ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ

ਵੱਡਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ

ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ (ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ)

ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੇ ਨਾਂ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਸਰੀਰ ਤੇ ਹਿਰਦਾ ਕੰਬਣ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦਾ ਅੱਖਰੀ ਅਰਥ ਹੀ ਕਿਸੇ ਕੌਮ ਦਾ ਸਰਬ ਨਾਸ਼ ਹੈ। ਹਿੰਦੂਸਤਾਨ ਅੰਦਰ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਖਾਸ ਵਰਗ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਕਰਕੇ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਭਜਨੀਕ ਬੰਦਗੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਡਰਪੋਕ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਹਾਦਰ ਸੂਰਮਾ ਕਹਾਉਣ ਵਾਲਾ ਜ਼ਾਲਮ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਂ ਪਾ ਕੇ ਜ਼ਾਲਮ ਵੱਲੋਂ ਹਰ ਜ਼ੁਲਮੋ-ਸਿਤਮ ਸਹਿਨ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਬਣ ਗਈ। ਲੋਕਾਂ ਅੰਦਰ ਇਹ ਧਾਰਨਾ, ਸੋਚ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਹੋ ਗਈ ਕਿ ‘ਖਾਧਾ ਪੀਤਾ ਲਾਹੇ ਦਾ, ਬਾਕੀ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹੇ ਦਾ।’

ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕੌਮ ਨੇ ਮਰਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਅੱਧੀ ਮੌਤ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾ ਹੀ ਉਸ ਕੌਮ ਦੇ ਗੱਦਾਰ ਲੋਕ ਕਰ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ; ਮਰਾਠਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਂਪ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਸ ਦਾ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਏਜੰਟ ਨਜੀਬੁਦੌਲਾ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਚੜ੍ਹਤ ਦੇਖ ਕੇ ਘਬਰਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਛੇਤੀ ਬਦਲਾ ਲਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਮੇਰੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰੋਂ ਕੱਢਿਆ ਹੈ। ਹੁਣੇ ਹੁਣੇ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲੋਂ ਭਜਾਏ ਜ਼ਖਮੀ ਜਹਾਨ ਖਾਂ ਦੀ ਹਾਰ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸੀ। ਸ਼ਾਹਆਲਮ ਸਾਨੀ ਆਪਣੇ ਵਜ਼ੀਰ ਗਾਜ਼ੀਉਦੀਨ ਤੋਂ ਤੰਗ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਦੁਰਾਨੀ ਨੂੰ ਸੱਦਾ ਪੱਤਰ ਭੇਜਿਆਂ ਕਿ ਮੇਰੀ ਆ ਕੇ ਮਦਦ ਕਰੋ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਧੋ ਸਿੰਘ ਜੈਪੁਰ ਤੇ ਬਿਜੈ ਸਿੰਘ ਮਾਰਵਾੜ ਨੇ ਵੀਂ ਦੁਰਾਨੀ ਨੂੰ ਮਦਦ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਉਣ ਲਈ ਆਖਿਆ।

ਅਜੇਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਅਬਦਾਲੀ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਨਾਲ ਅਕਤੂਬਰ 1759 ਨੂੰ ਅਟਕ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਪੰਜਵੀਂ ਵਾਰ ਹਿੰਦ ’ਤੇ ਹਮਲਾਵਰ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਹਮਲਾ ਨਿਰੋਲ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਨੂੰ ਮਲੀਆਮੇਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸੀ। ਸੰਬਾ ਜੀ ਲਹੌਰੋਂ ਭੱਜ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੁਰਾਨੀ (ਅਬਦਾਲੀ) ਨੇ ਕਰੀਮਦਾਦ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਹਾਕਮ ਥਾਪ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਾਂਗੜੇ ਵਾਲੇ ਰਾਜੇ ਘੁਮੰਡ ਚੰਦ ਨੂੰ ਜਲੰਧਰ (ਦੁਆਬਾ) ਸੌਂਪ ਕੇ ਮਾਰੋ-ਮਾਰ ਕਰਦਾ ਸਤਲੁਜ ਪਾਰ ਕਰਕੇ ਤਰੌੜੀ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਦੱਤਾ ਜੀ ਸਿੰਧੀਆ ਨਾਲ ਜਾ ਟਕਰਾਇਆ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਸਹਾਰਨਪੁਰ ਲਾਗੇ ਰੁਹੇਲਾ ਸਰਦਾਰ ਨਜੀਬੁਦੌਲਾ ਆਪਣਾ ਲਸ਼ਕਰ ਲੈ ਕੇ ਦੁਰਾਨੀ ਨੂੰ ਆ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਬਰਾੜੀ ਘਾਟ ’ਤੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨਾਲ ਕਰਾਰੀ ਜੰਗ ਹੋਈ ਤੇ ਦੱਤਾ ਜੀ ਸਿੰਧੀਆ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਅਬਦਾਲੀ ਲਗਭਗ ਸਾਲ ਭਰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਰਿਹਾ ਤਾ ਕਿ ਜੇ ਮਰਾਠੇ ਦੁਬਾਰਾਂ ਸਿਰ ਚੁੱਕਣ ਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਵੇ। ਆਖਰ 14 ਜਨਵਰੀ 1761 ਨੂੰ ਪਾਨੀਪਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਦੁਰਾਨੀ ਤੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਭਿਆਨਕ ਜੰਗ ਹੋਈ, ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾ. ਗੁਪਤਾ ਅਨੁਸਾਰ-ਦੁਰਾਨੀ ਨਾਲ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁਸਲਿਮ ਨਵਾਬ ਸਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਦੋ ਲੱਖ ਮਰਾਠਾ ਸੀ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਸ. ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸੱਚੀ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਦਿੰਦਿਆ ਰਸਦ ਪਾਣੀ ਭੇਜ ਕੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਚੌਖੀ ਗਿਣਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਮਰਾਠੇ ਆਖਰ ਬੁਰੀ ਤਰਾਂ ਹਾਰੇ ਮਾਨੋ ਮੁੜ ਉਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਜੋਗੇ ਨਾ ਰਹੇ। ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਅਬਦਾਲੀ ਦਿੱਲੀ ਵੱਲ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨਾਲ ਸਿਝ ਰਿਹਾ ਸੀ ਉਸ ਵੇਲੇ ਅਕਤੂਬਰ 1760 ਈ: ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਸਾਲਾਨਾ ਸਰਬਤ ਖਾਲਸਾ ਜੋੜ ਮੇਲੇ ’ਤੇ ਇਕੱਤਰ ਹੋ ਕੇ ਗੁਰਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਲਹੌਰ ’ਤੇ ਧਾਵਾ ਬੋਲਿਆ ਜਾਵੇ ਨਵੰਬਰ 1760 ਵਿੱਚ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਲਹੌਰ ਜਾ ਸੋਧਿਆ ਮੁਹੰਮਦ ਖਾਂ ਨੇ ਡਰਦਿਆਂ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਇਆ ਨਜ਼ਰਾਨੇ ਵੱਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਸਿੰਘਾਂ ਤੋ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਵਾਇਆ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਮੁੜ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਪੈਰ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਨਾ ਲੱਗਣ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕਿਲਿਆਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਵੀ ਕਰ ਲਈ।

ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਹਾਰ ਦੇ ਕੇ ਅਬਦਾਲੀ 1761 ਈ: ਵਿੱਚ ਵਾਪਿਸ ਪਰਤਿਆ। ਸ. ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਰਸਦ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦੁਰਾਨੀ ਪਾਸ ਪੁੱਜ ਗਈ ਸੀ ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਮੁੜਦੀ ਵਾਰੀ ਬਰਨਾਲਾ ਲੁਟਿਆ ਸ. ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਮੂਨਕ ਵਲ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ ਉਸ ਦੇ ਦੂਤ ਬੀਰਮ ਢਿਲੋ ਨੇ ਚਾਰ ਲੱਖ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਦੇ ਕੇੇ ਦੁਰਾਨੀ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸ. ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲੋਂ ਹਾਕਮ ਸਰਹੰਦ ਨੀਅਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਗੱਲ ਤੇ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸਾ ਨੇ ਸ. ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਜੁਰਮਾਨਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਕ ਜਰਵਾਣੇ ਦੀ ਦਿੱਤੀ ਹਾਕਮੀ ਤੂੰ ਕਿਉਂ ਕਬੂਲੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਦੁਰਾਨੀ ਫੌਜ ਬਿਆਸ ਪਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਸਿੰਘ ਅਫਗਾਨਾਂ ’ਤੇ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਗਏ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 2200 ਹਿੰਦੂ ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਛਡਵਾ ਕੇ ਘਰੋਂ ਘਰੀ ਪਹੁੰਚਾਇਆ। ਇਸ ਘਟਨਾ ਕਾਰਨ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਬੰਦੀ ਛੋੜ ਕਰ ਕੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਏ।

ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਅਜੇ ਅਟਕ ਪਾਰ ਹੀ ਕੀਤਾ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਪਿਛਾ ਕਰਦਿਆਂ ਝਨਾਂ ਦਾ ਪਾਸਾ ਖੂਬ ਲੁਟਿਆ। ਜੂਨ ਜੁਲਾਈ 1761 ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਕੇ ਸਿੰਘ ਫਿਰ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਛਾ ਗਏ ਇਹ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਨੂਰਦੀਨ ਖਾਂ ਬਾਮਜਈ ਨੂੰ ਫੌਜ ਦੇ ਕੇ ਤੋਰਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਸ. ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਝਨਾਂ ਲਾਗੇ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਖੂਬ ਹੱਥ ਦਿਖਾਏ ਆਖਰ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਜੰਮੂ ਵਾੜ ਦਿੱਤਾ। 27 ਅਕਤੂਬਰ 1761 ਈ: ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਲੀ ਨੂੰ ਸਰਬਤ ਖਾਲਸਾ ਅੰਮਿ੍ਰਤਸਰ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਲਹੌਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਲਗਭਗ ਸਾਰਾ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਗੁਰਮਤਾਂ ਕਰਕੇ ਨਵੰਬਰ 1761 ਈ: ਵਿੱਚ ਲਾਹੌਰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਕਬਜੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ। ਪੰਥ ਨੇ ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਆਹਲੂਵਾਲੀਏ ਨੂੰ ਸੁਲਤਾਨ ਉਲ ਕੌਮ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦੇ ਕੇ ਸਿੰਘਾਸਨ ’ਤੇ ਸ਼ਸ਼ੋਭਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ਚਲਾਇਆ ਇਹ ਗੱਲ ਖਜ਼ਾਨਾ ਏ ਆਮਰਾ (1762) ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਹੈ ਇਸ ’ਤੇ ਲਿਖੇ ਫਾਰਸੀ ਸ਼ਬਦ ਇਹ ਸਨ- ‘ਸਿੱਕਾ ਜ਼ਦ ਦਰ ਜਹਾਂ ਬ ਫਜਲੇ ਅਕਾਲ। ਮੁਲਕ ਅਹਿਮਦ ਗਿ੍ਰਫਤ ਜੱਸਾ ਕਲਾਲ।’ ਕਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਜਿਵੇਂ ਡਾ. ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ ਪੰਨਾ ੧੬੪, 1 8 . ੧੬੭ ਦਾ ਵੀਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਲਿਖਤ ਵਾਲਾ ਸਿੱਕਾ ਕੁਝ ਤੁਅਸਬੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਦੁਰਾਨੀ ਨੂੰ ਭੜਕਾਣ ਲਈ ਜਾਅਲੀ ਬਣਾ ਕੇ ਕਾਬਲ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ਜਿਹਾ ਕਿ ਚਰਾਹ ਬਾਗ਼ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਗਣੇਸ਼ ਦਾਸ ਵਡੇਰੇ ਨੇ ਸਾਫ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਵੱਲੋਂ ਚਾਲੂ ਸਿੱਕੇ ਅਸਲ ਲਿਖਤ (ਇਬਾਰਤ) ਇਹ ਸੀ ‘ਦੇਗੋ ਤੇਗੋ ਫਤਹ ਓ ਨੁਸਰਤ ਬੇ ਦਰੰਗ! ਯਾਫਤ ਅਜ਼ ਨਾਨਕ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ।’

ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਸੰਬੰਧ ਕਾਬੂ ਕਰਕੇ ਦੁਰਾਨੀ ਦੇ ਯਾਰਾਂ ਗਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੋਧਣਾ ਆਰੰਭਿਆ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੋਖੀ ਆਕਲ ਦਾਸ ਜੰਡਿਆਲੀਆ ਸੀ। ਖਾਲਸੇ ਨੇ ਜੰਡਿਆਲੇ ਨੂੰ ਜਾ ਘੇਰਾ ਪਾਇਆ। ਡਾ. ਨਾਰੰਗ ਅਨੁਸਾਰ ਪੰਨਾ 232 ਇਬਰਨ ਨਾਮੇ ਦਾ ਲਿਖਾਰੀ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਕਲ ਦਾਸ ਨੇ ਚਿੱਠੀ ਲਿੱਖ ਕੇ ਦੁਰਾਨੀ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਾ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਮੇਰੀ ਜਾਨ ਲਬਾਂ ’ਤੇ ਪਈ ਹੈ ਮੇਰੇ ਮਰਨ ਪਿੱਛੋਂ ਤੇਰੀ ਤਾਕਤ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ; ਦੁਰਾਨੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਨੀਅਤ ਕਰੀ ਬੈਠਾ ਸੀ ਮਰਾਠਿਆ ਨੂੰ ਮਾਰ ਲਿਆ ਹੁਣ ਐਤਕੀ ਵੈਰੀ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਮੁਕਾਉਣਾ ਹੈ, ਇਸ ਮਨੋਰਥ ਤਹਿਤ ਅਬਦਾਲੀ ਛੇਵਾਂ ਹੱਲਾ ਕਰਕੇ ਫਰਵਰੀ 1762 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜਾ।

ਸਿੰਘ ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਰਹੰਦ ਵਲ ਨਿਕਲ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਮਾਲਵੇ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਣ। ਖਾਲਸੇ ਦਾ ਵਹੀਰ ਅਜੇ ਕੁੱਪਰਹੀੜੇ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਿ 3 ਫਰਵਰੀ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰੋਂ ਚਲ ਕੇ ਦੁਰਾਨੀ ਫੋਰਨ 5 ਫਰਵਰੀ 1762 ਨੂੰ ਕੁੱਪਰਹੀੜੇ ਪੁੱਜ ਗਿਆ। ਅਗੋਂ ਮੂਹਰਿਓਂ ਜੈਨ ਖਾਂ ਹਾਕਮ ਸਰਹੰਦ ਅਤੇ ਭੀਖਨ ਖਾਂ ਨਵਾਬ ਮਲੇਰ ਕੋਟਲੇ ਦੀਆਂ ਫੌਜਾਂ ਖਾਲਸਾਈ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਘੇਰ ਕੇ ਲੜ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਦੁਰਾਨੀ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ 20-25 ਹਜ਼ਾਰ ਮੁਸਲਿਮ ਮੁਲਖਈਆਂ ਲੈ ਕੇ ਚੜ੍ਹ ਆਇਆ। ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਬੱਚਿਆਂ ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਸਮੇਤ 50 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੀ ਸੀ ਬਹੁਤ ਭਾਰਾ ਖੂਨੀ ਜੰਗ ਹੋਇਆ। ਕੋਈ ਸਿੰਘ ਨਾ ਬਚਿਆ ਜੋ ਜਖਮੀ ਨਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ, ਸ. ਸੰਗੂ ਸਿੰਘ ਤੇ ਸ਼ੇਖੂ ਸਿੰਘ ਹੰਬਲਵਾਲ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਬਰਨਾਲੇ ਵੱਲ ਲਿਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਉਧਰੋਂ ਸ਼ਾਹ ਵਲੀ ਖ਼ਾਨ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਫੌਜ ਲੈ ਕੇ ਜਿਸ ਨੇ ਸਿੰਘਣੀਆਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ।

ਸ. ਜੱਸਾ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ 22 ਅਤੇ ਸ. ਚੜ੍ਹਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ 16 ਜ਼ਖਮ ਆਏ, ਸਿੰਘ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ-ਹਟਦੇ ਕੁਤਬੇ ਬਾਹਮਣੀ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਹਠੂਰ ਦੀ ਢਾਬ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜੇ ਇੱਥੋਂ ਦੋਹਾਂ ਥੱਕੀਆਂ ਫ਼ੌਜਾਂ ਨੇ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਗੁਪਤ ਮਦਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ. ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗਿ੍ਰਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤਾ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ ਹੁਕਮ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ. ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦਾ ਸਿਰ ਮੁੰਨ ਕੇ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਪੇਸ਼ ਕਰੋ। ਸ. ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਂ ਸਵਾ ਲੱਖ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਦੇਵਾਂਗਾ ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੇਸ ਨਾ ਕੱਟੇ ਜਾਣ, ਇਵੇਂ ਹੀ ਹੋਇਆ, ਸ. ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ 5 ਲੱਖ ਨਜ਼ਰਾਨਾ ਅਤੇ ਸਵਾ ਲੱਖ ਕੇਸਾਂ ਦਾ ਦੇ ਕੇ ਰਿਹਾਈ ਪਾਈ। 15 ਫਰਵਰੀ 1762 ਨੂੰ ਅਬਦਾਲੀ ਸਰਹੰਦ ਤੋਂ ਲਾਹੌਰ ਨੂੰ ਮੁੜਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਪੰਜਾਹ ਗੱਡੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਦੇ ਲੱਦੇ ਹੋਏ ਸਨ; ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਅੰਮਿ੍ਰਤਸਰ ਵਿਖੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਬਾਰੂਦ ਨਾਲ ਉੜਾ ਦਿੱਤਾ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਇੱਟ ਉਸ ਦੇ ਨੱਕ ਉੱਤੇ ਵੱਜੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਨਸੂਰ ਵੱਗਦਾ ਰਿਹਾ, ਸਰੋਵਰ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਪੂਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। 3 ਮਾਰਚ 1762 ਨੂੰ ਦੁਰਾਨੀ ਲਾਹੌਰ ਪੁੱਜਾ ਉੱਥੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਸਿੰਘਾਂ ਦੇ ਸਿਰਾਂ ਦੇ ਮੀਨਾਰ ਬਣਾ ਕੇ ਖੜੇ ਕੀਤੇ ਤਾਂ ਕਿ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇਖੇ ਕਿ ਸਿੰਘ ਮਾਰ ਮੁਕਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਇਸ ਸਮੇਂ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਵਿੱਚ 12 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਤਾਰੀਖਿ ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹੀ ਤੇ ਇਬਰਨਾਮੇ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 30 ਹਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਸਯਦ ਮੁਹੰਮਦ ਲਤੀਫ਼ ਤੇ ਕਨ੍ਹਈਆ ਲਾਲ ਨੇ 24 ਹਜ਼ਾਰ ਗਿਣਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਸ. ਰਤਨ ਸਿੰਘ ਭੰਗੂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ: ‘ਲੋਕ ਕਹੈਂ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਲੱਖ ਸਾਰਾ, ਪਚਾਸ ਬਚਯੋ ਅੋਰ ਸਭ ਗਯੋ ਮਾਰਾ। ਪਿਤਾ ਹਮਾਰੇ ਤੀਸ ਬਤਾਏ, ਰਹੇ ਸੁ ਮਰ ਔਰ ਬਚ ਕਰ ਆਏ। ਪਿਤਾ ਚਾਚੋ ਦੁਇ ਹਮਥੇ ਸਾਥ, ਉਨ ਸੁਨੀ ਹਮ ਆਖੀ ਬਾਤ।’

ਇਸ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਸੰਖਿਆ ਵਹੀਰ ਦੇ ਬਾਲ-ਬੱਚੇ, ਬੁੱਢੇ ਤੇ ਬੀਬੀਆਂ ਆਦਿ ਹੀ ਸੀ, ਚੁਪਾਸਿਓਂ ਘਿਰ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਕਤਲੇਮ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਏ, ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਨੂੰ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਇਤਨੀ ਜਲਦੀ ਪੁੱਜ ਜਾਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੂਜਾ ਅਬਦਾਲੀ ਕੋਲ ਕੇਵਲ ਫ਼ੌਜ ਹੀ ਸੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਦਾਰੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਚੁਤਰਫ਼ੀ ਵੈਰੀ ਦੇ ਆਹੂ ਵੀ ਲਾਏ ਅਤੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਹੀਰ ਨੂੰ ਵੀ ਬਚਾ ਕੇ ਕੱਢਿਆ। ਐਸੀ ਮੁਸੀਬਤ ਸਮੇਂ ਦਿਲ ਤਕੜਾ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਕਠਿਨ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਣਾ ਕਿਸੇ ਹਾਰੀ-ਸਾਰੀ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ।

ਇਤਨਾ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਿੰਘ ਆਖ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ‘ਖੋਟ ਸੋ ਗਯੋ, ਤਤ ਸੁ ਲਹਯੋ’ ਭਾਵ ਖ਼ਾਲਸਾ ਘੱਲੂਘਾਰੇ ਦੀ ਅੱਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਕੁੰਦਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜ਼ਖਮੀ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਮਲ੍ਹਮ ਪੱਟੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਸਿੰਘ ਘਬਰਾਏ ਨਹੀ ਅਬਦਾਲੀ ਅਜੇ ਲਹੌਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ ਕਿ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਮਈ 1762 ਨੂੰ ਸਰਹੰਦ ਤੇ ਧਾਵਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਦੋਖੀਆਂ ਨੂੰ ਸੋਧਿਆ, ਜੈਨ ਖਾਂ ਨੇ 50,000 ਰੁ: ਦੇ ਕੇ ਖਹਿੜਾ ਛੁਡਾਇਆ ਸਿੰਘਾਂ ਅੰਦਰ ਜੋਸ਼ ਉਬਾਲੇ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਅਬਦਾਲੀ ਤੋਂ ਬਦਲਾ ਲਿਆ ਜਾਏ। 17 ਅਕਤੂਬਰ 1762 ਦੀ ਦੀਵਾਲੀ ਮੌਕੇ 60 ਹਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ ਦੁਰਾਨੀ ਨੇ ਸੰਧੀ ਕਰਨ ਲਈ ਦੂਤ ਭੇਜਿਆ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਕਰਾਰੇ ਹੱਥ ਵਿਖਾ ਕੇ ਸਖ਼ਤ ਭਾਂਜ ਦਿੱਤੀ। ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਮੁੜ ਗਿਆ ਸਿੰਘ ਲੱਖੀ ਜੰਗਲ ਵੱਲ ਆ ਗਏ । ਨਵੰਬਰ 1762 ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੇ ਲੱਖੀ ਜੰਗਲ ਵੱਲ ਵੀ ਫੌਜ ਭੇਜੀ ਪਰ ਸਿੰਘਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਨਾ ਵਿਗਾੜ ਸਕਿਆ। ਅਖੀਰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਕੇ 10-11 ਮਹੀਨੇ ਟੱਕਰਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਤੇ 40 ਲੱਖ ਸਲਾਨਾ ਲੈਣਾ ਕਰਕੇ ਜਾਂਦੀ ਵਾਰੀ ਆਲਮਗੀਰ ਸਾਨੀ ਦੇ ਬੇਟੇ ਗੌਹਰ ਨੂੰ ਤਖ਼ਤ ’ਤੇ ਬਿਠਾ ਕੇ ਨਜੀਬੁਦੌਲਾ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰ ਥਾਪ ਕੇ ਅਤੇ ਖੁਆਜਾ ਅਬੀਦ ਖਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਹਾਕਮ ਬਣਾ ਕੇ ਕਾਬਲੀਮਲ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਦੀਵਾਨ ਥਾਪ ਕੇ 12 ਦਸੰਬਰ 1762 ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਤਨ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਮੁੜ ਗਿਆ। ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਝਨਾ ਤਕ ਲੁਟਿਆ ਦੋ ਲੱਖ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੁੱਟ ਕੇ ਭਜਾ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਅਬਦਾਲੀ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਹੁਣੇ ਹੀ ਕੁਪਰਹੀੜੇ ਦੇ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਕਰਾਰੀ ਸੱਟ ਮਾਰ ਕੇ ਮੁੜਿਆ ਹਾਂ ਪਰ ਇਹ ਫਿਰ ਵੀ ਚੜ੍ਹ ਚੜ੍ਹ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਦਲ ਖ਼ਾਲਸੇ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਵਾਂਗ ਫਿਰ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਰਾ ਪੰਜਾਬ ਆਪਣੇ ਕਬਜੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਸਨ ਪੁਰਾਤਨ ਸਿੰਘਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਜ਼ਜ਼ਬੇ।

ਆਉ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਕਿ ਕਿਵੇ ਅੱਜ ਸਾਰੀ ਕੌਮ ਪਾਟੋ ਥਾੜ ਹੋ ਕੇੇ ਆਪਣੀ ਆਤਮਕ ਮੌਤ ਮਰ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਤਾਂ ਹਰ ਕੋਈ ਮਰਦਾ ਹੀ ਹੈ ਪਰ ਜ਼ਮੀਰ ਮਰਨ ’ਤੇ ਕੌਮਾਂ ਨੇਸਤੋ ਨਬੂਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਜ ਦਾ ਦੁਰਾਨੀ ਜਾਂ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨਸ਼ਾ, ਪਤਿਤਪੁਣਾ, ਪਾਖੰਡੀ ਡੇਰਾ ਬਾਦ, ਸਮੇਂ ਦੀ ਹਾਕਮ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੀ ਹੈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋ ਕੌਮ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਸੁਰ ਇਕ ਜੁਟ ਹੋਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਅੱਜ ਵੀ ਪੰਥ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਮੁੜ ਬਰਕਰਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ ਜਿਵੇਂ ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਕਰਤਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਅੰਕਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ‘ਵਾਹਨ ਸ਼ਿੰਗਾਰੇ ਰਹੈਂ, ਬਾਜਤੇ ਨਗਾਰੇ ਰਹੈਂ, ਵੈਰੀ ਭੁਮਿ ਡਾਰੇ ਰਹੈਂ, ਮੂੰਡਯੁਤ ਤਾਜ ਕੇ। ਸੰਗਤੇ ਆਬਾਦ ਰਹੈਂ, ਆਵਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਰਹੈਂ, ਬਾਧੇ ਅਹਿਲਾਦ ਰਹੈਂ, ਧਰਮ ਸੁ ਕਾਜ ਕੇ। ਗੱਦੀਆਂ ਅਟੱਲ ਰਹੈਂ, ਚੌਂਕੀਆਂ ਅਚੱਲ ਰਹੈਂ, ਬੁੰਗੇ ਝਲਾ ਝਲ ਰਹੈਂ, ਸਹਿਤ ਸਮਾਜ ਕੇ। ਲਾਗਤੇ ਦੀਵਾਨ ਰਹੈਂ, ਗਾਵਤੇ ਸੁਜਾਨ ਰਹੈਂ, ਝੂਲਤੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਰਹੈਂ, ਪੰਥ ਮਹਾਰਾਜ ਕੇ। (ਪੰਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਅਧਿਆਏ 97)