿ ਡੰਡਾ ਹੇ ॥੨॥    ਉਚਾਰਨ : ਜਿਉਂ ਜਿਉਂ, ਚਲਹਿਂ, ਪਾਵੈਂ, ਸਹੈਂ।

ਜੈਸੇ ਜੈਸੇ (ਉਹ, ਮੈਂ ਮੈਂ ਅਧੀਨ ਪਦਾਰਥ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨ ਵੱਲ) ਚੱਲਦੇ ਹਨ (ਹਉਮੈ ਰੂਪ ਕਾਂਟਾ ਹੋਰ) ਚੁਭਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੁੱਖ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਰ (ਕਾਮ, ਕਰੋਧ, ਲੋਭ, ਮੋਹ, ਹੰਕਾਰ) ਰੂਪ ਡੰਡਾ ਸਹਾਰਦੇ ਹਨ।

ਹਰਿ ਜਨ, ਹਰਿ ਹਰਿ ਨਾਮਿ ਸਮਾਣੇ ; ਦੁਖੁ ਜਨਮ ਮਰਣ, ਭਵ ਖੰਡਾ ਹੇ ॥

(ਪਰ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ) ਹਰੀ ਦੇ ਸੇਵਕ ਹਰੀ ਦੇ ਨਾਮ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਆਵਾਗਵਨ ਦਾ ਦੁੱਖ (ਭਾਵ ਰੱਬੀ ਵਿਛੋੜਾ) ਤੇ ਸੰਸਾਰਕ (ਪਦਾਰਥਾਂ) ਦਾ ਮੋਹ ਮੁਕ (ਕੱਟਿਆ) ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(ਨੋਟ: ਗੁਰਬਾਣੀ ਲਿਖਤ ਮੁਤਾਬਕ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ‘ਦੁਖੁ’ (ਇੱਕ ਵਚਨ) ਸ਼ਬਦ ਰੱਬੀ ਵਿਛੋੜੇ ਵੱਲ ਤੇ ‘ਦੁਖ’ (ਬਹੁ ਵਚਨ) ਦੁਨਿਆਵੀ ਦੁੱਖਾਂ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ‘‘ਦੁਖੁ ਜਨਮ ਮਰਣ’’ (ਇੱਕ ਵਚਨ ‘ਦੁਖੁ’) ਦਾ ਮਤਲਬ ‘ਰੱਬੀ ਵਿਛੋੜਾ’ ਦਰੁਸਤ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।)

ਅਬਿਨਾਸੀ ਪੁਰਖੁ ਪਾਇਆ ਪਰਮੇਸਰੁ ; ਬਹੁ ਸੋਭ ਖੰਡ ਬ੍ਰਹਮੰਡਾ ਹੇ ॥੩॥       ਉਚਾਰਨ : ਅਬਿਨਾਸ਼ੀ।

(ਗੁਰੂ ਮਦਦ ਨਾਲ਼ ਜਿਨ੍ਹਾਂ) ਸਦੀਵੀ ਸੱਚ (ਆਦਿ ਸਚੁ, ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ..॥) ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ, ਸਰਬੋਤਮ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਪਾ ਲਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋਕ-ਪ੍ਰਲੋਕ ’ਚ ਬੜੀ ਸ਼ੋਭਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਹਮ ਗਰੀਬ, ਮਸਕੀਨ ਪ੍ਰਭ  ! ਤੇਰੇ ; ਹਰਿ  ! ਰਾਖੁ ਰਾਖੁ, ਵਡ ਵਡਾ ਹੇ ॥

ਹੇ ਪ੍ਰਭੂ ! ਹੇ ਹਰੀ ! ਤੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈਂ, ਤੇਰੇ (ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ) ਅਸੀਂ ਲਾਚਾਰ, ਨਿਮਾਣੇ, ਬੇਵੱਸ ਹਾਂ ਪਰ ਤੇਰੇ (ਸੇਵਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਕਿਰਪਾ ਕਰ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਕਾਮਾਦਿਕਾਂ ਤੋਂ) ਬਚਾਅ ਲੈ, ਬਚਾਅ ਲੈ।

ਜਨ ਨਾਨਕ  ! ਨਾਮੁ ਅਧਾਰੁ ਟੇਕ ਹੈ ; ਹਰਿ ਨਾਮੇ ਹੀ, ਸੁਖੁ ਮੰਡਾ ਹੇ ॥੪॥੪॥

ਹੇ ਹਰੀ  ! ਤੇਰੇ ਦਾਸ ਨਾਨਕ ਲਈ (ਤੇਰਾ) ਨਾਮ ਹੀ ਆਸਰਾ ਹੈ, ਸਹਾਰਾ ਹੈ (ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਕਾਰ ਰੂਪ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ’ਚੋਂ) ਤੇਰੇ ਨਾਮ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਅਨੰਦ (ਸਕੂਨ, ਟਿਕਾਅ) ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

ਰਾਗੁ ਗਉੜੀ, ਪੂਰਬੀ, ਮਹਲਾ ੫ ॥

ਕਰਉ ਬੇਨੰਤੀ, ਸੁਣਹੁ ਮੇਰੇ ਮੀਤਾ  ! ਸੰਤ ਟਹਲ ਕੀ ਬੇਲਾ ॥     ਉਚਾਰਨ : ਕਰਉਂ (ਕਰੌਂ), ਬੇਲ਼ਾ।

ਹੇ ਮੇਰੇ ਸਤਿਸੰਗੀ ਮਿੱਤਰ ਜਨੋ  ! ਮੈ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਾ ਹਾਂ (ਧਿਆਨ ਨਾਲ਼) ਸੁਣੋ ਕਿ (ਇਹ ਕੀਮਤੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ) ਗੁਰੂ ਸੰਤ ਦੀ (ਦਰਸਾਈ ਗਈ) ਸੇਵਾ-ਭਗਤੀਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ (ਵਕਤ) ਹੈ।

ਈਹਾ, ਖਾਟਿ ਚਲਹੁ ਹਰਿ ਲਾਹਾ ; ਆਗੈ ਬਸਨੁ ਸੁਹੇਲਾ ॥੧॥      ਉਚਾਰਨ : ਈਹਾਂ।

ਇੱਥੇ (ਇਸ ਮਨੁੱਖਾ ਜਨਮ ’ਚ) ਹਰੀ ਨਾਮ ਰੂਪ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਅਗਾਂਹ (ਬਾਕੀ ਬਚੇ ਜੀਵਨ ਤੇ ਪ੍ਰਲੋਕ ’ਚ) ਸੁਖਦਾਈ ਵਸੇਬਾ (ਟਿਕਾਣਾ) ਹੋਵੇਗਾ।

ਅਉਧ ਘਟੈ, ਦਿਨਸੁ ਰੈਣਾਰੇ ॥ ਮਨ ! ਗੁਰ ਮਿਲਿ, ਕਾਜ ਸਵਾਰੇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥      ਉਚਾਰਨ : ਰੈਣਾ+ਰੇ।

(ਇਸ ਲਈ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਕੇ ਮਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰੋ ਕਿ) ਹੇ ਮਨ ! ਉਮਰ ਦਿਨ-ਰਾਤ ਕਰਕੇ ਘਟ ਰਹੀ ਹੈ, ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ (ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਸਲ) ਕਾਰਜ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰ ਲੈ।

ਇਹੁ ਸੰਸਾਰੁ, ਬਿਕਾਰੁ ਸੰਸੇ ਮਹਿ ; ਤਰਿਓ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ॥        ਉਚਾਰਨ : ਇਹ।

ਇਹ ਜਗਤ (ਲੁਕਾਈ) ਵਿਕਾਰ ਰੂਪ ਭਰਮ-ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਹੈ, (ਇਸ ਦੁਬਿਧਾ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਵਹਿਮੀ ਵਿੱਚੋਂ, ਕਿ ਕੋਈ ਰੱਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਹੀਂ) ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਹੋਂਦ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲ਼ਾ ਹੀ ਤਰਿਆ ਹੈ।

ਜਿਸਹਿ ਜਗਾਇ, ਪੀਆਵੈ ਇਹੁ ਰਸੁ ; ਅਕਥ ਕਥਾ, ਤਿਨਿ ਜਾਨੀ ॥੨॥     ਉਚਾਰਨ : ਜਿਸ੍ਹੈ, ਇਹ, ਅਕੱਥ, ਤਿਨ੍ਹ।

(ਪਰ) ਜਿਸ ਨੂੰ (ਕਰਤਾਰ ਆਪ, ਇਸ ਗਾਫ਼ਲਪਣ ਵਿੱਚੋਂ) ਜਗਾ ਕੇ ਇਹ ਨਾਮ-ਰਸ (ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਰਸ) ਪਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਵਰਣਨ ਰਹਿਤ ਪਦ ਜਾਂ ਰੁਤਬੇ (ਦੀ ਅਹਿਮੀਅਤ) ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਹੈ।

ਜਾ ਕਉ ਆਏ, ਸੋਈ ਬਿਹਾਝਹੁ ; ਹਰਿ, ਗੁਰ ਤੇ ਮਨਹਿ ਬਸੇਰਾ ॥        ਉਚਾਰਨ : ਮਨ੍ਹੈ ‘ਬਿੰਦੀ ਰਹਿਤ’।

(ਹੇ ‘‘ਇਕ ਦੂ ਇਕੁ ਸਿਆਣਾ ॥’’ ਲੋਕੋ !) ਜਿਸ ਵਣਜ-ਵਪਾਰ ਲਈ (ਜਗਤ ’ਚ) ਆਏ ਹੋ, ਉਹੀ ਖਰੀਦੋ (ਇਸ ਵਣਜ ਪ੍ਰਤਿ) ਮਨ ਵਿੱਚ ਲਗਾਅ ਹਰੀ ਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ (ਸੰਯੁਕਤ) ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (ਇਸ ਉਪਰੰਤ)

ਨਿਜ ਘਰਿ ਮਹਲੁ ਪਾਵਹੁ, ਸੁਖ ਸਹਜੇ ; ਬਹੁਰਿ ਨ ਹੋਇਗੋ ਫੇਰਾ ॥੩॥

ਆਪਣੇ ਅਸਲ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਭਾਵ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਰੱਬੀ ਨਿਵਾਸ-ਸਥਾਨ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਲੱਭ ਲਵੋਗੇ, ਫਿਰ ਘੜੀ ਮੁੜੀ (ਵਾਰ ਵਾਰ) ਆਵਾਗਮਣ ਦਾ ਚੱਕ੍ਰ ਨਹੀਂ ਲੱਗੇਗਾ (ਤਾਂ ਤੇ ਬੇਨਤੀ ਕਰੋ ਕਿ)

ਅੰਤਰਜਾਮੀ  ! ਪੁਰਖ ਬਿਧਾਤੇ  ! ਸਰਧਾ ਮਨ ਕੀ ਪੂਰੇ ॥         ਉਚਾਰਨ : ਸ਼ਰਧਾ।

ਹੇ ਸਾਡੇ ਕਿਰਦਾਰ ਨੂੰ ਜਾਣਨਹਾਰੇ  ! ਹੇ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨੀ ਨੂੰ ਸਿਰਜਣਹਾਰੇ  ! (ਤੇਰੇ ਦੁਆਰਾ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਉਪਰੰਤ) ਸਾਡੇ ਮਨ ਦੀ ਤਾਂਘ (ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ) ਸਿਰੇ ਚਾੜ੍ਹ।

ਨਾਨਕ ਦਾਸੁ ਇਹੈ ਸੁਖੁ ਮਾਗੈ; ਮੋ ਕਉ ਕਰਿ, ਸੰਤਨ ਕੀ ਧੂਰੇ ॥੪॥੫॥       ਉਚਾਰਨ : ਮਾਂਗੈ।

ਨਾਨਕ (ਤੇਰਾ) ਦਾਸ ਇਹੀ ਅਨੰਦਮਈ ਦਾਤ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਸੱਚ ’ਤੇ ਪਹਿਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲ਼ੇ ਤੇਰੇ ਪਿਆਰਿਆਂ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਦੀ ਧੂੜ ਬਣਾ ਦਿਓ (ਭਾਵ ਰੱਬੀ ਭਗਤਾਂ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਰਹੋ ਜੋ ਸੁਖਦਾਈ ਹੈ ਤੇ ਮਨ ’ਚ ਅਹੰਕਾਰ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋਵੇ)।

(ਨੋਟ: ਉਕਤ ਸ਼ਬਦ ਜਿੱਥੇ ਸੋਹਿਲਾ ਬਾਣੀ ’ਚ ਦਰਜ ਅੰਤਲਾ ਤੇ ਪੰਨਾ 13 ਦਾ ਅਖੀਰਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਉਪਰੰਤ ਗਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪੰਨਾ 205 ’ਤੇ ‘ਗਉੜੀ ਰਾਗ’ ’ਚ ਦੁਬਾਰਾ ਦਰਜ ਹੈ, ਜਿਸ ਉਪਰੰਤ ‘‘ਰਾਖੁ ਪਿਤਾ ਪ੍ਰਭ  ! ਮੇਰੇ ॥ ਮੋਹਿ ਨਿਰਗੁਨੁ; ਸਭ ਗੁਨ ਤੇਰੇ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮ: ੫/੨੦੫) ਸ਼ਬਦ ਦਰਜ ਹੈ, ਜੋ ਬੇਨਤੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਦਿਨ ਦੀ ਆਰੰਭਤਾ ਤੇ ਸਮਾਪਤੀ ਬੇਨਤੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਕਰਨੀ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੈ।)