ਸਰੀਰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ-ਜੋਤਿ ਦਾ ਮਾਰਗ

ਸਰੀਰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ-ਜੋਤਿ ਦਾ ਮਾਰਗ

ਗਿਆਨੀ ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ

ਹਥਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਭੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ; ਕਣ ਕਣ ’ਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਯਾਨੀ ‘ਜੋਤਿ ਰੂਪ ’ਚ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਰੂਪ ’ਚ ਜਾਂ ਤੱਤ ਰੂਪ ’ਚ ਜਾਂ ਗੁਣ ਰੂਪ ’ਚ’ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ? ਸਿੱਖਾਂ ’ਚ ਅਕਸਰ ਇਸ ਮੁੱਦੇ ’ਤੇ ਆਮ ਰਾਇ ਨਹੀਂ ਬਣਦੀ। ਇੱਕ ਧੜੇ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਰੱਬ, ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਰੂਪ ’ਚ ਹੈ; ਜੈਸਾ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਰੇ ਘੜੇ ’ਚ ਜਾਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਅੰਦਰ ਖ਼ੁਦ ਦਾ ਅਕਸ/ਪਰਛਾਵਾਂ ਵੈਸੇ ਹੀ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰੀ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਲੋਕ, ਇਸ ਵਾਕ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ‘‘ਪਾਨੀ ਮਾਹਿ ਦੇਖੁ ਮੁਖੁ ਜੈਸਾ ॥  ਨਾਮੇ ਕੋ ਸੁਆਮੀ; ਬੀਠਲੁ ਐਸਾ ॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੩੧੮)

ਦੂਸਰੇ ਧੜੇ ਦੀ ਦਲੀਲ ਹੈ ਕਿ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ; ਤੱਤ ਰੂਪ ’ਚ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੰਜ ਤੱਤ (ਅੱਗ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਧਰਤੀ ਤੇ ਅਕਾਸ਼); ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਤੱਤਾਂ ’ਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕੋਈ ਵੱਖਰਾ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ। ਇਹ ਲੋਕ, ਇਸ ਵਾਕ ਦੀ ਮਿਸਾਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਪਵਨੈ ਮਹਿ ਪਵਨੁ ਸਮਾਇਆ ॥  ਜੋਤੀ ਮਹਿ ਜੋਤਿ ਰਲਿ ਜਾਇਆ ॥  ਮਾਟੀ ਮਾਟੀ ਹੋਈ ਏਕ ॥  ਰੋਵਨਹਾਰੇ ਕੀ ਕਵਨ ਟੇਕ ? ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੮੮੫) ਭਾਵ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਰੋਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਮਰਿਆ ਤਾਂ ਕੋਈ ਭੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਕੇਵਲ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਵੱਖਰਾ ਪੁਤਲਾ (ਸਰੀਰ) ਹੀ ਅਲੋਪ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ (ਮੂਲ ਤੱਤ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰੱਬ)। ਤੀਜਾ ਧੜਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ; ਗੁਣ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਣਹੀਣ (ਮੂਰਖ ਬੰਦੇ) ਅੰਦਰ ਰੱਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ।

ਚੌਥਾ ਸਿੱਖ ਵਰਗ ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਜੋਤਿ ਰੂਪ ’ਚ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ ਇਹ ਬਚਨ, ‘‘ਸਭ ਮਹਿ ਜੋਤਿ; ਜੋਤਿ ਹੈ ਸੋਇ ॥ (ਸੋਹਿਲਾ/ਮਹਲਾ ੧/੧੩), ਜਹ ਜਹ ਦੇਖਾ, ਤਹ ਜੋਤਿ ਤੁਮਾਰੀ; ਤੇਰਾ ਰੂਪੁ ਕਿਨੇਹਾ ! ! ! ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੫੯੬)

ਇੱਕ ਕੌਮ ਅੰਦਰ ਇੰਨੇ ਧੜੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰਮਤਿ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਨਾ ਸਮਝਣਾ ਤੇ ਹੋਰ ਭੁੱਲਣਹਾਰ-ਸਿੱਖਾਂ ਪਾਸੋਂ ਸੁਣੀਆਂ-ਸੁਣਾਈਆਂ ਆਪਾ ਵਿਰੋਧੀ ਗੱਲਾਂ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਹੈ। ‘ਸਿੱਖ’ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਹਰ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਣਾ’ ਯਾਨੀ ਸਿੱਖ ਦੀ ਸੋਚ; ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਧਰਮ ਬਾਰੇ (ਗੁਰੂ ਵਾਙ) ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਤਾਂ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕੇ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੂੰ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਚਾਰਦੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ਼ ਉਪਜਦਾ ਆਤਮ ਵਿਸ਼ਵਾਸ; ਸਿੱਖ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਗੁਰਮਤਿ ਪ੍ਰਤੀ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜੋ ਸਿੱਖ ਆਪਣੇ ਮੂੰਹੋਂ ਕਹੀ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸਹੀ ਠਹਿਰਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੱਦ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਹ ਧੜੇ ਜਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਜੇ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸੋਚ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ; ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ’ਚ ਪੜ੍ਹਨ ਸਮੇਂ ਭੀ ਆਪਣੀ ਬਾਲ ਬੁਧੀ ਨੂੰ ਨਾ ਛੱਡੇ ਤਾਂ ਸਮਝੋ ਕਿ ਵਿੱਦਿਆ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ (ਜਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਵਿਕਾਸ) ’ਚ ਕੋਈ ਰੋਲ ਅਦਾ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ।

ਉਕਤ ਪਹਿਲਾ ਧੜਾ; ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ‘ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਗੁਣ’ ਕਿ ਉਹ, ਹਰ ਮਨ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਰੇ ਘੜੇ ’ਚੋਂ ਖ਼ੁਦ ਦਾ ਅਕਸ ਹੂ-ਬਹੂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਹੀ ਰੱਬ ਸਮਝ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਇਸੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ‘ਰਹਾਉ’ ਬੰਦ, ਜੋ ਕਿ ਪੂਰੇ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਵ ਹੈ, ’ਚ ਇਸ ਗੁਣ ਨੂੰ ‘ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਕਲਾ’ ਕਿਹਾ ਹੈ, ‘‘ਐਸੋ ਰਾਮ ਰਾਇ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ॥  ਜੈਸੇ ਦਰਪਨ ਮਾਹਿ ਬਦਨ ਪਰਵਾਨੀ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੩੧੮) ਭਾਵ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ’ਚ ਮੂੰਹ ਵੇਖੀਦਾ ਹੈ; ਵੈਸੇ ਹੀ ਪ੍ਰਭੂ, ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਦਿਲੀ-ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦਾ ਹੈ, ਪਹਿਚਾਣਦਾ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਪਾਪ ਛੁਪਾਇਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ। ਰੱਬ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਗੁਣ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਵਜੂਦ ਮੰਨਣਾ, ਇੱਕ ਐਸਾ ਭਰਮ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਦਰਖ਼ਤ ਦੀ ਪਰਛਾਈ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ, ਰੁੱਖ ਸਮਝ ਬੈਠੇ।

ਦੂਜਾ ਧੜਾ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ‘‘ਪਵਨੈ ਮਹਿ ਪਵਨੁ ਸਮਾਇਆ .. ਮਾਟੀ ਮਾਟੀ ਹੋਈ ਏਕ ॥’’ ਦੇ ਅਰਥ ਤਾਂ ਠੀਕ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰਲੀ ਪੰਕਤੀ ‘‘ਜੋਤੀ ਮਹਿ ਜੋਤਿ ਰਲਿ ਜਾਇਆ ॥’’ ਦੇ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਨਮਤ ਹੇਠ ਦਬਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ‘(ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਬੰਦੇ ਅੰਦਰਲੀ) ਜੋਤਿ (ਸੂਖਮ ਸਰੀਰ) ਭੀ ਜੋਤਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ (ਪ੍ਰਭੂ/ਜੋਤੀ) ’ਚ ਲੀਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ‘ਰਹਾਉ’ ਬੰਦ ’ਚ ਮਰ ਚੁੱਕੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇ ਸਾਕ-ਸਬੰਧੀਆਂ ਦੇ ਰੌਣ-ਪਿੱਟਣ ਨੂੰ ਭਰਮ ਸਿੱਧ ਕਰਨਾ ਸੀ, ‘‘ਕਉਨੁ ਮੂਆ ਰੇ ! ਕਉਨੁ ਮੂਆ ? ॥  ਬ੍ਰਹਮਗਿਆਨੀ ਮਿਲਿ ਕਰਹੁ ਬੀਚਾਰਾ; ਇਹੁ ਤਉ ਚਲਤੁ ਭਇਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੮੮੫) ਯਾਨੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਮਰਿਆ ਬਲਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਆ ਇੱਕ ਖੇਲ ਹੈ। ਤੀਜੇ ਬੰਦ ’ਚ ਭੀ ਇਹੀ ਕਿਹਾ ਹੈ, ‘‘ਇਹੁ ਤਉ ਰਚਨੁ ਰਚਿਆ ਕਰਤਾਰਿ (ਨੇ)..॥੩॥’’ ਭਾਵ ਸ਼ਤਰੰਜ ਦੀ ਗੋਟੀ/ਨਰਦ; ਅਸਲ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਹੀਂ; ਸ਼ਤਰੰਜ-ਖੇਲ ਦੇ ਕਰਤਾ (ਕਰਤਾਰ) ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣੋ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਣੀ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਚਿੰਤਤ ਹੋਵੋ। ਇੱਕ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਸੇਧ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸੁਆਸ-ਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਸਫਲਾ ਕਰੋ, ਬਚਾਓ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਬੁੱਧ (ਸਿਧਾਰਥ/ਗੌਤਮ ਬੁੱਧ); ਛੋਟੀ ਉਮਰ ’ਚ ਹੀ ਮੌਤ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਭਗਤੀ-ਮਾਰਗ ਅਪਣਾਅ ਸਫਲ ਜੀਵਨ ਭੋਗ ਗਏ ਸਨ। ਅੰਤਮ ਪਦੇ ’ਚ ਇਸ ਰੋਣ-ਪਿੱਟਣ ਵਾਲ਼ੇ ਭਰਮ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ, ‘‘ਕਹੁ ਨਾਨਕ ਗੁਰਿ (ਨੇ) ਭਰਮੁ ਚੁਕਾਇਆ ॥  ਨਾ ਕੋਈ ਮਰੈ; ਨ ਆਵੈ ਜਾਇਆ ॥੪॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੮੮੫) ਸੋ ਪੰਜ ਤੱਤ; ਕਰਤਾਰ ਦਾ ਖੇਲ (ਗੁਣ) ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਖ਼ੁਦ ਕਰਤਾਰ। ਇਹ ਤੱਤ ਤਾਂ ਕਰਤਾਰ ਦੇ ਡਰ/ਹੁਕਮ ’ਚ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਭੈ ਵਿਚਿ; ਪਵਣੁ (ਹਵਾ ਤੱਤ) ਵਹੈ ਸਦਵਾਉ ॥  ਭੈ ਵਿਚਿ; ਚਲਹਿ ਲਖ ਦਰੀਆਉ (ਪਾਣੀ ਤੱਤ)॥  ਭੈ ਵਿਚਿ; ਅਗਨਿ (ਅੱਗ–ਤੱਤ) ਕਢੈ ਵੇਗਾਰਿ (ਸੇਵ ਕਰਦੀ) ॥  ਭੈ ਵਿਚਿ; ਧਰਤੀ (ਤੱਤ) ਦਬੀ ਭਾਰਿ (ਨਾਲ਼) ॥’’ (ਆਸਾ ਕੀ ਵਾਰ/ਮਹਲਾ ੧/੪੬੪), ਇਸ ਲਈ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਕਹਿਣਾ; ਐਸਾ ਭਰਮ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕੋਈ ਨਦੀਆਂ, ਝੀਲਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮੁੰਦਰ ਸਮਝ ਬੈਠੇ। ਐਸੇ ਲੋਕ; ਦਿਮਾਗ਼ੀ ਗਿਆਨ (ਸਾਇੰਸ) ਦੇ ਪੂਜਾਰੀ ਬਣ ਗੁਰਮਤਿ ਦੇ ਸੂਖਮ ਨੁਕਤਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਨਮਤ ਹੇਠਾਂ ਦਬਾ ਸੰਗਤਾਂ ’ਚ ਅਖੌਤੀ ਜਾਗਰੂਕ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਭੋਲ਼ੀ-ਭਾਲ਼ੀ ਸੰਗਤ; ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦੀ ਕਿ ਐਸੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ਼ ਕਰਤਾਰ ਦੀ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ‘ਜੋਤਿ’ ਭੀ ਰੱਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਹਰ ਜੀਵ-ਜੰਤ ਲਈ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਹੁਕਮ ਵਾਪਰਦਾ ਹੈ, ਦਾਤ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਅੰਤਰਜਾਮੀ ਨਜ਼ਰੀਆ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਆਦਿ।

ਤੀਜੇ ਧੜੇ ਦਾ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਰੱਬ; ਗੁਣ ਰੂਪ ’ਚ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਯਾਨੀ ਕਿ ‘‘ਅਸੰਖ ਮੂਰਖ..॥’’ ਬੰਦਿਆਂ ਅੰਦਰ ਰੱਬ ਨਹੀਂ; ਇਸ ਗੁਰਮਤਿ-ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਹੀ ਵਿਰੁਧ ਹੈ, ‘‘ਘਟ ਘਟ ਮੈ ਹਰਿ ਜੂ ਬਸੈ; ਸੰਤਨ ਕਹਿਓ ਪੁਕਾਰਿ (ਕੇ)॥ (ਮਹਲਾ ੯/੧੪੨੭), ਤੂੰ ਘਟ ਘਟ ਅੰਤਰਿ ਸਰਬ ਨਿਰੰਤਰਿ; ਸਭ ਮਹਿ ਰਹਿਆ ਸਮਾਇ ਜੀਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੪੪੮) ਐਸੇ ਬੰਦੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬੜੇ ਗੁਣਵਾਨ (ਇਕ ਦੂ ਇਕੁ ਸਿਆਣਾ) ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਅਧਰਮੀ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਮਨ ’ਚ ਨਫ਼ਰਤ ਪਾਲ਼ੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਵੈਸੇ ਐਸਾ ਕੋਈ ਸਰੀਰ ਜਾਂ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ, ਜਿੱਥੇ ਹਰੀ ਨਾ ਹੋਵੇ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਕ ਹਨ, ‘‘ਵਿਣੁ ਨਾਵੈ; ਨਾਹੀ ਕੋ ਥਾਉ ..॥੧੯॥ (ਜਪੁ), ਸਭਨਾ ਵਿਚਿ ਤੂ ਵਰਤਦਾ ਸਾਹਾ  !.. ॥ (ਮਹਲਾ ੪/੬੭੦), ਸਭਨਾ ਜੀਆ ਵਿਚਿ ਹਰਿ ਆਪਿ; ਸੋ ਭਗਤਾ ਕਾ ਮਿਤੁ ਹਰਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੮੪੯) ਐਸੇ ਲੋਕਾਂ ਬਾਰੇ ਹੀ ਇਹ ਬਚਨ ਉਚਾਰੇ ਗਏ ਹਨ, ‘‘ਆਪਸ ਕਉ ਦੀਰਘੁ ਕਰਿ ਜਾਨੈ; ਅਉਰਨ ਕਉ ਲਗ ਮਾਤ ॥  ਮਨਸਾ ਬਾਚਾ ਕਰਮਨਾ; ਮੈ ਦੇਖੇ ਦੋਜਕ ਜਾਤ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੦੫) ਅਰਥ: ਕਬੀਰ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੋ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਨ, ਬਚਨ, ਕਰਮ ਕਰਕੇ ਯਾਨੀ ਅਕਲ ਦੇ ਤਲ ’ਤੇ ਵੱਡਾ (ਪੂਰਾ ਸ਼ਬਦ, ਜੋ ਅਰਥ ਭਰਪੂਰ ਹੋਵੇ) ਸਮਝਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਲਗ-ਮਾਤਰ (ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਅੱਖਰ; ਵਾਕ ’ਚ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੀ) ਜਾਣਨ, ਮੈ ਐਸੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਰਕਾਂ ’ਚ ਜਾਂਦੇ ਵੇਖਦਾ ਹਾਂ।

ਗੁਰਮਤਿ ਦਾ ਆਧਾਰ ਯਾਨੀ ਸਰੋਤ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੋਚ ਹੈ, ਬਾਣੀ ਹੈ। ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ਧਰਮ ਦੇ ਅਤਿ ਸੂਖਮ ਨੁਕਤਿਆਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ਼ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਹੈ; ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅੰਦਰ ‘ਜੋਤਿ’ ਸ਼ਬਦ 295 ਵਾਰ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ’ਚੋਂ 200 ਵਾਰ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਇਲਾਹੀ ਜੋਤਿ’ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਰੂਹ, ਆਤਮਾ, ਜਿੰਦ’ ਭੀ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਸ਼ਬਦ ਸੰਖਿਆ ਮੁਤਾਬਕ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ 16.7% (977 ਸ਼ਬਦ) ਹੈ, ਪਰ ‘ਜੋਤਿ’ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਆਪ ਨੇ 97 ਵਾਰ (50%) ਕੀਤੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੇਠਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ‘ਰੱਬੀ ਜੋਤਿ’ ਨੂੰ ਜ਼ਰਰੇ-ਜ਼ਰਰੇ (ਬਨਸਪਤੀ, ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ, ਤ੍ਰਿਲੋਕ, ਚਾਰੇ ਖਾਣੀਆਂ, ਅੱਗ, ਪਾਣੀ, ਚੰਦ, ਸੂਰਜ’ ਆਦਿ) ’ਚ ਮੌਜੂਦ ਕਿਹਾ ਹੈ :

ਸਰਬ ਜੋਤਿ ਤੇਰੀ; ਪਸਰਿ ਰਹੀ ॥ ਜਹ ਜਹ ਦੇਖਾ; ਤਹ ਨਰਹਰੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੮੭੬)

ਤ੍ਰਿਭਵਣ (’ਚ) ਜੋਤਿ ਧਰੀ ਪਰਮੇਸਰਿ (ਨੇ); ਅਵਰੁ ਨ ਦੂਜਾ ਭਾਈ ਹੇ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੨੪)

ਅਗਨਿ ਪਾਣੀ ਜੀਉ (ਜੀਵ ’ਚ) ਜੋਤਿ ਤੁਮਾਰੀ; ਸੁੰਨੇ ਕਲਾ ਰਹਾਇਦਾ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੦੩੭)

ਅੰਡਜ ਜੇਰਜ ਸੇਤਜ ਉਤਭੁਜ; ਘਟਿ ਘਟਿ (’ਚ) ਜੋਤਿ ਸਮਾਣੀ ॥ (ਬਾਰਹਮਾਹਾ/ਮਹਲਾ ੧/੧੧੦੯)

ਅਰਥ : ਅੰਡੇ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪੰਛੀ, ਵੀਰਜ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪਸ਼ੂ, ਮਨੁੱਖ ਆਦਿ, ਪਸੀਨੇ ਨਾਲ਼ ਉਪਜਣ ਵਾਲੇ ਜੂੰ, ਚਿੱਚੜ ਆਦਿ ਤੇ ਧਰਤੀ ’ਚੋਂ ਉਗਣ ਵਾਲ਼ੇ ਪੇਡ-ਪੌਦੇ ਆਦਿਕ ਕਣ -ਕਣ ’ਚ ਇਲਾਹੀ ਜੋਤਿ ਮੌਜੂਦ ਹੈ।

ਸੂਰਜੁ ਚੰਦੁ ਉਪਾਇ (ਕੇ); ਜੋਤਿ ਸਮਾਣਿਆ (ਭਾਵ ਜੋਤਿ ਮੌਜੂਦ ਹੈ)॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੨੭੯)

ਸਗਲ ਸਰੋਵਰ (’ਚ) ਜੋਤਿ ਸਮਾਣੀ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੧੩੪੨)

ਜਲ ਮਹਿ ਜੋਤਿ; ਰਹਿਆ ਭਰਪੂਰਿ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੧੧) ਜਾਂ ‘‘ਪਹਿਲਾ ਪਾਣੀ ਜੀਉ (ਜੋਤਿ) ਹੈ; ਜਿਤੁ ਹਰਿਆ ਸਭੁ ਕੋਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੨) ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਪਾਣੀ; ਬੇਜਾਨ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ’ਚੋਂ ਕਦੇ ਜਾਨਦਾਰ ਜੀਵ-ਜੰਤ ਨਹੀਂ ਉਪਜਦੇ। ‘ਭੋਜਨ’ ਭੀ ਜਾਨਦਾਰ ਹੈ ਭਾਵ ‘ਜੋਤਿ’ ਸਹਿਤ ਹੈ, ‘‘ਜੇਤੇ ਦਾਣੇ ਅੰਨ ਕੇ; ਜੀਆ ਬਾਝੁ ਨ ਕੋਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੧/੪੭੨) ਜਾਨਦਾਰ ਵਸਤੂਆਂ (ਪਾਣੀ, ਅੰਨ, ਆਦਿ) ਨਾਲ਼ ਜੇਕਰ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਸਰੋਤ (ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ) ਭੀ ਜਾਨਦਾਰ ਹੈ, ‘‘ਏ ਮਨ ! ਮਤ ਜਾਣਹਿ ਹਰਿ ਦੂਰਿ ਹੈ; ਸਦਾ ਵੇਖੁ ਹਦੂਰਿ ॥  ਸਦ ਸੁਣਦਾ, ਸਦ ਵੇਖਦਾ; ਸਬਦਿ ਰਹਿਆ ਭਰਪੂਰਿ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੪੨੯) ਇਹ ਬੋਲ; ਕਿਸ ਗੁਣ, ਤੱਤ, ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ’ ਪ੍ਰਤੀ ਨਹੀਂ ਕਹੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।

  ਸੋ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਖਾ ਦੀ ਬੂੰਦ ਦਾ ਸਰੋਤ, ਸਮੁੰਦਰ ਹੈ; ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ‘ਸਰਬ ਵਿਆਪਕਤਾ ਜੋਤਿ’ ਦਾ ਸਰੋਤ, ਪ੍ਰਭੂ/ਜੋਤੀ ਹੈ। ਸਾਰੀ ਬਨਸਪਤੀ ਇਸ ‘ਜੋਤੀ’ ਦੀ ਆਰਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਯਾਨੀ (ਅੱਗ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਤੱਤਾਂ ਵਾਙ) ਜੋਤੀ ਦੇ ਡਰ ਅੰਦਰ ਸਾਰੀ ਬਨਸਪਤੀ ਹੈ, ‘‘ਧੂਪੁ ਮਲਆਨਲੋ, ਪਵਣੁ ਚਵਰੋ ਕਰੇ; ਸਗਲ ਬਨਰਾਇ ਫੂਲੰਤ ਜੋਤੀ ॥’’ (ਸੋਹਿਲਾ/ਮਹਲਾ ੧/੧੩), ਐਸੇ ਹੀ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਜਾਤਿ ਮਹਿ ਜੋਤਿ, ਜੋਤਿ ਮਹਿ ਜਾਤਾ; ਅਕਲ ਕਲਾ ਭਰਪੂਰਿ ਰਹਿਆ ॥ (ਮਹਲਾ ੧/੪੬੯) ਭਾਵ (ਹੇ ਸਿਰਜਣਹਾਰ) ! ਤੇਰਾ ਇਲਾਹੀ ਨੂਰ/ਜੋਤਿ; ਸਾਰੀ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅੰਦਰ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਸ ਵਿਆਪਕ ਹੈ। ਇਸੇ ਵਿਆਪਕ ਜੋਤਿ/ਚਾਨਣ ਤੋਂ (ਤੈਨੂੰ) ਪਹਿਚਾਣੀਦਾ ਹੈ, ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਤੇਰਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

 ਉਞ ਰੱਬ ਭਾਵੇਂ ਸਾਰੀ ਬਨਸਪਤੀ ਅੰਦਰ ਹੈ, ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੀ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਨੇ ਬਚਨ ਉਚਾਰੇ ਹਨ, ‘‘ਵਸੀ ਰਬੁ ਹਿਆਲੀਐ; ਜੰਗਲੁ ਕਿਆ ਢੂਢੇਹਿ ॥’’ (ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ/੧੩੭੮) ਭਾਵ (ਹੇ ਬੰਦੇ !) ਰੱਬ; ਦਿਲ ਅੰਦਰ ਵੱਸਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਜੰਗਲ਼ਾਂ ’ਚ ਨਾ ਭਟਕ (ਨੋਟ : ਜੇਕਰ ਉਹ ਬਾਹਰੋਂ ਮਿਲਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਜੰਗਲ਼-ਇਕਾਂਤ ਬੜਾ ਢੁੱਕਵਾਂ ਸਥਾਨ ਸੀ)।

ਹੁਣ ਅਗਾਂਹ ਹਥਲਾ ਵਿਸ਼ਾ ‘ਸਰੀਰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰੂ ਜੋਤਿ ਦਾ ਮਾਰਗ’ ਵਿਚਾਰਿਆ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਅਕਸਰ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੋਤਿ; ਆਪਣੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਅੰਦਰ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ; ਜੈਸਾ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਰਾਮਦਾਸਿ ਗੁਰੂ (ਨੇ) ਜਗ ਤਾਰਨ ਕਉ; ਗੁਰ ਜੋਤਿ ਅਰਜੁਨ ਮਾਹਿ ਧਰੀ ॥੪॥’’ (ਭਟ ਮਥੁਰਾ/੧੪੦੯) ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਸਰੋਤ (ਪ੍ਰਭੂ) ਅੰਦਰ ਜਾ ਸਮਾਉਂਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਹਰਿ ਭਾਣਾ ਗੁਰ ਭਾਇਆ; ਗੁਰੁ ਜਾਵੈ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭ ਪਾਸਿ ਜੀਉ ॥’’ (ਸਦ/ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ/੯੨੩)

ਵਿਚਾਰ : ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਖੇ 11 ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੀ ਬਾਣੀ; ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਬਲ ਅਤੇ ਜੋਤਿ-ਚਾਨਣ ਦੀ ਹੀ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ। ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਹਰ ਬਾਣੀਕਾਰ; ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ, ਪਰ ਐਸਾ ਮੁਕਾਮ; ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਕਿਸ ਪੜਾਅ ’ਚ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ; ਵਿਚਾਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਕੇਵਲ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਬਾਰੇ ਹੀ ਇਹ ਬੋਲ ਕਹੇ ਹਨ, ‘‘ਸਤਜੁਗਿ ਤੈ ਮਾਣਿਓ; ਛਲਿਓ ਬਲਿ ਬਾਵਨ ਭਾਇਓ ॥  ਤ੍ਰੇਤੈ ਤੈ ਮਾਣਿਓ; ਰਾਮੁ ਰਘੁਵੰਸੁ ਕਹਾਇਓ ॥  ਦੁਆਪੁਰਿ (’ਚ), ਕ੍ਰਿਸਨ ਮੁਰਾਰਿ; ਕੰਸੁ ਕਿਰਤਾਰਥੁ ਕੀਓ ॥’’ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਪਹਿਲੇ ਕੇ/ਭਟ ਕਲੵ/੧੩੯੦) ਭਾਵ ਹੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ! ਤੁਸਾਂ ਨੇ ਸਤਿਜੁਗ ’ਚ ਭੀ (ਰਾਜ ਤੇ ਜੋਗ/ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ) ਮਾਣਿਆ। ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਬਾਮਨ (ਬੌਣਾ) ਬਣਾ ਰਾਜਾ ਬਲਿ ਨੂੰ (ਢਾਈ ਕੁ ਕਦਮ ਕੁਟੀਆਂ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ ਮੰਗ ਕੇ) ਛਲਿਆ। ਤੈਂ ਤ੍ਰੇਤੇ ਜੁਗ ’ਚ ਭੀ (ਰਾਜ ਤੇ ਜੋਗ) ਮਾਣਿਆ। ਤੂੰ ਹੀ ਰਘੁਵੰਸੀ ਰਾਮ ਚੰਦਰ ਅਖਵਾਇਆ। ਦੁਆਪਰ ’ਚ ਤੂੰ ਹੀ ਮੁਰ-ਦੈਂਤ ਨੂੰ ਮਾਰਨਵਾਲ਼ਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਕੰਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ, ਆਦਿ।

ਸਵਾਲ : ਕੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਤਿਜੁਗ, ਤ੍ਰੇਤਾ ਤੇ ਦੁਆਪਰ ਜੁਗ ’ਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਈ ਡੇਰੇਦਾਰ ਸਾਧ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਰਾਮਚੰਦਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਲ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ? ਜਵਾਬ ਹੈ : ਨਹੀਂ। ਫਿਰ ਕੀ ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ ਇੱਥੇ ਗ਼ਲਤ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਨ ? ਜਵਾਬ ਹੈ : ਨਹੀਂ। ਦਰਅਸਲ ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ‘ਜੋਤਿ’ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ‘ਜੋਤਿ’ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਜੋ ‘‘ਆਦਿ ਸਚੁ ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ..॥’’ ਕਰਤਾਰ ਵਾਙ ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਆਦਿ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ‘‘ਜੋਤਿ ਰੂਪਿ ਹਰਿ ਆਪਿ; ਗੁਰੂ ਨਾਨਕੁ ਕਹਾਯਉ ॥’’ (ਭਟ ਮਥੁਰਾ/੧੪੦੮) ਭਾਵ ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਇਸ ਜਨਮ ’ਚ ਭੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ਤੋਂ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਰੂਪ ਹਨ।

ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਭੱਟ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਬਾਕੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੂੰ ਭੀ ਹਰੀ ਦਾ ਰੂਪ ਮੰਨਿਆ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ‘‘ਪਰਤਛਿ ਰਿਦੈ ਗੁਰ ਅਰਜੁਨ ਕੈ; ਹਰਿ ਪੂਰਨ ਬ੍ਰਹਮਿ (ਨੇ) ਨਿਵਾਸੁ ਲੀਅਉ ॥੫॥’’ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਪੰਜਵੇਂ ਕੇ/ਭਟ ਮਥੁਰਾ/੧੪੦੯), ਪਰ ਇਹ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਮੁਕਾਮ ਜਨਮ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ-ਜੋਤਿ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਾਸਲ ਹੋਇਆ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ-ਪੜਾਅ ਬਾਰੇ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਮਿਲਿ ਨਾਨਕ ਅੰਗਦ ਅਮਰ ਗੁਰ; ਗੁਰੁ ਰਾਮਦਾਸੁ ਹਰਿ ਪਹਿ ਗਯਉ ॥’’ (ਸਵਈਏ ਮਹਲੇ ਪੰਜਵੇਂ ਕੇ/ਭਟ ਹਰਿਬੰਸ/੧੪੦੯) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਨਿਰਮਲ ਜੋਤਿ ਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਬਿਬੇਕ-ਚਾਨਣ/ਬਲ ਸੀ; ਕੋਈ ਭੁਲੇਖਾ ਨਾ ਰਹੇ, ਇਸ ਲਈ ਬਾਬਾ ਸੱਤਾ-ਬਲਵੰਡ ਜੀ ਨੇ ਬਚਨ ਉਚਾਰੇ ਹਨ, ‘‘ਜੋਤਿ ਓਹਾ ਜੁਗਤਿ ਸਾਇ; ਸਹਿ (ਨੇ) ਕਾਇਆ ਫੇਰਿ ਪਲਟੀਐ ॥’’ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੬) ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੰਦਰ ਓਹੀ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੀ ਦੀ) ਜੋਤਿ ਹੈ, ਓਹੀ ਨਿਰਮਲ ਰਹਿਣੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਨੇ (ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਜੀ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ) ਕੇਵਲ ਸਰੀਰ ਹੀ ਬਦਲਿਆ ਹੈ।

ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ‘ਮਨ’ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ’ਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ (1). ਸੁਚੇਤ ਮਨ (Conscience mind) (2). ਅਚੇਤ ਮਨ (Unconscious mind) (3). ਅਰਧ ਅਚੇਤ ਮਨ (Preconscious mind)। ਇਸ ਕਾਢ ਦੇ ਪਿਤਾਮਾ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ‘ਆਸਟਰੀਅਨ ਨਿਵਾਸੀ ਸਿਗਮੰਡ ਸਕਲੋਮੋ ਫ਼ਰਾਇਡ, ਜਿਸ ਦਾ ਜਨਮ ਇੱਕ ਯਹੂਦੀ ਪਰਵਾਰ ’ਚ 6 ਮਈ 1856 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇੰਗਲੈਂਡ ’ਚ 23 ਸਤੰਬਰ 1939 ਨੂੰ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਮਨੋਰੋਗਾਂ ਦਾ ਡਾਕਟਰ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਕ ਸੀ।

ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਸੁਚੇਤ ਮਨ’ ਰਾਹੀਂ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਹੀ ‘ਅਚੇਤ ਮਨ’ ਹਨ। ‘ਸੁਚੇਤ ਮਨ’; ਰਾਤ ਨੂੰ ਸੌਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ‘ਅਚੇਤ ਮਨ’ ਜੀਵਨਭਰ ਜਾਗਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ‘ਅਚੇਤ ਮਨ’; ਅੰਤਹਿਕਰਣ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹੀ ਜਨਮ ਜਨਮ ਦੀ ਮੈਲ਼ ਹੈ, ‘‘ਜਨਮ ਜਨਮ ਕੀ ਇਸੁ ਮਨ (ਅੰਤਹਿਕਰਣ) ਕਉ ਮਲੁ ਲਾਗੀ; ਕਾਲਾ ਹੋਆ ਸਿਆਹੁ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੬੫੧) ਇਹੀ ਮੈਲ਼ ‘ਕੂੜ ਦੀ ਪਾਲ’ (ਕੰਧ/ਪਰਦਾ) ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਾਲ਼ ਲੈ ਕੇ ਹਰ ਜੀਵ-ਜੰਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ‘ਜਪੁ’ ਬਾਣੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ’ਚ ਇਸੇ ਨੂੰ ‘‘ਲਿਖਿਆ ਨਾਲਿ’’ ਕਿਹਾ ਹੈ ਤੇ 31ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ‘‘ਜੋ ਕਿਛੁ ਪਾਇਆ; ਸੁ ਏਕਾ ਵਾਰ.. ॥੩੧॥’’ (ਜਪੁ) ਕਿਹਾ ਹੈ।

ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ; ਜਿੱਥੇ ਇਸੇ ਜਨਮ ’ਚ ਸੁਚੇਤ ਮਨ ਰਾਹੀਂ ‘ਅਚੇਤ ਮਨ’ ਬਣਦਾ, ਮੰਨਦਾ ਹੈ; ਓਥੇ ਗੁਰਮਤਿ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਸਬੰਧ ਅਨੇਕਾਂ ਜਨਮਾਂ ਨਾਲ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਇਲਾਹੀ ਰੱਬੀ ਜੋਤਿ ਦਾ ਹੂਬਹੂ ਚਾਨਣ; ਇਸ (ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਦੀ) ਮੈਲ਼ ਕਾਰਨ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੁੱਧੀ (ਸੁਚੇਤ ਮਨ) ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ। ‘ਅੰਤਹਿਕਰਣ’; ਉਹ ਅੰਦਰੂਨੀ ਇੰਦ੍ਰੀ (ਜ਼ਮੀਰ) ਹੈ, ਜਿਸ ’ਤੇ ਚੜ੍ਹੀ ਘੱਟ-ਵੱਧ ਮੈਲ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ; ਚਾਰ ਬਾਹਰਲੀਆਂ (ਸਰੀਰਕ) ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ ‘ਸੁਰਤਿ, ਮਤਿ, ਮਨਿ, ਬੁਧਿ’ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਘੜਨਾ; ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਬਣਾਉਣਾ; ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਘੜਨਾ ਹੈ। ਗੁਰਮਤਿ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ (ਅੰਤਰਗਤਿ ਤੀਰਥਿ (’ਤੇ) ਮਲਿ (ਕੇ) ਨ੍ਹਾਉ ..॥੨੧॥) ਉਪਰੰਤ ਇਹ ਸਫਲਤਾ ਹਾਸਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਸ਼੍ਰਮਖੰਡ ਅਵਸਥਾ ’ਚ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ‘‘ਸਰਮਖੰਡ ਕੀ ਬਾਣੀ ਰੂਪੁ ॥  ਤਿਥੈ ਘਾੜਤਿ ਘੜੀਐ ਬਹੁਤੁ ਅਨੂਪੁ ॥ ਤਾ ਕੀਆ ਗਲਾ; ਕਥੀਆ ਨਾ ਜਾਹਿ ॥  ਜੇ ਕੋ ਕਹੈ; ਪਿਛੈ ਪਛੁਤਾਇ ॥  ਤਿਥੈ ਘੜੀਐ; ਸੁਰਤਿ ਮਤਿ ਮਨਿ (’ਚ) ਬੁਧਿ ॥  ਤਿਥੈ ਘੜੀਐ; ਸੁਰਾ ਸਿਧਾ ਕੀ ਸੁਧਿ ॥੩੬॥’’ (ਜਪੁ) ‘ਸ਼੍ਰਮਖੰਡ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪੜਚੋਲਣਾ ਹੈ। ਇਹੀ ਹੈ ‘ਗੁਰੂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ’ ਤਾਹੀਓਂ ‘ਮੰਨੈ’ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਪਉੜੀਆਂ ’ਚ ਭੀ ਇਸ ਘਾੜਤ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ‘‘ਮੰਨੇ ਕੀ ਗਤਿ; ਕਹੀ ਨ ਜਾਇ ॥  ਜੇ ਕੋ ਕਹੈ; ਪਿਛੈ ਪਛੁਤਾਇ.. ॥੧੨॥ ਮੰਨੈ ਸੁਰਤਿ ਹੋਵੈ; ਮਨਿ (’ਚ) ਬੁਧਿ ..॥੧੩॥’’ ‘ਜਪੁ’ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਅੰਤਮ (38ਵੀਂ) ਪਉੜੀ ’ਚ ਭੀ ਇਸੇ ਜੀਵਨ-ਘਾੜਤ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਹੈ, ‘‘ਘੜੀਐ ਸਬਦੁ; ਸਚੀ ਟਕਸਾਲ ..॥੩੮॥’’, ਜਿਸ ਨੇ ਇਹ ਮੰਥਨ ਕੀਤਾ; ਉਸ ਦੀ ਮਤਿ (ਸੁਚੇਤ ਮਨ) ’ਚ ਰਤਨ, ਜਵਾਹਾਰ, ਲਾਲ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਗਏ, ‘‘ਮਤਿ ਵਿਚਿ ਰਤਨ ਜਵਾਹਰ ਮਾਣਿਕ; ਜੇ ਇਕ ਗੁਰ ਕੀ ਸਿਖ ਸੁਣੀ ..॥੬॥’’ (ਜਪੁ) ਯਾਨੀ ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਨਾਲ਼ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਹੋਏ ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਰਾਹੀਂ ਹਿਰਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਇਲਾਹੀ ਜੋਤਿ ਦਾ ਹੂਬਹੂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਚਾਰੋਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਇੰਦ੍ਰੀਆਂ (ਸੁਰਤ, ਮਤਿ, ਮਨ, ਬੁਧਿ) ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹੀ ਹੈ ‘ਪ੍ਰਭੂ ਦਾ ਦਰਸ਼ਨ, ਪ੍ਰਭੂ ’ਚ ਲੀਨਤਾ, ਆਵਾਗਮਣ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ, ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ’, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਇਉਂ ਕੀਤਾ, ‘‘ਰਾਮ ਕਬੀਰਾ ਏਕ ਭਏ ਹੈ; ਕੋਇ ਨ ਸਕੈ ਪਛਾਨੀ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੯੬੯) ਇਹ ਅਵਸਥਾ; ਜੀਵਦਿਆਂ ਹੀ ਹਾਸਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਭਗਤ ਬੇਣੀ ਜੀ ਫ਼ੁਰਮਾ ਰਹੇ ਹਨ, ‘‘ਬੇਣੀ ਕਹੈ ਸੁਨਹੁ ਰੇ ਭਗਤਹੁ ! ਮਰਨ ਮੁਕਤਿ ਕਿਨਿ ਪਾਈ ? ॥’’ (ਭਗਤ ਬੇਣੀ/੯੩) ਭਾਵ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ‘ਜਨਮ ਜਨਮ ਦੀ ਮੈਲ਼’ ਦਾ ਦਾਗ਼ ਨਹੀਂ ਮਿਟਦਾ। ਇਸ ਨੇ ਅਵੱਸ਼ ਨਵਾਂ ਜਨਮ ਕਰਾ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੈਲ਼ (ਹਉਮੈ) ਹੀ ਅਵਾਗਮਣ ਦਾ ਮੂਲ ਹੈ, ‘‘ਜਿਨਿ ਰਚਿ ਰਚਿਆ ਪੁਰਖਿ+ਬਿਧਾਤੈ (ਨੇ); ਨਾਲੇ ਹਉਮੈ ਪਾਈ ॥  ਜਨਮ ਮਰਣੁ ਉਸ (ਮੈਲ਼) ਹੀ ਕਉ ਹੈ ਰੇ  ! ਓਹਾ ਆਵੈ ਜਾਈ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੯੯੯)

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ; ਇਸ ਮੈਲ਼ (ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ) ਨੂੰ ਮਨ ਦੀ ਵਾਸ਼ਨਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੇ ਹਰ ਜੁਗ ’ਚ ਪੈਦਾ ਕਰਾਇਆ, ‘‘ਜੁਗਿ ਜੁਗਿ (’ਚ) ਮੇਰੁ ਸਰੀਰ ਕਾ; ਬਾਸਨਾ ਬਧਾ ਆਵੈ ਜਾਵੈ। ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਫੇਰਿ ਵਟਾਈਐ; ਗਿਆਨੀ ਹੋਇ ਮਰਮੁ ਕਉ ਪਾਵੈ। ਸਤਿਜੁਗਿ (’ਚ) ਦੂਜਾ ਭਰਮੁ ਕਰਿ; ਤ੍ਰੇਤੇ ਵਿਚਿ ਜੋਨੀ (ਜਨਮ) ਫਿਰ ਆਵੈ। ਤ੍ਰੇਤੇ ਕਰਮਾ ਬਾਂਧਤੇ; ਦੁਆਪਰਿ (’ਚ) ਫਿਰਿ ਅਵਤਾਰ (ਜਨਮ) ਕਰਾਵੈ। ਦੁਆਪਰਿ (’ਚ) ਮਮਤਾ ਅਹੰਕਾਰ; ਹਉਮੈ ਅੰਦਰਿ ਗਰਬਿ ਗਲਾਵੈ। ਤ੍ਰਿਹੁ ਜੁਗਾ ਕੇ ਕਰਮ ਕਰਿ; ਜਨਮ ਮਰਨ ਸੰਸਾ ਨ ਚੁਕਾਵੈ। ਫਿਰਿ ਕਲਿਜੁਗ ਅੰਦਰਿ ਦੇਹ ਧਰਿ; ਕਰਮਾਂ ਅੰਦਰਿ ਫੇਰ ਫਸਾਵੈ। ਅਉਸਰੁ ਚੁਕਾ; ਹਥ ਨ ਆਵੈ ॥੧੫॥’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੧ ਪਉੜੀ ੧੫) ਅਰਥ : ਹਰ ਜੁਗ ’ਚ ਮੇਰੂ (ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ) ਸਰੀਰ; ਮਨ ਦੀਆਂ ਵਾਸ਼ਨਾਵਾਂ ’ਚ ਬੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਜੰਮਦਾ ਮਰਦਾ ਹੈ। ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੇਹ ਬਦਲਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਰਾਜ਼; ਕੋਈ ਗਿਆਨੀ (ਆਤਮ ਗਿਆਨੀ/ਸਵੈ ਪੜਚੋਲ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ) ਹੀ ਜਾਣਦਾ ਹੈ। ਸਤਿਜੁਗ ’ਚ (ਰੱਬ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਭਾਵ ਮਾਇਆ ਨਾਲ਼) ਪ੍ਰੇਮ ਕੀਤਾ, ਇਸੇ ਭਰਮ ਕਾਰਨ (ਕਿ ਮਾਇਆ ਹੀ ਅਸਲ ਸਾਥੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਨਾ ਬਣੀ ਤੇ) ਤ੍ਰੇਤੇ ’ਚ ਮੁੜ ਜਨਮ ਲੈਣਾ ਪਿਆ। ਤ੍ਰੇਤੇ ’ਚ ਮਾੜੇ ਕਰਮਾਂ ’ਚ ਮਗਨ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਦੁਆਪਰ ’ਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੁਆਪਰ ਵਿਖੇ ਮੋਹ-ਮਮਤਾ, ਅਹੰਕਾਰ ’ਚ ਮਸਤ ਰਹਿ ਕੇ ਆਤਮ-ਜੀਵਨ ਸਾੜਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨੇ ਜੁਗਾਂ ’ਚ (‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’ ਅਧੀਨ) ਕਰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦਾ ਡਰ ਨਾ ਮਿਟਿਆ ਭਾਵ ਆਵਾਗਮਣ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ। ਹੁਣ ਫਿਰ ਕਲਿਜੁਗ ’ਚ ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ (ਬੁਰੇ) ਕਰਮਾਂ ’ਚ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਫਸਾਈ ਰੱਖਿਆ। (ਜੇ ਇਹ) ਸਮਾਂ ਭੀ ਬੀਤ ਗਿਆ ਤਾਂ (ਆਵਾਗਮਣ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ‘ਕੂੜੈ ਪਾਲਿ’ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ਾ ਸੁਭਾਗਾ ਸਮਾਂ) ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗਾ। ਇਸ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਨੇ ਇਉਂ ਬਿਆਨ ਕੀਤਾ, ‘‘ਲਖ ਚਉਰਾਸੀਹ ਜੋਨਿ ਸਬਾਈ ॥  ਮਾਣਸ ਕਉ ਪ੍ਰਭਿ (ਨੇ) ਦੀਈ ਵਡਿਆਈ ॥  ਇਸੁ ਪਉੜੀ ਤੇ ਜੋ ਨਰੁ ਚੂਕੈ; ਸੋ ਆਇ ਜਾਇ ਦੁਖੁ ਪਾਇਦਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੫/੧੦੭੫) ਸੋ ਹਰ ਜੀਵ-ਜੰਤ ਦੇ ਵਜੂਦ (ਸਰੀਰ) ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ‘ਇਲਾਹੀ ਜੋਤਿ’ ਤੇ ਜਨਮ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ ‘ਜਨਮ ਜਨਮ ਦੀ ਮੈਲ਼’, ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਇਸੇ ਜਨਮ ’ਚ (ਸੁਚੇਤ ਮਨ ਰਾਹੀਂ) ਉਪਜਿਆ ‘ਅਚੇਤ ਮਨ’ ਕਿਹਾ ਹੈ। ਜਦ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਆਪਣੀ ਜੋਤਿ; ਸਰੀਰ ਅੰਦਰੋਂ ਕੱਢ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਰੀਰਕ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ‘‘ਜਬ ਅਪੁਨੀ ਜੋਤਿ ਖਿੰਚਹਿ ਤੂ ਸੁਆਮੀ ! ਤਬ ਕੋਈ ਕਰਉ ਦਿਖਾ ਵਖਿਆਨਾ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੭੯੭) ਭਾਵ ਇਲਾਹੀ ਜੋਤਿ ਤੋਂ ਸੱਖਣਾ ਸਰੀਰ; ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜੋਤਿ; ਬ੍ਰਹਮ ਰੂਪ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਦਿ ਕਾਲ (ਸਤਿਜੁਗ, ਤ੍ਰੇਤਾ, ਦੁਆਪਰ) ਤੋਂ ਸੁਭਾਇਮਾਨ ਹੈ ਤੇ ਹੁਣ ਭੀ ਦਸ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ’ਚ ਵਿਚਰਦੀ ਹੋਈ ਹਰ ਥਾਂ (ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਤੇ ‘ਗੁਰੂ ਸ਼ਬਦ’ ਅੰਦਰ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ 7 ਅਕਤੂਬਰ 1708 (ਕੱਤਕ ਸੁਦੀ ੫, ਸੰਮਤ ੧੭੬੫, ੭ ਕੱਤਕ; ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ੨੪੦) ਨੂੰ ਤਖ਼ਤ ਸ੍ਰੀ ਨੰਦੇੜ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੋਂ ਜਦ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਤੁਹਾਡੇ ਅਕਾਲ ਚਲਾਣੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਦੀਦਾਰ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ ਕਰੇਗਾ ? ਤਾਂ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ‘ਪੂਜਾ ਅਕਾਲ ਕੀ, ਪਰਚਾ ਸ਼ਬਦ ਦਾ, ਦੀਦਾਰ ਖ਼ਾਲਸੇ ਕਾ’ ਭਾਵ (ਗੁਰੂ) ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪਰਿਚਯ (ਜਾਣਕਾਰੀ) ਰੱਖਣੀ, ਕੇਵਲ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੀ ਬੰਦਗੀ ਕਰਨੀ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਦਰਸ਼ਨ; ਤਿਆਰ ਬਰ ਤਿਆਰ ਖ਼ਾਲਸੇ ਅੰਦਰੋਂ ਹੋਇਆ ਕਰਨਗੇ।

ਸੋ ‘ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਜੋਤਿ’; ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਵਾਙ ਸਦੀਵੀ ਸਥਿਰ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਬਚਨ ਕੀਤੇ ਹਨ, ‘‘ਸਤਿਗੁਰੁ ਮੇਰਾ ਸਦਾ ਸਦਾ; ਨਾ ਆਵੈ ਨਾ ਜਾਇ ॥  ਓਹੁ ਅਬਿਨਾਸੀ ਪੁਰਖੁ ਹੈ; ਸਭ ਮਹਿ ਰਹਿਆ ਸਮਾਇ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੪/੭੫੯), ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਸੁਣਤੇ ਪੁਨੀਤ ਕਹਤੇ ਪਵਿਤੁ; ਸਤਿਗੁਰੁ ਰਹਿਆ ਭਰਪੂਰੇ ..॥੪੦॥੧॥’’ (ਅਨੰਦ/ਮਹਲਾ ੩/੯੨੨) ਯਾਨੀ ਗੁਰੂ ਬਚਨਾਂ ਅੰਦਰ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਜੋਤਿ-ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਣਨਵਾਲ਼ੇ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨਵਾਲ਼ੇ ਨਿਰਮਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ।

ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਐਸੇ ਬਚਨ ਕਿਉਂ ਕੀਤੇ ਹਨ, ‘‘ਹਰਿ ਭਾਣਾ ਗੁਰ ਭਾਇਆ; ਗੁਰੁ ਜਾਵੈ ਹਰਿ ਪ੍ਰਭ ਪਾਸਿ ਜੀਉ ॥’’ (ਸਦ/ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ/੯੨੩)

ਜਵਾਬ : ਦਰਅਸਲ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ; ਇੱਥੇ ਉਕਤ ਭਰਮ (ਕਉਨੁ ਮੂਆ ਰੇ ! ਕਉਨੁ ਮੂਆ ? ॥  ਬ੍ਰਹਮਗਿਆਨੀ ਮਿਲਿ ਕਰਹੁ ਬੀਚਾਰਾ; ਇਹੁ ਤਉ ਚਲਤੁ ਭਇਆ ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥) ਨੂੰ ਹੀ ਤੋੜ ਰਹੇ ਹਨ, ‘‘ਸਤਿਗੁਰਿ (ਨੇ) ਭਾਣੈ ਆਪਣੈ; ਬਹਿ ਪਰਵਾਰੁ ਸਦਾਇਆ ॥  ਮਤ ਮੈ ਪਿਛੈ ਕੋਈ ਰੋਵਸੀ; ਸੋ ਮੈ ਮੂਲਿ ਨ ਭਾਇਆ ..॥੪॥’’ (ਸਦ/ਬਾਬਾ ਸੁੰਦਰ/੯੨੩) ਭਾਵ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੋਣਾ-ਪਿੱਟਣਾ ਨਹੀਂ। ਐਸਾ ਕਰਨਾ ਮੈਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਸਤੇ ਨਹੀਂ ਰੋਈਦਾ; ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਮਾਲਕ ’ਚ ਲੀਨ ਹੋਣ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ (ਚੇਤੇ ਰਹੇ ਕਿ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅੰਤਹਿਕਰਣ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਗੁਰੂ ਜੀ; ਜੀਵਦਿਆਂ ਭੀ ਪ੍ਰਭੂ ’ਚ ਲੀਨ ਸਨ)। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਦਨਸੀਬ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਰੋਵੋ, ਜੋ ਕੀਮਤੀ ਮਨੁੱਖਾ-ਜਨਮ ਅਜਾਈਂ ਗਵਾ ਆਵਾਗਮਣ ’ਚ ਭਟਕਦੇ ਹਨ, ‘‘ਕਬੀਰ  ! ਸੰਤ ਮੂਏ ਕਿਆ ਰੋਈਐ  ? ਜੋ ਅਪੁਨੇ ਗ੍ਰਿਹਿ (’ਚ) ਜਾਇ ॥  ਰੋਵਹੁ ਸਾਕਤ ਬਾਪੁਰੇ; ਜੁ ਹਾਟੈ ਹਾਟ ਬਿਕਾਇ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੬੫)

ਸੋ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 7 ਸਤੰਬਰ 1539 (ਅੱਸੂ ਵਦੀ ੧੦, ਸੰਮਤ ੧੫੯੬, ੮ ਅੱਸੂ; ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ੭੧) ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੋਤਿ; ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ’ਚ ਅਤੇ ਅਗਾਂਹ ਅਗਾਂਹ 1 ਸਤੰਬਰ 1581 (ਭਾਦੋਂ ਸੁਦੀ ੩, ਸੰਮਤ ੧੬੩੮, ਅੱਸੂ ੨; ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ੧੧੩) ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤਿਆਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹੀ ਜੋਤ; ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ’ਚ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੋ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਦੀ ਰਹੀ;  ਜੈਸਾ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਰਾਮਦਾਸਿ ਗੁਰੂ (ਨੇ) ਜਗ ਤਾਰਨ ਕਉ; ਗੁਰ ਜੋਤਿ ਅਰਜੁਨ ਮਾਹਿ ਧਰੀ ॥੪॥’’ (ਭਟ ਮਥੁਰਾ/੧੪੦੯) ਵੈਸੇ ਹੀ ਇਹ ਨਾਨਕ-ਜੋਤਿ ਨੇ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਚਾਨਣ-ਬਲ ਪੈਦਾ ਕਰ ਜੋਤੀ/ਪ੍ਰਭੂ ਨੂੰ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਾਇਆ ਹੈ, ਹੁਣ ਭੀ ਕਰਾ ਰਹੀ ਹੈ ਤੇ ਅਗਾਂਹ ਭੀ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀ ਬਾਂਹ ਫੜਦੀ ਰਹੇਗੀ।

ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੁਦਰਤ ਅੰਦਰ ਅਨੇਕਾਂ ਸੂਖਮ ਰੂਹਾਂ (ਭੂਤ, ਪ੍ਰੇਤ, ਦੇਵਤਿਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ’ਚ) ਮੌਜੂਦ ਹਨ; ਜੈਸਾ ਕਿ ਪੰਜਵੇਂ ਪਾਤਿਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਕਈ ਕੋਟਿ; ਜਖੵ ਕਿੰਨਰ ਪਿਸਾਚ ॥  ਕਈ ਕੋਟਿ; ਭੂਤ ਪ੍ਰੇਤ ਸੂਕਰ ਮ੍ਰਿਗਾਚ ॥’’ (ਸੁਖਮਨੀ/ਮਹਲਾ ੫/੨੭੬) ਐਸੀਆਂ ਹੀ ਸੂਖਮ ਰੂਹਾਂ (ਦੇਵਤਿਆਂ) ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ‘‘ਇਸ ਦੇਹੀ ਕਉ ਸਿਮਰਹਿ ਦੇਵ ॥  ਸੋ ਦੇਹੀ ਭਜੁ; ਹਰਿ ਕੀ ਸੇਵ ॥’’ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੫੯) ਭਾਵ ਮਨੁੱਖਾ ਸਰੀਰ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸੂਖਮ ਦੇਵਤੇ ਭੀ ਤਰਸਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਤੇ (ਹੇ ਬੰਦੇ !) ਇਸ ਦੇਹ (ਦੇ ਰਹਿੰਦਿਆਂ) ਹਰੀ ਦਾ ਭਜਨ ਕਰ, ਉਸ ਦੀ ਬੰਦਗੀ ਕਰ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਖਮ ਰੂਹਾਂ ਵਾਙ ਹੀ ਨਾਨਕ-ਜੋਤਿ; ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਦਾ ਮਿਲਾਪ; ਸਰੀਰ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਮਨ ਦੀ ਚਾਹਤ (ਭਾਵਨਾ) ਨਾਲ਼ ਜੁੜਿਆ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਚਨ ਹਨ, ‘‘ਗੁਰ ਸਭਾ ਏਵ ਨ ਪਾਈਐ; ਨਾ ਨੇੜੈ, ਨਾ ਦੂਰਿ ॥  ਨਾਨਕ  ! ਸਤਿਗੁਰੁ ਤਾਂ ਮਿਲੈ; ਜਾ ਮਨੁ ਰਹੈ ਹਦੂਰਿ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੩/੮੪) ਯਾਨੀ ਸਰੀਰਕ ਜਾਮੇ ਸਮੇਂ ਭੀ ਗੁਰੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਜੋਤਿ-ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ਼ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਸਿੱਖ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਾਚ ਕੇ ਫਲ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ; ਜੈਸਾ ਕਿ ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਵਿਖੇ ਮਸਜਿਦ ’ਚ ਕਾਜ਼ੀ ਨਾਲ਼ ਨਮਾਜ਼ ਪੜ੍ਹਨ ਸਮੇਂ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੜ੍ਹੀ ਗਈ, ਜੋ ਘੋੜੇ ਖ਼ਰੀਦ ਰਹੀ ਸੀ ਤੇ ਘੋੜੀ ਦੇ ਵਛੇਰੇ ਦੇ ਖੂਹ ’ਚ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ ਚਿੰਤਤ ਸੀ ਤਾਹੀਓਂ ਜਗਿਆਸੂ ਸਿੱਖ ਅੱਜ ਭੀ ‘ਨਾਨਕ-ਜੋਤਿ’ ਦਾ ਨਿੱਘ ਮਾਨਣ ਲਈ ‘ਸਰੀਰ-ਗੁਰੂ’ ਦੀ ਘਾਟ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ।

ਸੋ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਪੜਚੋਲ ਕਰਦਿਆਂ ਓਹੀ ਅਸਲ ਲਾਭ ਖੱਟੇਗਾ, ਜੋ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਅਸ਼ਰਧਕ ਕੇਸਧਾਰੀ ਅਤੇ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਡੇਰੇਦਾਰਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖੇਗਾ। ਅਸ਼ਰਧਕ ਸਿੱਖ; ਜਿੱਥੇ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਿਰਾਕਾਰ-ਸ਼ਕਤੀ ’ਤੇ ਬਣਦਾ ਭਰੋਸਾ ਤੋੜਦੇ ਹਨ, ਓਥੇ ਡੇਰੇਦਾਰ; ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਾਙ ਸਤਿਗੁਰੂ ਦੇ ਸ਼ਰੀਕ (ਸੰਤ) ਪੈਦਾ ਕਰ-ਕਰ ਨਾਨਕ-ਜੋਤਿ (ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਚਮਕ) ਨੂੰ ਧੁੰਦਲਾ (ਮੱਧਮ) ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਖੌਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਹਸਤੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਹੀ ਆਪਸੀ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਹੀਓਂ ਡੇਰੇਦਾਰ ਪ੍ਰਚਾਰਕ; ਇਸ ਮਨਮਤੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਵਿਰੁਧ ਬੋਲਣ ਵਾਲ਼ੇ ਜਾਗਰੂਕ ਸਿੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਅਕਸਰ ਹਿੰਸਕ ਹਮਲੇ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।