ਕੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਿਧਾਂਤ ਕੇਵਲ ਬ੍ਰਹਮਣ ਸੋਚ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ ?

ਕੀ ਗੁਰਬਾਣੀ ਸਿਧਾਂਤ ਕੇਵਲ ਬ੍ਰਹਮਣ ਸੋਚ ਵਿਰੋਧੀ ਹੈ ?

ਵਿਦਵਾਨ ਸੱਜਣ ਸਾਖੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਰਬ ਕਾਲੀ ਅਤੇ ਸਰਬ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਰਚਨਾ ਹੈ ਪਰ ਅਜੋਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪੱਧਰ ਰਾਹੀਂ ਜੋ ਵੇਖਣ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ’ਤੋਂ ਕੇਵਲ ਇਹ ਸੋਚ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਾਇਦ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਸਮੁਦਾਏ ਦੇ ਪ੍ਰਥਾਏ ਭਾਵ ਪਾਖੰਡ ਅਤੇ ਕਰਮਕਾਂਡਾ ’ਤੇ ਹੀ ਆਧਾਰਤ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰਨਾ ਹੀ ਇਸ ਲੇਖ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ।

ਅੱਜ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ’ਚ ਵੰਡ ਕੇ ਵਿਚਾਰਨਾ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ:-

(1). ਸਮਾਜਿਕ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ।

(2). ਅਧੂਰੀਆਂ ਜਾਂ ਲਾਭ ਰਹਿਤ ਮੰਨਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ। (ਅਤੇ)

(3). ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ।

(ਭਾਗ ਨੰ. 1). ਸਮਾਜਿਕ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ:-

(1). ਸਮਾਜ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ ਜੀਵਨ ਦਾ ਗ੍ਰਿਹਸਤੀ ਹੋਣਾ ਹੈ:-

ਭਗਤ ਜਨਾ ਕਉ ਸਰਧਾ ਆਪਿ ਹਰਿ ਲਾਈ॥ ਵਿਚੇ ਗ੍ਰਿਸਤ ਉਦਾਸ ਰਹਾਈ॥(ਮ:੪/੪੯੪)

ਤਜੈ ਗਿਰਸਤੁ ਭਇਆ ਬਨ ਵਾਸੀ, ਇਕੁ ਖਿਨੁ ਮਨੂਆ ਟਿਕੈ ਨ ਟਿਕਈਆ॥ ਬਿਲਾਵਲੁ (ਮ:੪/੮੩੫)

(2). ਗ੍ਰਿਹਸਤੀ ਜੀਵਨ ’ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਕਿਰਤੀ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ:-

ਗਿਆਨ ਵਿਹੂਣਾ ਗਾਵੈ ਗੀਤ॥ ਭੁਖੇ ਮੁਲਾਂ ਘਰੇ ਮਸੀਤਿ॥ ਮਖਟੂ ਹੋਇ ਕੈ ਕੰਨ ਪੜਾਏ॥ ਫਕਰੁ ਕਰੇ ਹੋਰੁ ਜਾਤਿ ਗਵਾਏ॥ ਗੁਰੁ ਪੀਰੁ ਸਦਾਏ ਮੰਗਣ ਜਾਇ॥ ਤਾ ਕੈ ਮੂਲਿ ਨ ਲਗੀਐ ਪਾਇ॥ ਘਾਲਿ ਖਾਇ ਕਿਛੁ ਹਥਹੁ ਦੇਇ॥ ਨਾਨਕ ! ਰਾਹੁ ਪਛਾਣਹਿ ਸੇਇ॥ (ਮ:੧/੧੨੪੫)

(3). ਘੱਟ ਖਾਣਾ ਅਤੇ ਘੱਟ ਸੌਣਾ ਵੀ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੈ:-

ਖੰਡਿਤ ਨਿਦ੍ਰਾ ਅਲਪ ਅਹਾਰੰ, ਨਾਨਕ! ਤਤੁ ਬੀਚਾਰੋ॥ (ਮ:੧/੯੩੯)

(4). ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲੰਬੀ/ਦੀਰਘ ਸੋਚ ਜਰੂਰੀ ਹੈ:-

ਆਗਾਹਾ ਕੂ ਤ੍ਰਾਘਿ, ਪਿਛਾ ਫੇਰਿ ਨ ਮੁਹਡੜਾ॥ (ਮ:੫/ ੧੦੯੬)

(5). ਗੰਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ’ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ:-

ਮੇਰੇ ਮੋਹਨ ! ਸ੍ਰਵਨੀ ਇਹ ਨ ਸੁਨਾਏ॥ ਸਾਕਤ ਗੀਤ ਨਾਦ ਧੁਨਿ ਗਾਵਤ, ਬੋਲਤ ਬੋਲ ਅਜਾਏ॥ (ਮ:੫/੮੨੦)

ਵਾਊ ਸੰਦੇ ਕਪੜੇ ਪਹਿਰਹਿ ਗਰਬਿ ਗਵਾਰ॥ ਨਾਨਕ! ਨਾਲਿ ਨ ਚਲਨੀ, ਜਲਿ ਬਲਿ ਹੋਏ ਛਾਰੁ॥ (ਮ:੫/੩੧੮)

(6). ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਨਸ਼ਾ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਹੈ:-

ਜਿਤੁ ਪੀਤੈ ਮਤਿ ਦੂਰਿ ਹੋਇ ਬਰਲੁ ਪਵੈ ਵਿਚਿ ਆਇ॥…..ਝੂਠਾ ਮਦੁ ਮੂਲਿ ਨ ਪੀਚਈ, ਜੇ ਕਾ ਪਾਰਿ ਵਸਾਇ॥ (ਮ:੩/੫੫੪)

(7). ਔਰਤ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਜਰੂਰੀ ਹੈ:-

ਭੰਡਿ ਜੰਮੀਐ ਭੰਡਿ ਨਿੰਮੀਐ, ਭੰਡਿ ਮੰਗਣੁ ਵੀਆਹੁ॥ ਭੰਡਹੁ ਹੋਵੈ ਦੋਸਤੀ, ਭੰਡਹੁ ਚਲੈ ਰਾਹੁ॥ ਭੰਡੁ ਮੁਆ, ਭੰਡੁ ਭਾਲੀਐ, ਭੰਡਿ ਹੋਵੈ ਬੰਧਾਨੁ॥ ਸੋ ਕਿਉ ਮੰਦਾ ਆਖੀਐ, ਜਿਤੁ ਜੰਮਹਿ ਰਾਜਾਨ॥ (ਮ:੧/੪੭੩)

(8). ਬੇ ਸਹਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵੀ ਜਿੰਦਗੀ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਫਰਜ਼ ਹੈ:-

ਪਰਉਪਕਾਰੁ ਨਿਤ ਚਿਤਵਤੇ, ਨਾਹੀ ਕਛੁ ਪੋਚ॥ (ਮ:੫/੮੧੫)

ਵਿਦਿਆ ਵੀਚਾਰੀ ਤਾਂ, ਪਰਉਪਕਾਰੀ॥ (ਮ:੧/੩੫੬)

(9). ਗੁਰੂ ਦੀ ਗੋਲਕ ਗ਼ਰੀਬ ਦਾ ਮੂੰਹ:-

ਗਰੀਬਾ ਉਪਰਿ, ਜਿ ਖਿੰਜੈ ਦਾੜੀ॥ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮਿ, ਸਾ ਅਗਨਿ ਮਹਿ ਸਾੜੀ॥ (ਮ:੫/੧੯੯)

(10). ਪਰਉਪਕਾਰ ਲਈ ਪ੍ਰੇਮ ਜਰੂਰੀ ਹੈ:-

ਅੰਦਰੁ ਖਾਲੀ ਪ੍ਰੇਮ ਬਿਨੁ, ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਤਨੁ ਛਾਰੁ॥ (ਮ:੧/੬੨)

ਜਿਸ ਨੋ ਆਇਆ ਪ੍ਰੇਮ ਰਸੁ, ਤਿਸੈ ਹੀ ਜਰਣੇ॥ (ਮ:੫/੩੨੦)

ਹਿਚਹਿ, ਤ ਪ੍ਰੇਮ ਕੈ ਚਾਬੁਕ ਮਾਰਉ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੯)

(11). ਚੰਗਾ ਲੀਡਰ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ:-

ਅੰਧਾ ਆਗੂ ਜੇ ਥੀਐ, ਕਿਉ ਪਾਧਰੁ ਜਾਣੈ॥ (ਮ:੧/੭੬੭)

ਰਾਜੇ ਸੀਹ ਮੁਕਦਮ ਕੁਤੇ॥ ਜਾਇ ਜਗਾਇਨ੍ਹਿ ਬੈਠੇ ਸੁਤੇ॥ ਚਾਕਰ ਨਹਦਾ ਪਾਇਨ੍ਹਿ ਘਾਉ॥ ਰਤੁ ਪਿਤੁ ਕੁਤਿਹੋ ਚਟਿ ਜਾਹੁ॥ (ਮ:੧/੧੨੮੮)

ਫਾਂਧੀ ਲਗੀ ਜਾਤਿ ਫਹਾਇਨਿ, ਅਗੈ ਨਾਹੀ ਥਾਉ॥ (ਮ:੧/੧੨੮੮) (ਭਾਵ ਸੁਆਰਥੀ ਲੀਡਰ ਆਪਣੇ ਕਬੀਲੇ ਨੂੰ ਵੀ ਹਿਰਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਚ, ਕੈਦ ਕਰਵਾ ਦੇਂਦਾ ਹੈ)

(12). ਵਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ’ਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਕਮਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ:-

ਮਾਰੇ ਪੰਚ ਬਿਖਾਦੀਆ ॥ ਗੁਰ ਕਿਰਪਾ ਤੇ ਦਲੁ ਸਾਧਿਆ॥ (ਮ:੫/੨੧੦)

ਰਾਜੁ ਮਾਲੁ ਰੂਪੁ ਜਾਤਿ ਜੋਬਨੁ ਪੰਜੇ ਠਗ॥ (ਮ:੧/੧੨੮੮)

ਅਸਤਿ ਚਰਮ ਬਿਸਟਾ ਕੇ ਮੂੰਦੇ, ਦੁਰਗੰਧ ਹੀ ਕੇ ਬੇਢੇ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੨੪)

ਲੈ ਫਾਹੇ ਰਾਤੀ ਤੁਰਹਿ ਪ੍ਰਭੁ ਜਾਣੈ ਪ੍ਰਾਣੀ॥ ਤਕਹਿ ਨਾਰਿ ਪਰਾਈਆ, ਲੁਕਿ ਅੰਦਰਿ ਠਾਣੀ॥ ਸੰਨ੍ਹੀ ਦੇਨ੍ਹਿ ਵਿਖੰਮ ਥਾਇ, ਮਿਠਾ ਮਦੁ ਮਾਣੀ॥ (ਮ:੪/ ੩੧੫)

(13). ਕੁਝ ਧਾਰਮਿਕ ਰੁਚੀ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ:-

ਫਰੀਦਾ ! ਬੇ ਨਿਵਾਜਾ ਕੁਤਿਆ ! ਏਹ ਨ ਭਲੀ ਰੀਤਿ॥ (ਭਗਤ ਫਰੀਦ/੧੩੮੧), ਆਦਿ।

(ਨੋਟ-ਉਪਰੋਕਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬੰਦਗੀ ਮਾਤ੍ਰ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਗਰੂਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਬੇਸ਼ੱਕ ਕੋਈ ਆਸਤਕ ਹੈ ਜਾਂ ਨਾਸਤਕ, ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਹੈ ਜਾਂ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਆਦਿ।)

(ਭਾਗ ਨੰ. 2).ਅਧੂਰੀਆਂ ਜਾਂ ਲਾਭ ਰਹਿਤ ਮੰਨਤਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ:-

(ਨੋਟ– ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਮਕਾਂਡੀ ਵਰਗ ਕਰੇਗਾ ਜਦਕਿ ਵਿਗਿਆਨ, ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਆਦਿ ਮਦਦਗਾਰ ਬਣਨਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਰੂੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਬਦਲਾਵ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।)

(1). ਜਾਤ-ਪਾਤ ਸਮਾਜ ਲਈ ਕਲੰਕ ਹੈ:-

ਜਾਣਹੁ ਜੋਤਿ, ਨ ਪੂਛਹੁ ਜਾਤੀ, ਆਗੈ ਜਾਤਿ ਨ ਹੇ॥ (ਮ:੧/੩੪੯)

ਅਗੈ ਜਾਤਿ ਨ ਜੋਰੁ ਹੈ, ਅਗੈ ਜੀਉ ਨਵੇ॥ (ਮ:੧/੪੬੯)

ਜਾਤਿ ਕਾ ਗਰਬੁ, ਨ ਕਰੀਅਹੁ ਕੋਈ॥ (ਮ:੩/੧੧੨੭)

ਜਾਤਿ ਕਾ ਗਰਬੁ, ਨ ਕਰਿ ਮੂਰਖ ਗਵਾਰਾ॥ (ਮ:੩/੧੧੨੭)

ਸਾ ਜਾਤਿ ਸਾ ਪਤਿ ਹੈ, ਜੇਹੇ ਕਰਮ ਕਮਾਇ॥ (ਮ:੧/੧੩੩੦)

ਕਬੀਰ ! ਮੇਰੀ ਜਾਤਿ ਕਉ, ਸਭੁ ਕੋ ਹਸਨੇਹਾਰੁ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੬੪)

ਨੀਚਾ ਅੰਦਰਿ ਨੀਚ ਜਾਤਿ, ਨੀਚੀ ਹੂ ਅਤਿ ਨੀਚੁ॥ ਨਾਨਕੁ ਤਿਨ ਕੈ ਸੰਗਿ ਸਾਥਿ, ਵਡਿਆ ਸਿਉ ਕਿਆ ਰੀਸ॥ ਜਿਥੈ ਨੀਚ ਸਮਾਲੀਅਨਿ, ਤਿਥੈ ਨਦਰਿ ਤੇਰੀ ਬਖਸੀਸ॥ (ਮ:੧/੧੫)

(2). ਵਹਿਮ-ਭਰਮ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਣ ਲਈ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ:-

ਜਲਿ ਹੈ ਸੂਤਕੁ, ਥਲਿ ਹੈ ਸੂਤਕੁ, ਸੂਤਕ ਓਪਤਿ ਹੋਈ॥ ਜਨਮੇ ਸੂਤਕੁ ਮੂਏ ਫੁਨਿ ਸੂਤਕੁ, ਸੂਤਕ ਪਰਜ ਬਿਗੋਈ॥੧॥ ਕਹੁ ਰੇ ਪੰਡੀਆ! ਕਉਨ ਪਵੀਤਾ॥ ਐਸਾ ਗਿਆਨੁ ਜਪਹੁ, ਮੇਰੇ ਮੀਤਾ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਨੈਨਹੁ ਸੂਤਕੁ, ਬੈਨਹੁ ਸੂਤਕ, ਸੂਤਕੁ ਸ੍ਰਵਨੀ ਹੋਈ॥ ਊਠਤ ਬੈਠਤ ਸੂਤਕੁ ਲਾਗੈ, ਸੂਤਕੁ ਪਰੈ ਰਸੋਈ॥੨॥ ਫਾਸਨ ਕੀ ਬਿਧਿ ਸਭੁ ਕੋਊ ਜਾਨੈ, ਛੂਟਨ ਕੀ ਇਕੁ ਕੋਈ॥ ਕਹਿ ਕਬੀਰ! ਰਾਮੁ ਰਿਦੈ ਬਿਚਾਰੈ, ਸੂਤਕੁ ਤਿਨੈ ਨ ਹੋਈ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੩੧)

(3). ਜੰਤ੍ਰ, ਮੰਤ੍ਰ ਅਤੇ ਤੰਤ੍ਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਿਬੇਕ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ:-

ਤੰਤੁ ਮੰਤੁ ਪਾਖੰਡੁ ਨ ਜਾਣਾ, ਰਾਮੁ ਰਿਦੈ ਮਨੁ ਮਾਨਿਆ॥ (ਮ:੧/੭੬੬)

ਤੰਤੁ ਮੰਤੁ ਨਹ ਜੋਹਈ, ਤਿਤੁ ਚਾਖੁ ਨ ਲਾਗੈ॥ (ਮ:੫/੮੧੮)

ਤੰਤੁ ਮੰਤੁ ਪਾਖੰਡੁ ਨ ਕੋਈ, ਨਾ ਕੋ ਵੰਸੁ ਵਜਾਇਦਾ॥ (ਮ:੧/੧੦੩੫)

(4). ਬ੍ਰਤ ਰੱਖਣਾ ਔਰਤ ਦੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ:-

ਛੋਡਹਿ ਅੰਨੁ ਕਰਹਿ ਪਾਖੰਡ॥ ਨਾ ਸੋਹਾਗਨਿ ਨਾ ਓਹਿ ਰੰਡ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੭੩)

ਵਰਤ ਨ ਰਹਉ ਨ ਮਹ ਰਮਦਾਨਾ॥ ਤਿਸੁ ਸੇਵੀ ਜੋ ਰਖੈ ਨਿਦਾਨਾ॥ (ਮ:੫/੧੧੩੬)

ਬੋਲਿ ਸੁਧਰਮੀੜਿਆ ! ਮੋਨਿ ਕਤ ਧਾਰੀ ਰਾਮ॥ (ਮ:੫/੫੪੭)

(ਮੋਨ ਬ੍ਰਤ ਲਈ ਡਾਕਟਰਾਂ ਨੇ ਅੰਨਾ ਹਜਾਰੇ ਨੂੰ ਮਨ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਉਂ ਕੀਤਿਆਂ ਸਰੀਰਕ ਰੋਗ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ।)

(5). ਤਾਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅੰਧਵਿਸਵਾਸ਼ ਹੈ:-

ਗਰਹ ਨਿਵਾਰੇ ਸਤਿਗੁਰੂ, ਦੇ ਅਪਣਾ ਨਾਉ॥ (ਮ:੫/੪੦੦)

(6). ਅਹੰਕਾਰ ਆਪਸੀ ਪ੍ਰੇਮ ਲਈ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ:-

ਮੁਸਲਮਾਣੁ ਕਹਾਵਣੁ ਮੁਸਕਲੁ, ਜਾ ਹੋਇ ਤਾ ਮੁਸਲਮਾਣੁ ਕਹਾਵੈ॥ (ਮ:੧/੧੪੧)

ਮੁਸਲਮਾਣੁ, ਮੋਮ ਦਿਲਿ ਹੋਵੈ॥ (ਮ:੫/੧੦੮੪)

ਦਖਨ ਦੇਸਿ ਹਰੀ ਕਾ ਬਾਸਾ, ਪਛਿਮਿ ਅਲਹ ਮੁਕਾਮਾ॥ ਦਿਲ ਮਹਿ ਖੋਜਿ, ਦਿਲੈ ਦਿਲਿ ਖੋਜਹੁ, ਏਹੀ ਠਉਰ ਮੁਕਾਮਾ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੪੯)

(7). ਵਿਖਾਵੇ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕਰਮ ਆਪਣੇ ਆਪ ਲਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਲਈ ਧੋਖਾ ਹੈ:-

ਪਾਖੰਡਿ, ਜਮਕਾਲੁ ਨ ਛੋਡਈ, ਲੈ ਜਾਸੀ ਪਤਿ ਗਵਾਇ॥ (ਮ:੩/੫੮੭)

ਪਾਖੰਡਿ, ਭਗਤਿ ਨ ਹੋਵਈ, ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ ਨ ਪਾਇਆ ਜਾਇ॥ (ਮ:੩/੮੪੯)

ਵਰਤ ਨੇਮੁ ਸੁਚ ਸੰਜਮੁ ਪੂਜਾ, ਪਾਖੰਡਿ ਭਰਮੁ ਨ ਜਾਇ॥ (ਮ:੪/੧੪੨੩)

ਮਾਥੇ ਤਿਲਕੁ ਹਥਿ ਮਾਲਾ ਬਾਨਾਂ॥ ਲੋਗਨ ਰਾਮੁ ਖਿਲਉਨਾ ਜਾਨਾਂ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੫੮)

ਕਾਦੀ ਕੂੜੁ ਬੋਲਿ, ਮਲੁ ਖਾਇ॥ ਬ੍ਰਾਹਮਣੁ ਨਾਵੈ ਜੀਆ ਘਾਇ॥ ਜੋਗੀ ਜੁਗਤਿ ਨ ਜਾਣੈ ਅੰਧੁ॥ ਤੀਨੇ ਓਜਾੜੇ ਕਾ ਬੰਧੁ॥ (ਮ:੧/੬੬੨)

ਬਾਰਹ ਮਹਿ ਰਾਵਲ ਖਪਿ ਜਾਵਹਿ, ਚਹੁ ਛਿਅ ਮਹਿ ਸੰਨਿਆਸੀ॥ ਜੋਗੀ ਕਾਪੜੀਆ ਸਿਰਖੂਥੇ, ਬਿਨੁ ਸਬਦੈ ਗਲਿ ਫਾਸੀ॥ (ਮ:੧/੧੩੩੨)

ਭੈਰਉ ਭੂਤ ਸੀਤਲਾ ਧਾਵੈ॥ ਖਰ ਬਾਹਨੁ ਉਹੁ ਛਾਰੁ ਉਡਾਵੈ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੮੭੪)

ਕਿਆ ਨਾਗੇ ਕਿਆ ਬਾਧੇ ਚਾਮ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੨੪)

ਇਨ ਬਿਧਿ ਨਾਗੇ ਜੋਗੁ ਨਾਹਿ॥ (ਮ:੧/੧੧੮੯)

ਬੈਸਨੋ ਨਾਮੁ ਕਰਮ ਹਉ ਜੁਗਤਾ, ਤੁਹ ਕੁਟੇ, ਕਿਆ ਫਲੁ ਪਾਵੈ॥ (ਮ:੫/੯੬੦)

ਕਬੀਰ! ਬੈਸਨੋ ਹੂਆ ਤ ਕਿਆ ਭਇਆ, ਮਾਲਾ ਮੇਲੀਂ ਚਾਰਿ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੨)

ਮਿਟੀ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕੀ, ਪੇੜੈ ਪਈ ਕੁਮਿ੍ਆਰ॥ ਘੜਿ ਭਾਂਡੇ ਇਟਾ ਕੀਆ, ਜਲਦੀ ਕਰੇ ਪੁਕਾਰ॥ (ਮ:੧/੪੬੬)

ਜੋਗੀ ਗੋਰਖੁ ਗੋਰਖੁ ਕਰੈ ॥ ਹਿੰਦੂ ਰਾਮ ਨਾਮੁ ਉਚਰੈ॥ ਮੁਸਲਮਾਨ ਕਾ ਏਕੁ ਖੁਦਾਇ॥ ਕਬੀਰ ਕਾ ਸੁਆਮੀ, ਰਹਿਆ ਸਮਾਇ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੬੦)

ਮੁਸਲਮਾਨੀਆ ਪੜਹਿ ਕਤੇਬਾ, ਕਸਟ ਮਹਿ ਕਰਹਿ ਖੁਦਾਇ ਵੇ ਲਾਲੋ॥ (ਮ:੧/੭੨੨)

ਨਾਨਕ! ਜੇ ਸਿਰਖੁਥੇ ਨਾਵਨਿ ਨਾਹੀ, ਤਾ ਸਤ ਚਟੇ ਸਿਰਿ ਛਾਈ॥ (ਮ:੧/੧੫੦)

ਰੰਨਾ ਹੋਈਆ ਬੋਧੀਆ, ਪੁਰਸ ਹੋਏ ਸਈਆਦ॥ ਸੀਲੁ ਸੰਜਮੁ ਸੁਚ ਭੰਨੀ, ਖਾਣਾ ਖਾਜੁ ਅਹਾਜੁ॥ ਸਰਮੁ ਗਇਆ ਘਰਿ ਆਪਣੈ, ਪਤਿ ਉਠਿ ਚਲੀ ਨਾਲਿ॥ (ਮ:੧/੧੨੪੩)

ਹੋਰੁ ਫਕੜੁ ਹਿੰਦੂ ਮੁਸਲਮਾਣੈ॥ (ਮ:੧/੯੫੨)

ਹਿੰਦੂ ਅੰਨ੍ਹਾ ਤੁਰਕੂ ਕਾਣਾ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੮੭੫)

ਨਾ ਹਮ ਹਿੰਦੂ ਨ ਮੁਸਲਮਾਨ॥ ਅਲਹ ਰਾਮ ਕੇ ਪਿੰਡੁ ਪਰਾਨ॥ (ਮ:੫/੧੧੩੬)

ਸਚੁ ਵੇਖਣੁ ਸਚੁ ਬੋਲਣਾ, ਤਨੁ ਮਨੁ ਸਚਾ ਹੋਇ॥ (ਮ:੩/੬੯)

(8). ਸਰੀਰਕ ਸੁਖ (ਸ਼ਾਂਤੀ) ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਲਪਨਿਕ ਨਗਰੀ ਦਾ ਲਾਲਚ ਮਨੁੱਖਾ ਜਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਅਜਾਈਂ ਵਿਅਰਥ ਗਵਾਉਣਾ ਹੈ:-

ਕਵਨੁ ਨਰਕੁ ਕਿਆ ਸੁਰਗੁ ਬਿਚਾਰਾ, ਸੰਤਨ ਦੋਊ ਰਾਦੇ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੯੬੯)

(9). ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਸਦੀਵੀ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਆਰੰਭਤਾ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ’ਚ ਆਪਣੇ ਹੱਥੀਂ ਆਪ ਕਰਨੀ ਹੈ:-

ਬੇਣੀ ਕਹੈ ਸੁਨਹੁ ਰੇ ਭਗਤਹੁ ਮਰਨ ਮੁਕਤਿ ਕਿਨਿ ਪਾਈ॥ (ਭਗਤ ਬੇਣੀ/੯੩)

(10). ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਜਿੰਦਗੀ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਹੈ:-

ਸੁੰਨਤਿ ਕੀਏ ਤੁਰਕੁ ਜੇ ਹੋਇਗਾ, ਅਉਰਤ ਕਾ ਕਿਆ ਕਰੀਐ॥ ਅਰਧ ਸਰੀਰੀ ਨਾਰਿ ਨ ਛੋਡੈ, ਤਾ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਹੀ ਰਹੀਐ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੪੭੭)

ਨਾਪਾਕ ਪਾਕੁ ਕਰਿ ਹਦੂਰਿ ਹਦੀਸਾ, ਸਾਬਤ ਸੂਰਤਿ ਦਸਤਾਰ ਸਿਰਾ॥ (ਮ:੫/੧੦੮੪)

(11). ਬਾਹਰਲਾ ਇਸਨਾਨ ਕੇਵਲ ਸਰੀਰਕ ਸਫਾਈ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਮਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਜਾਂ ਬਦਲਾਵ:-

ਮਨਿ ਮੈਲੈ ਸਭੁ ਕਿਛੁ ਮੈਲਾ ਤਨਿ ਧੋਤੈ ਮਨੁ ਹਛਾ ਨ ਹੋਇ॥ (ਮ:੩/੫੫੮)

ਅਠਸਠਿ ਤੀਰਥ ਦੇਵੀ ਥਾਪੇ ਪੁਰਬੀ ਲਗੈ ਬਾਣੀ॥ (ਮ:੧/੧੫੦)

ਅਠਸਠਿ ਤੀਰਥ ਜੇ ਨਾਵਹਿ ਉਤਰੈ ਨਾਹੀ ਮੈਲੁ॥ (ਮ:੧/੪੭੩)

ਕਾਇ ਕਮੰਡਲੁ ਕਾਪੜੀਆ ਰੇ! ਅਠਸਠਿ ਕਾਇ ਫਿਰਾਹੀ॥ (ਭਗਤ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ/੫੨੬)

ਲਉਕੀ ਅਠਸਠਿ ਤੀਰਥ ਨਵਾਈ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੫੬)

ਅਠਸਠਿ ਤੀਰਥ ਜਹ ਸਾਧ ਪਗ ਧਰਹਿ॥ (ਮ:੫/੮੯੦)

(12). ਆਕਾਰ ਪੂਜਾ ਨਾਲ ਨਿਰਾਕਾਰ ’ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਬਣਾਉਣਾ ਜਾਂ ਟੁੱਟ ਜਾਣਾ ਹੈ:-

ਕੀਤੇ ਕਉ ਮੇਰੈ ਸੰਮਾਨੈ, ਕਰਣਹਾਰੁ ਤਿ੍ਰਣੁ ਜਾਨੈ॥ (ਮ:੫/੬੧੩) (ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੇਰੂ ਪਰਬਤ ਵਾਂਗ ਵੱਡਾ ਸਮਝ ਲਿਆ ਜਦਕਿ ਜਿਸ ਨਿਰਾਕਾਰ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਪੂਜਨੀਕ ਆਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨੇ ਘਾਹ ਦੇ ਤੀਲੇ ਵਾਂਗ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਹੀ ਸਮਝ ਰੱਖਿਆ ਹੈ।)

ਹਿੰਦੂ ਪੂਜੈ ਦੇਹੁਰਾ, ਮੁਸਲਮਾਣੁ ਮਸੀਤਿ॥ ਨਾਮੇ ਸੋਈ ਸੇਵਿਆ, ਜਹ ਦੇਹੁਰਾ ਨ ਮਸੀਤਿ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੮੭੫)

ਸੋ ਮੁਖੁ ਜਲਉ, ਜਿਤੁ ਕਹਹਿ ਠਾਕੁਰੁ ਜੋਨੀ॥ (ਮ:੫/੧੧੩੬)

ਦੁਰਗਾ ਕੋਟਿ, ਜਾ ਕੈ ਮਰਦਨੁ ਕਰੈ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੧੬੨)

ਕੋਟਿ ਤੇਤੀਸਾ ਦੇਵਤੇ, ਸਣੁ ਇੰਦ੍ਰੈ ਜਾਸੀ॥ (ਮ:੫/੧੧੦੦), ਆਦਿ।

(ਭਾਗ ਨੰ. 3). ਵਿਗਿਆਨਕ ਸੋਚ ਦੇ ਅਧਾਰ ’ਤੇ:-

(1). ਨੋਟ-ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਭਾਗ ‘ਵਿਆਪਕ ਜੋਤਿ’ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਵੀਚਾਰਨਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੁਝ ਸੱਜਣ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸਰਬ ਵਿਆਪਕਤਾ ਨੂੰ ਤੱਤ (ਅੱਗ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਆਕਾਸ) ਰੂਪ ’ਚ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਸਿਸਟਮ ਰੂਪ ’ਚ ਪ੍ਰਚਾਰਨਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਆਰੰਭਕ ਵਾਕ ਹੀ ਇਉਂ ਹੈ-ਆਦਿ ਸਚੁ ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ ॥ ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ ਨਾਨਕ! ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ ॥੧॥ ਜਪੁ (ਮ:੧/ਅੰਗ ੧) ਜਿਸ ਦੇ ਭਾਗ ‘ਆਦਿ, ਜੁਗਾਦਿ ਸਚੁ ਅਤੇ ਹੋਸੀ ਭੀ ਸਚੁ’ ’ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੇਵਲ ‘ਹੈ ਭੀ ਸਚੁ’ ਨੂੰ ਵੀਚਾਰਿਆਂ ਇਉਂ ਮਾਲੂਮ ਜਾਪਦਾ ਹੈ:-

ਪੰਚ ਤਤ ਰਚਿ, ਜੋਤਿ ਨਿਵਾਜਿਆ॥ (ਮ:੫/੧੩੩੭) (ਭਾਵ ਪੰਜ ਤੱਤ ਅਲੱਗ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋਤ ਅਲੱਗ ਹੈ।)

ਮਨ ਮਹਿ ਜੋਤਿ, ਜੋਤਿ ਮਹਿ ਮਨੂਆ, ਪੰਚ ਮਿਲੇ ਗੁਰ ਭਾਈ॥ (ਮ:੧/ਅੰਗ ੮੭੯) (ਭਾਵ ਮਨ ਅਤੇ ਜੋਤ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੈ।)

ਮਾਟੀ ਮਹਿ, ਜੋਤਿ ਰਖੀ ਨਿਵਾਜਿ॥ (ਮ:੫/੮੬੨) (ਭਾਵ ਸਰੀਰਕ ਹੋਂਦ, ਪੰਜ ਤੱਤ ਅਲੱਗ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋਤ ਅਲੱਗ ਹੈ।)

ਮਨੁ ਤਨੁ ਮੈਲਾ, ਵਿਚਿ ਜੋਤਿ ਅਪਾਰਾ॥ (ਮ:੩/੧੦੫੩) (ਭਾਵ ਮਨ, ਤਨ ਅਤੇ ਜੋਤ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੈ।)

ਹਭ ਸਮਾਣੀ ਜੋਤਿ, ਜਿਉ ਜਲ ਘਟਾਊ ਚੰਦ੍ਰਮਾ॥ (ਮ:੫/੧੦੯੯) (ਭਾਵ ਜਿਵੇਂ ਘੜੇ ’ਚ ਪਏ ਪਾਣੀ ’ਚ ਚੰਦ ਵਿਖਾਈ ਦੇਂਦੇ ਹੈ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ’ਚ ਜੋਤ ਅਲੱਗ ਵਿਖਾਈ ਦੇਂਦੀ ਹੈ।)

ਕਾਚੇ ਭਾਡੇ ਸਾਜਿ ਨਿਵਾਜੇ, ਅੰਤਰਿ ਜੋਤਿ ਸਮਾਈ॥ (ਮ:੫/੮੮੨)

ਏ ਸਰੀਰਾ ਮੇਰਿਆ! ਹਰਿ ਤੁਮ ਮਹਿ ਜੋਤਿ ਰਖੀ, ਤਾ ਤੂ ਜਗ ਮਹਿ ਆਇਆ॥ (ਮ:੩/੯੨੧)

ਇਹੁ ਸਰੀਰੁ ਸਭੁ ਧਰਮੁ ਹੈ, ਜਿਸੁ ਅੰਦਰਿ ਸਚੇ ਕੀ ਵਿਚਿ ਜੋਤਿ॥ (ਮ:੪/੩੦੯)

ਕਹੈ ਨਾਨਕੁ ਸ੍ਰਿਸਟਿ ਕਾ ਮੂਲੁ ਰਚਿਆ, ਜੋਤਿ ਰਾਖੀ ਤਾ ਤੂ ਜਗ ਮਹਿ ਆਇਆ॥ (ਮ:੩/੯੨੧)

ਏਕਾ ਮਾਟੀ ਏਕਾ ਜੋਤਿ॥ (ਮ:੫/੧੮੮)

ਜੋਤਿ ਦਾਤਿ ਜੇਤੀ ਸਭ ਤੇਰੀ, ਤੂ ਕਰਤਾ ਸਭ ਠਾਈ ਹੇ॥ (ਮ:੧/੧੦੨੨)

ਜੀਅ ਕੀ ਜੋਤਿ ਨ ਜਾਨੈ ਕੋਈ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੩੫੧) (ਭਾਵ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜੋਤ ਦੀ ਸਮਝ ਦੁਨਿਆਵੀ ਜੀਵ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ ਹੈ। )

ਅਗਨਿ ਪਾਣੀ ਜੀਉ ਜੋਤਿ ਤੁਮਾਰੀ! ਸੁੰਨੇ ਕਲਾ ਰਹਾਇਦਾ॥ (ਮ:੧/੧੦੩੭)

ਜੋਤਿ ਓਹਾ, ਜੁਗਤਿ ਸਾਇ, ਸਹਿ ਕਾਇਆ ਫੇਰਿ ਪਲਟੀਐ॥ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੬) (ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਨਿਰਮਲ ਜੋਤ ਅਤੇ ਜੁਗਤੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸੀ।)

ਜੋਤਿ ਸਮਾਣੀ ਜੋਤਿ ਮਾਹਿ, ਆਪੁ ਆਪੈ ਸੇਤੀ ਮਿਕਿਓਨੁ॥ (ਬਲਵੰਡ ਸਤਾ/੯੬੭)

ਰਾਮਦਾਸਿ ਗੁਰੂ ਜਗ ਤਾਰਨ ਕਉ, ਗੁਰ ਜੋਤਿ ਅਰਜੁਨ ਮਾਹਿ ਧਰੀ॥ (ਭਟ ਮਥੁਰਾ/੧੪੦੯)

ਨਾ ਇਹੁ ਮਾਨਸੁ, ਨਾ ਇਹੁ ਦੇਉ॥ ਨਾ ਇਹੁ ਜਤੀ ਕਹਾਵੈ ਸੇਉ॥ ਨਾ ਇਹੁ ਜੋਗੀ, ਨਾ ਅਵਧੂਤਾ॥ ਨਾ ਇਸੁ ਮਾਇ, ਨ ਕਾਹੂ ਪੂਤਾ॥੧॥ ਇਆ ਮੰਦਰ ਮਹਿ ਕੌਨ ਬਸਾਈ॥ ਤਾ ਕਾ ਅੰਤੁ ਨ ਕੋਊ ਪਾਈ॥੧॥ ਰਹਾਉ ॥ ਨਾ ਇਹੁ ਗਿਰਹੀ, ਨਾ ਓਦਾਸੀ॥ ਨਾ ਇਹੁ ਰਾਜ, ਨ ਭੀਖ ਮੰਗਾਸੀ॥ ਨਾ ਇਸੁ ਪਿੰਡੁ, ਨ ਰਕਤੂ ਰਾਤੀ॥ ਨਾ ਇਹੁ ਬ੍ਰਹਮਨੁ, ਨਾ ਇਹੁ ਖਾਤੀ॥੨॥ ਨਾ ਇਹੁ ਤਪਾ ਕਹਾਵੈ ਸੇਖੁ॥ ਨਾ ਇਹੁ ਜੀਵੈ, ਨ ਮਰਤਾ ਦੇਖੁ॥ ਇਸੁ ਮਰਤੇ ਕਉ ਜੇ ਕੋਊ ਰੋਵੈ॥ ਜੋ ਰੋਵੈ ਸੋਈ ਪਤਿ ਖੋਵੈ॥੩॥ ਗੁਰ ਪ੍ਰਸਾਦਿ ਮੈ ਡਗਰੋ ਪਾਇਆ॥ ਜੀਵਨ ਮਰਨੁ ਦੋਊ ਮਿਟਵਾਇਆ॥ ਕਹੁ ਕਬੀਰ! ਇਹੁ ਰਾਮ ਕੀ ਅੰਸੁ॥ ਜਸ ਕਾਗਦ ਪਰ ਮਿਟੈ ਨ ਮੰਸੁ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੮੭੧)

(2). ਇਸ ਜੋਤ ਰੂਪ ’ਚ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੂੰ ਵਿਆਪਕ ਵੇਖਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ:-

ਏਕ ਅਨੇਕ ਬਿਆਪਕ ਪੂਰਕ, ਜਤ ਦੇਖਉ ਤਤ ਸੋਈ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੪੮੫)

ਬਿਆਪਿਕ ਰਾਮ ਸਗਲ ਸਾਮਾਨ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੩੪੪)

ਸਰਬ ਬਿਆਪਿਕ ਅੰਤਰ ਹਰੀ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੨੯੨)

ਸਭ ਮਹਿ ਜੋਤਿ, ਜੋਤਿ ਹੈ ਸੋਇ॥ (ਮ:੧/੧੩)

ਜਲ ਤੇ ਤ੍ਰਿਭਵਣੁ ਸਾਜਿਆ, ਘਟਿ ਘਟਿ ਜੋਤਿ ਸਮੋਇ॥ (ਮ:੧/੧੯)

ਘਟਿ ਘਟਿ ਜੋਤਿ ਨਿਰੰਤਰੀ, ਬੂਝੈ ਗੁਰਮਤਿ ਸਾਰੁ॥ (ਮ:੧/੨੦)

ਜੋਤਿ ਨਿਰੰਤਰਿ ਜਾਣੀਐ, ਨਾਨਕ! ਸਹਜਿ ਸੁਭਾਇ॥ (ਮ:੧/੫੫)

ਸਭ ਏਕਾ ਜੋਤਿ, ਜਾਣੈ ਜੇ ਕੋਈ॥ (ਮ:੩/੧੨੦)

ਨਿਰਮਲ ਜੋਤਿ, ਸਭ ਮਾਹਿ ਸਮਾਣੀ॥ (ਮ:੩/੧੨੧)

ਸਭ ਇਕਾ ਜੋਤਿ ਵਰਤੈ ਭਿਨਿ ਭਿਨਿ, ਨ ਰਲਈ ਕਿਸੈ ਦੀ ਰਲਾਈਆ॥ (ਮ:੪/੯੬)

ਏਕਾ ਜੋਤਿ, ਜੋਤਿ ਹੈ ਸਰੀਰਾ॥ (ਮ:੩/੧੨੫)

ਜਿਚਰੁ ਤੇਰੀ ਜੋਤਿ, ਤਿਚਰੁ ਜੋਤੀ ਵਿਚਿ ਤੂੰ ਬੋਲਹਿ, ਵਿਣੁ ਜੋਤੀ, ਕੋਈ ਕਿਛੁ ਕਰਿਹੁ ਦਿਖਾ, ਸਿਆਣੀਐ॥ (ਮ:੨/੧੩੮)

ਪ੍ਰਭ ਕੀ ਜੋਤਿ, ਸਗਲ ਘਟ ਸੋਹੈ॥ (ਮ:੫/੨੮)

ਸਰਬ ਜੋਤਿ ਮਹਿ, ਜਾ ਕੀ ਜੋਤਿ॥ (ਮ:੫/੨੯੪)

ਜਾਣਹੁ ਜੋਤਿ, ਨ ਪੂਛਹੁ ਜਾਤੀ, ਆਗੈ ਜਾਤਿ ਨ ਹੇ॥ (ਮ:੧/੩੪੯)

ਸਰਬ ਜੋਤਿ ਪੂਰਨ ਭਗਵਾਨੁ॥ (ਮ:੧/੩੫੨)

ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਮਹਿ ਜੋਤਿ, ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਮਹਿ ਜਾਣਿਆ॥ (ਮ:੧/੩੫੨)

ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਮਿਲਾਵਣਹਾਰਾ॥ (ਮ:੧/੪੧੧)

ਮਨ ! ਤੂੰ ਜੋਤਿ ਸਰੂਪੁ ਹੈ, ਆਪਣਾ ਮੂਲੁ ਪਛਾਣੁ॥ (ਮ:੩/੪੪੧)

ਇਕਤੁ ਸੂਤਿ ਪਰੋਇ, ਜੋਤਿ ਸੰਜਾਰੀਐ॥ (ਮ:੫/੫੧੮)

ਜਹ ਜਹ ਦੇਖਾ, ਤਹ ਜੋਤਿ ਤੁਮਾਰੀ, ਤੇਰਾ ਰੂਪੁ ਕਿਨੇਹਾ॥ (ਮ:੧/੫੯੬)

ਊਚ ਨੀਚ ਮਹਿ ਜੋਤਿ ਸਮਾਣੀ, ਘਟਿ ਘਟਿ ਮਾਧਉ ਜੀਆ॥ (ਮ:੫/੬੧੭)

ਜਬ ਲਗੁ ਜੋਤਿ, ਕਾਇਆ ਮਹਿ ਬਰਤੈ, ਆਪਾ ਪਸੂ ਨ ਬੂਝੈ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੯੨)

ਜਬ ਅਪੁਨੀ ਜੋਤਿ ਖਿੰਚਹਿ ਤੂ ਸੁਆਮੀ! ਤਬ ਕੋਈ ਕਰਉ ਦਿਖਾ, ਵਖਿਆਨਾ॥ (ਮ:੩/੭੯੭)

ਸੁਣਿ ਸੁਣਿ ਮਾਨੈ, ਵੇਖੈ ਜੋਤਿ॥ (ਮ:੧/੮੩੧) ਘਟ ਘਟ ਅੰਤਰਿ, ਜਿਸ ਕੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਨੀ॥ (ਮ:੩/੮੩੨)

ਰਾਮ ਨਾਮੁ ਹੈ ਜੋਤਿ ਸਬਾਈ, ਗੁਰਮੁਖਿ ਆਪੇ ਅਲਖੁ ਲਖਈਆ॥ (ਮ:੪/੮੩੩)

ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਰਲੀ, ਸੰਪੂਰਨੁ ਥੀਆ ਰਾਮ॥ (ਮ:੫/੮੪੬)

ਮੂਰਖੁ ਸਿਆਣਾ ਏਕੁ ਹੈ, ਏਕ ਜੋਤਿ ਦੁਇ ਨਾਉ॥ (ਮ:੧/੧੦੧੫)

ਸਰਬ ਜੀਆ ਜਗਿ ਜੋਤਿ ਤੁਮਾਰੀ! ਜੈਸੀ ਪ੍ਰਭਿ ਫੁਰਮਾਈ ਹੇ॥ (ਮ:੧/੧੦੨੧)

ਤ੍ਰਿਭਵਣ ਜੋਤਿ ਧਰੀ ਪਰਮੇਸਰਿ, ਅਵਰੁ ਨ ਦੂਜਾ ਭਾਈ ਹੇ॥ (ਮ:੧/੧੦੨੪)

ਸਰਬ ਜੋਤਿ ਤੇਰੀ, ਪਸਰਿ ਰਹੀ॥ (ਮ:੧/੮੭੬)

ਅੰਡਜ ਜੇਰਜ ਸੇਤਜ ਉਤਭੁਜ, ਘਟਿ ਘਟਿ ਜੋਤਿ ਸਮਾਣੀ॥ (ਮ:੧/੧੧੦੯)

ਜਿਉ ਪਸਰੀ ਸੂਰਜ ਕਿਰਣਿ ਜੋਤਿ॥ (ਮ:੪/੧੧੭੭)

ਸਭ ਜੋਤਿ ਤੇਰੀ, ਜਗਜੀਵਨਾ ! ਤੂ ਘਟਿ ਘਟਿ ਹਰਿ ਰੰਗ ਰੰਗਨਾ॥ (ਮ:੪/੧੩੧੩)

ਸਭ ਤੇਰੀ ਜੋਤਿ, ਜੋਤੀ ਵਿਚਿ ਵਰਤਹਿ, ਗੁਰਮਤੀ ਤੁਧੈ ਲਾਵਣੀ॥ (ਮ:੪/੧੩੧੪)

ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਮਿਲਾਇ, ਜੋਤਿ ਰਲਿ ਜਾਵਹਗੇ॥ (ਮ:੪/੧੩੨੧)

ਜੋਤਿ ਬਿਨਾ ਜਗਦੀਸ ਕੀ, ਜਗਤੁ ਉਲੰਘੇ ਜਾਇ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੧੩੭੦)

(3). ਨੋਟ-ਹੁਣ ਸਵਾਲ ਇਹ ਖੜ੍ਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਗਰ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰਾਂ ’ਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਜੋਤ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਮੋਤ ’ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਉਹ ਜੋਤ ਕਿੱਥੇ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ? ਪ੍ਰਭੂ ’ਚ ਲੀਨ ਜਾਂ ਜੂਨਾਂ ’ਚ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ‘ਜਪੁ ਅਤੇ ਆਸਾ ਦੀ ਵਾਰ’ ਰਾਹੀਂ ਨਿਤਨੇਮ ਦਾ ਭਾਗ ਬਣਾਏ ਇਹ ਪਾਵਨ ਵਾਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੁਰਮਾ ਰਹੇ ਹਨ:-

ਇਕਨਾ ਹੁਕਮੀ ਬਖਸੀਸ, ਇਕਿ ਹੁਕਮੀ ਸਦਾ ਭਵਾਈਅਹਿ॥ (ਮ:੧/੧)

ਇਕਨ੍ਹਾ ਹੁਕਮਿ ਸਮਾਇ ਲਏ, ਇਕਨ੍ਹਾ ਹੁਕਮੇ ਕਰੇ ਵਿਣਾਸੁ॥ (ਮ:੧/੪੬੩) ਭਾਵ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ’ਚ ਲੀਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਜੂਨਾਂ ’ਚ ਘੁੰਮਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਕੁਝ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਨ:-

ਫਿਰਿ ਫਿਰਿ ਜੂਨਿ ਭਵਾਈਅਨਿ, ਜਮ ਮਾਰਗਿ ਮੁਤੇ॥ (ਮ:੫/੩੨੧)

ਓਇ ਮਾਣਸ ਜੂਨਿ ਨ ਆਖੀਅਨਿ, ਪਸੂ ਢੋਰ ਗਾਵਾਰ॥ (ਮ:੩/੧੪੧੮) (ਭਾਵ ਮਾਨਸ ਜਨਮ ਇੱਕ ਜੂਨੀ ਹੈ)

ਜਨਮ ਜਨਮ ਕੀ ਇਸੁ ਮਨ ਕਉ ਮਲੁ ਲਾਗੀ, ਕਾਲਾ ਹੋਆ ਸਿਆਹੁ॥ (ਮ:੩/੬੫੧)

ਚਾਰਿ ਪਾਵ ਦੁਇ ਸਿੰਗ ਗੁੰਗ ਮੁਖ, ਤਬ ਕੈਸੇ ਗੁਨ ਗਈਹੈ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੫੨੪)

ਚਿਤਿ ਨ ਆਇਓ ਪਾਰਬ੍ਰਹਮੁ, ਤਾ ਸਰਪ ਕੀ ਜੂਨਿ ਗਇਆ॥ (ਮ:੫/੭੦)

ਅੰਤਿ ਕਾਲਿ ਜੋ ਲਛਮੀ ਸਿਮਰੈ, ਐਸੀ ਚਿੰਤਾ ਮਹਿ ਜੇ ਮਰੈ॥ ਸਰਪ ਜੋਨਿ, ਵਲਿ ਵਲਿ ਅਉਤਰੈ॥੧॥ ਅਰੀ ਬਾਈ! ਗੋਬਿਦ ਨਾਮੁ ਮਤਿ ਬੀਸਰੈ॥ ਰਹਾਉ॥ ਅੰਤਿ ਕਾਲਿ, ਜੋ ਇਸਤ੍ਰੀ ਸਿਮਰੈ, ਐਸੀ ਚਿੰਤਾ ਮਹਿ ਜੇ ਮਰੈ॥ ਬੇਸਵਾ ਜੋਨਿ, ਵਲਿ ਵਲਿ ਅਉਤਰੈ॥੨॥ ਅੰਤਿ ਕਾਲਿ, ਜੋ ਲੜਿਕੇ ਸਿਮਰੈ, ਐਸੀ ਚਿੰਤਾ ਮਹਿ ਜੇ ਮਰੈ॥ ਸੂਕਰ ਜੋਨਿ, ਵਲਿ ਵਲਿ ਅਉਤਰੈ॥੩॥ ਅੰਤਿ ਕਾਲਿ, ਜੋ ਮੰਦਰ ਸਿਮਰੈ, ਐਸੀ ਚਿੰਤਾ ਮਹਿ ਜੇ ਮਰੈ ॥ ਪ੍ਰੇਤ ਜੋਨਿ, ਵਲਿ ਵਲਿ ਅਉਤਰੈ॥੪॥ ਅੰਤਿ ਕਾਲਿ, ਨਾਰਾਇਣੁ ਸਿਮਰੈ, ਐਸੀ ਚਿੰਤਾ ਮਹਿ ਜੇ ਮਰੈ॥ ਬਦਤਿ ਤਿਲੋਚਨੁ, ਤੇ ਨਰ ਮੁਕਤਾ, ਪੀਤੰਬਰੁ ਵਾ ਕੇ ਰਿਦੈ ਬਸੈ॥੫॥ (ਭਗਤ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ/੫੨੬)

(4). ਵੀਚਾਰਨ ਯੋਗ ਨੁਕਤਾ ਇਹ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਜੋਤ ਰੂਪ ਸ਼ਕਤੀ ਰਾਹੀਂ ਹਰ ਇੱਕ ’ਚ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋਤ ਰੂਪ ’ਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੀ ਸਾਡੀ ਅਗਵਾਈ ਸਦੀਵੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਨਾ ਕਿ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਰੂਪ ਗ੍ਰੰਥ ਰਾਹੀਂ।

ਗੁਰਿ ਤੀਜੀ ਪੀੜੀ ਵੀਚਾਰਿਆ, ਕਿਆ ਹਥਿ ਏਨਾ ਵੇਚਾਰੇ॥ (ਮ:੪/੩੦੭)

ਗੁਰੁ ਚਉਥੀ ਪੀੜੀ ਟਿਕਿਆ, ਤਿਨਿ ਨਿੰਦਕ ਦੁਸਟ ਸਭਿ ਤਾਰੇ॥ (ਮ:੪/੩੦੭)

ਹਰਿ ਜੁਗਹ ਜੁਗੋ, ਜੁਗ ਜੁਗਹ ਜੁਗੋ, ਸਦ ਪੀੜੀ ਗੁਰੂ ਚਲੰਦੀ॥ (ਮ:੪/੭੯)

ਜੁਗਿ ਜੁਗਿ ਪੀੜੀ ਚਲੈ ਸਤਿਗੁਰ ਕੀ, ਜਿਨੀ ਗੁਰਮੁਖਿ ਨਾਮੁ ਧਿਆਇਆ॥ (ਮ:੪/੭੯)

ਵਧੀ ਵੇਲਿ ਬਹੁ ਪੀੜੀ ਚਾਲੀ॥ (ਮ:੫/੩੯੬) (ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਰੂਪ ’ਚ ਵੰਸ਼ ਬਹੁਤ ਵਧ ਗਿਆ।)

(5). ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਮਨੁੱਖਾ ਜੂਨੀ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਦਾ ਦਰਜਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ:-

ਗੁਰੁ ਪਰਮੇਸਰੁ ਏਕੋ ਜਾਣੁ॥ (ਮ:੫/੮੬੪)

(6). ਸਦੀਵੀ ਖਸਮ ਪ੍ਰਭੂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ ਸਦੀਵੀ ਵਿਚੋਲਾ ਗੁਰੂ ਵੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ:-

ਘੋਲਿ ਘੁਮਾਈ ਤਿਸੁ ਮਿਤ੍ਰ ਵਿਚੋਲੇ, ਜੈ ਮਿਲਿ ਕੰਤੁ ਪਛਾਣਾ॥ (ਮ:੫/੯੬੪)

ਜਨੁ ਨਾਨਕੁ ਅਨਦਿਨੁ ਹਰਿ ਗੁਣ ਗਾਵੈ, ਮਿਲਿ ਸਤਿਗੁਰ ਗੁਰ ਵੇਚੋਲੀ॥ (ਮ:੪/੧੬੯)

ਮੈ ਮੇਲੇ ਮਿਤ੍ਰੁ ਸਤਿਗੁਰੁ ਵੇਚੋਲੇ ਜੀਉ॥ (ਮ:੪/੧੭੩)

(7). ਜਦ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਜੀ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹਨ ਤਾਂ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਲਈ ਦੋਨਾਂ ਅੱਗੇ ਬੇਨਤੀ ਵੀ ਜਰੂਰੀ ਹੈ:-

ਨਾਨਕ ਕੀ ਪ੍ਰਭ ਪਾਹਿ ਬਿਨੰਤੀ, ਕਾਟਹੁ ਅਵਗੁਣ ਮੇਰੇ॥ (ਮ:੫/੬੧੫)

ਕਰ ਜੋੜਿ ਗੁਰ ਪਹਿ ਕਰਿ ਬਿਨੰਤੀ, ਰਾਹੁ ਪਾਧਰੁ ਗੁਰੁ ਦਸੈ॥ (ਮ:੧/੭੬੭)

ਕਰ ਜੋੜਿ ਪ੍ਰਭ ਪਹਿ ਕਰਿ ਬਿਨੰਤੀ, ਮਿਲੈ ਹਰਿ ਜਸੁ ਲਾਹਾ॥ (ਮ:੫/੮੪੫)

(8). ਗੁਰੂ ਜੀ ਅਤੇ ਰੱਬ ਜੀ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ’ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਜੀਵ ਆਪਣੀ ਮੰਜਿਲ ਸਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ:-

ਇਕਨਾ ਹੁਕਮੀ ਬਖਸੀਸ ਇਕਿ ਹੁਕਮੀ ਸਦਾ ਭਵਾਈਅਹਿ॥ (ਮ:੧/੧)

ਅਮੁਲੁ ਬਖਸੀਸ ਅਮੁਲੁ ਨੀਸਾਣੁ॥ (ਮ:੧/੫)

ਜਿਥੈ ਨੀਚ ਸਮਾਲੀਅਨਿ, ਤਿਥੈ ਨਦਰਿ ਤੇਰੀ ਬਖਸੀਸ॥ (ਮ:੧/੧੫)

ਇਹ ਬਖਸੀਸ ਖਸਮ ਤੇ ਪਾਵਾ॥ (ਮ:੫/੧੦੭੭)

(ਨੋਟ-ਭਾਗ ਨੰ.3 ’ਚ ਬਿਆਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗੁਰੂ ਸਿਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ ਸਭ ’ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਅੱਜ ਤੱਕ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਉਹ ਅਪੂਰਨ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੌਣ ਹੈ ਜੋ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ, ਗੁਰੂ ਦੀ ਹੋਂਦ, ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼, ਅਰਦਾਸ, ਜੂਨਾਂ ਆਦਿ ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਪੁਰਾਤਨ ਰੁੜ੍ਹੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਇਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਗੁਰਮਤਿ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਕੁਝ ਗੁਰਸਿੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਅਜੋਕੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੌਣ ਦੀ ਚਨੌਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਅੱਖਾਂ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਹਰ ਵਿਸ਼ੇ ’ਤੇ ਬ੍ਰਹਮਣਵਾਦ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪੈਣਾ ਹੀ ਅਸਲ ਵਿਦਿਵਤਾ ਮੰਨੀ ਬੈਠੈ ਹਨ। ਅਦ੍ਰਿਸ਼ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਜੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ਰਧਾ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਹਨ:-

ਹਰਿ ਜਨ ਕੇ ਵਡ ਭਾਗ ਵਡੇਰੇ, ਜਿਨ ਹਰਿ ਹਰਿ ਸਰਧਾ ਹਰਿ ਪਿਆਸ॥ (ਮ:੪/੧੦)

ਸਤਿਗੁਰੁ ਹੋਇ ਦਇਆਲੁ, ਤ ਸਰਧਾ ਪੂਰੀਐ॥ (ਮ:੧/੧੪੯)

ਪਾਰਬ੍ਰਹਮ ! ਮੇਰੀ ਸਰਧਾ ਪੂਰਿ॥ (ਮ:੫/੨੮੯)

ਜੋ ਜੋ ਸੁਨੈ ਪੇਖੈ ਲਾਇ ਸਰਧਾ, ਤਾ ਕਾ ਜਨਮ ਮਰਨ ਦੁਖੁ ਭਾਗੈ॥ (ਮ:੫/੩੮੧)

ਭਗਤ ਜਨਾ ਕਉ ਸਰਧਾ, ਆਪਿ ਹਰਿ ਲਾਈ॥ (ਮ:੪/੪੯੪)

ਤੂ ਵਡ ਦਾਤਾ ਅੰਤਰਜਾਮੀ! ਮੇਰੀ ਸਰਧਾ ਪੂਰਿ ਹਰਿ ਰਾਇਆ॥ (ਮ:੪/੫੭੩)

ਤਹਾ ਬੈਕੁੰਠੁ, ਜਹ ਕੀਰਤਨੁ ਤੇਰਾ, ਤੂੰ ਆਪੇ ਸਰਧਾ ਲਾਇਹਿ॥ (ਮ:੫/੭੪੯)

ਗੁਰ ਚਰਣੀ ਇਕ ਸਰਧਾ ਉਪਜੀ, ਮੈ ਹਰਿ ਗੁਣ ਕਹਤੇ ਤ੍ਰਿਪਤਿ ਨ ਭਈਆ॥ (ਮ:੪/੮੩੪)

ਸਰਧਾ ਸਰਧਾ ਉਪਾਇ ਮਿਲਾਏ, ਮੋ ਕਉ ਹਰਿ ਗੁਰ ਗੁਰਿ ਨਿਸਤਾਰੇ॥ (ਮ:੪/੯੮੩)

ਮਿਲਿ ਸੰਗਤਿ ਸਰਧਾ ਊਪਜੈ, ਗੁਰ ਸਬਦੀ ਹਰਿ ਰਸੁ ਚਾਖੁ ॥ ਮਾਰੂ (ਮ:੪/ਅੰਗ ੯੯੭)

ਹਰਿ ਹਰਿ ਕਿ੍ਰਪਾ ਕਰਹੁ ਜਗਜੀਵਨ ! ਮੈ ਸਰਧਾ ਨਾਮਿ ਲਗਾਵੈਗੋ॥ (ਮ:੪/੧੩੧੦)

ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਰੱਬੀ ਸ਼ਕਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰੇਮ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ’ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਸ਼ਰਧਾ ਪ੍ਰਗਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ:-

ਅਕਥ ਕਹਾਣੀ ਪ੍ਰੇਮ ਕੀ, ਕੋ ਪ੍ਰੀਤਮੁ ਆਖੈ ਆਇ॥ (ਮ:੪/੭੫੯)

ਪ੍ਰੇਮ ਕੀ ਸਾਰ ਸੋਈ ਜਾਣੈ, ਜਿਸ ਨੋ ਨਦਰਿ ਤੁਮਾਰੀ ਜੀਉ॥ (ਮ:੩/੧੦੧੬)

ਨਾਮਦੇਵ ! ਜਾ ਕੇ ਜੀਅ ਐਸੀ, ਤੈਸੋ ਤਾ ਕੈ ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਗਾਸ॥ (ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ/੧੨੫੩)

ਸੰਮਨ ! ਜਉ ਇਸ ਪ੍ਰੇਮ ਕੀ, ਦਮ ਕ੍ਹਿਹੁ ਹੋਤੀ ਸਾਟ॥ (ਮ:੫/੧੩੬੩)

ਮੂਸਨ! ਨਿਮਖਕ ਪ੍ਰੇਮ ਪਰਿ, ਵਾਰਿ ਵਾਰਿ ਦੇਂਉ ਸਰਬ॥ (ਮ:੫/੧੩੬੪)

ਗੁਰ ਰਾਮਦਾਸ ਕਲ੍ਹੁਚਰੈ, ਤੈ ਹਰਿ ਪ੍ਰੇਮ ਪਦਾਰਥੁ ਪਾਇਅਉ॥ (ਭਟ ਕਲ੍ਹ/੧੩੯੭)

ਪ੍ਰੇਮ ਭਗਤਿ ਨਹੀ ਊਪਜੈ, ਤਾ ਤੇ ਰਵਿਦਾਸ ਉਦਾਸ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੩੪੬)

ਪ੍ਰੇਮ ਕੀ ਜੇਵਰੀ, ਬਾਧਿਓ ਤੇਰੋ ਜਨ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੪੮੭)

ਪ੍ਰੇਮ ਪਟੋਲਾ ਤੈ ਸਹਿ ਦਿਤਾ, ਢਕਣ ਕੂ ਪਤਿ ਮੇਰੀ॥ (ਮ:੫/੫੨੦)

ਕਹੁ ਕਬੀਰ! ਜਨ ਭਏ ਖਾਲਸੇ, ਪ੍ਰੇਮ ਭਗਤਿ ਜਿਹ ਜਾਨੀ॥ (ਭਗਤ ਕਬੀਰ/੬੫੫)

ਜਉ ਹਮ ਬਾਂਧੇ ਮੋਹ ਫਾਸ, ਹਮ ਪ੍ਰੇਮ ਬਧਨਿ ਤੁਮ ਬਾਧੇ॥ (ਭਗਤ ਰਵਿਦਾਸ/੬੫੮)

ਜਉ ਤਉ ਪ੍ਰੇਮ ਖੇਲਣ ਕਾ ਚਾਉ॥ (ਮ:੧/੧੪੧੨)

ਪੰਥਾ ਪ੍ਰੇਮ ਨ ਜਾਣਈ, ਭੂਲੀ ਫਿਰੈ ਗਵਾਰਿ॥ (ਮ:੫/੧੪੨੬)

ਉਪਰੋਕਤ ਬਿਆਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਭਾਗ ਨੰ.1 ’ਤੋਂ ਭਾਗ ਨੰ.3 ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ’ਤੋਂ ਜੋ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ’ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁ ਪੱਖੀ ਗਿਆਨ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਸਮਾਪਤ ਕਰਨਾ ਨਾ ਮੁਮਕਿਨ ਹੈ, ਅਸੰਭਵ ਹੈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਫਿਰਕੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨਾ ਸਾਡੀ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ’ਤੋਂ ਇਹ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ’ਚ ਦਰਜ ਕੁਝ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਿਖੀ ਗਈ ਸੀ ਜਦ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਪੈਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਸਨ। ਤਦ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨ ਕਿਸ ਗ੍ਰੰਥ ’ਚੋਂ ਮਿਲਿਆ? ਕਦੇ ਅਸੀਂ ਨਾ-ਸਮਝੀ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਅਖੌਤੀ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਰਹੇ ਹਾਂ? ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਸਮੇਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਬਹੁ ਪੱਖੀ ਉਦਾਰਵਾਦੀ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਤੰਗਦਿਲੀ ਕਾਰਨ ਨੁਕਸਾਨ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੇ? ਤਾਂ ਜੋ ਕਿਤੇ ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਨਜ਼ਰਾਂ ’ਚ ਅਕ੍ਰਿਤਘਣ ਹੋ ਜਾਈਏ?

ਬੀਚੁ ਨ ਕੋਇ ਕਰੇ, ਅਕ੍ਰਿਤਘਣੁ ਵਿਛੁੜਿ ਪਇਆ॥ (ਮ:੫/੫੪੬) ਕੀਆ ਨ ਜਾਣੈ ਅਕਿਰਤਘਣ, ਵਿਚਿ ਜੋਨੀ ਫਿਰਤੇ॥ (ਮ:੪/੩੧੭) ਨਰਕ ਘੋਰ ਬਹੁ ਦੁਖ ਘਣੇ, ਅਕਿਰਤਘਣਾ ਕਾ ਥਾਨੁ॥ (ਮ:੪/੩੧੫) ਮਦ ਵਿਚਿ ਰਿਧਾ ਪਾਇਕੈ, ਕੁਤੇ ਦਾ ਮਾਸੁ। ਧਰਿਆ ਮਾਣਸ ਖੋਪਰੀ, ਤਿਸੁ ਮੰਦੀ ਵਾਸੁ। ਰਤੂ ਭਰਿਆ ਕਪੜਾ, ਕਰਿ ਕਜਣੁ ਤਾਸੁ। ਢਕਿ ਲੈ ਚਲੀ ਚੂਹੜੀ, ਕਰਿ ਭੋਗ ਬਿਲਾਸੁ। ਆਖਿ ਸੁਣਾਏ ਪੁਛਿਆ, ਲਾਹੇ ਵਿਸਵਾਸੁ। ਨਦਰੀ ਪਵੈ ਅਕਿਰਤਘਣੁ, ਮਤੁ ਹੋਇ ਵਿਣਾਸੁ ॥ ੯॥ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ (ਵਾਰ ੩੫ ਪਉੜੀ ੯)