ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਿਚ ਆਦਰਸ਼ਕ ਜੀਵਨ
ਗਿਆਨੀ ਬਲਜੀਤ ਸਿੰਘ (ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ)
ਜਿਵੇਂ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਧਰਤੀ ਆਦਿ ਸਾਰੀ ਮਾਨਵਤਾ ਲਈ ਸਾਂਝੇ ਅਤੇ ਸਰਬ ਲਈ ਸੁਖਦਾਈ ਹਨ, ਤਿਵੇਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਪਾਪ ਕਰਮ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਸਦਾਚਾਰੀ ਜੀਵਨ ਜੀਊਣ ਦਾ ਰਾਹ ਕੇਵਲ ਸਚਿਆਰ ਜੀਵਨ ਹੈ_‘‘ਸਚੁ ਸਭਨਾ ਹੋਇ ਦਾਰੂ ਪਾਪ ਕਢੈ ਧੋਇ॥ (ਪੰਨਾ ੪੬੮) ਦੇ ਨਿਯਮ ਹੀ ਸਭ ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਾਰੀ ਮਾਨਵਤਾ ਲਈ ‘‘ਕਿਵ ਸਚਿਆਰਾ ਹੋਈਐ॥’’ ਸਾਂਝਾ ਮਸਲਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ, ਹੁਕਮਿ ਰਜਾਈ ਚਲਣਾ ਹੀ ਸਰਬ ਸਾਂਝਾ ਹੱਲ ਹੈ।‘ਘਰ ਘਰ ਅੰਦਰ ਧਰਮਸਾਲ’ ਸਾਜਣ ਦਾ ਨਰੋਆ ਢੰਗ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਦਾਸੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਇਸੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਫਿਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਸਚਿਆਰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਅਮਲੀ ਜਾਮਾ ਪਹਿਨਾਉਣ ਲਈ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਬੈਠ ਕਰਕੇ ‘‘ਗਿਆਨ ਗੋਸਟਿ ਚਰਚਾ ਸਦਾ ਅਨਹਦਿ ਸਬਦ ਉਠੇ ਧੁਨਕਾਰਾ॥ ਸੋ ਦਰੁ ਆਰਤੀ ਗਾਈਐ ਅੰਮਿ੍ਰਤ ਵੇਲੇ ਜਾਪ ਉਚਾਰਾ॥’’ (ਵਾਰ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ) ਰਾਹੀਂ ‘‘ਸਚਹੁ ਓਰੈ ਸਭੁ ਕੋ, ਉਪਰਿ ਸਚ ਆਚਾਰ॥’’ ਦੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਸਮਝਾਈ। ਸਾਰੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਨੇ ਇਸ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਕਾਰਜ-ਖੇਤਰ ਮੰਨਿਆ। ਪਰ ਇਸ ਸਦ ਆਚਾਰ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਪਿੱਛੇ ਬੜੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਕਿਸੇ ਦੇਹਧਾਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਦਿ੍ਰੜ੍ਹ ਕਰਵਾਈ ਗਈ। ‘‘ਜਿਨ ਸਬਦਿ ਗੁਰੁ ਸੁਣਿ ਮੰਨਿਆ, ਤਿਨ ਮਨਿ ਧਿਆਇਆ ਹਰਿ ਸੋਇ॥ (ਪੰਨਾ 27) ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਪਰਪੱਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸ਼ਬਦ-ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਪੋਥੀ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਰੂਪ ਪਾਤਸਾਹੀ ਪਹਿਲੀ ਨੇ ਹੀ ਦੇ ਦਿੱਤਾ, ਫਿਰ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰਦੇਵ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ‘‘ਸਬਦ ਗੁਰੂ ਪਰਕਾਸਿਉ’’ ਦਾ ਪਰਉਪਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਿ ਸਦੀਵ ਕਾਲ ਹੀ ਮਾਨਵਤਾ, ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਸਦਾਚਾਰੀ ਆਦਰਸ਼ਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਰਹੇ।
ਧਰਮ ਤੇ ਸਦਾਚਾਰੀ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਾਂਝ ਹੈ, ਮਨੁੱਖੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਦੀ ਸਾਂਝ, ਧਰਮ ਦਾ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸੰਦੇਸ਼, ਸਰਬ ਕਲਿਆਣ ਹਿੱਤ ਸ਼ਰਧਾ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰੋਂ ਹਉਮੈ, ਤੰਗ-ਦਿਲੀ ਨੂੰ ਖਤਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਅੰਦਰ ਦੈਵੀ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸਦਾਚਾਰ ਦਾ ਮਾਰਗ ਸੁਚੇਤ ਕਰਮ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਭਰੋਸੇ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ। ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਸੇਧ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਆਰਥੀ ਹਿਤਾਂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉਠ ਕੇ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਧਰਮ ਉਪਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੋਵੇਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੁਚੱਜਾ, ਉੱਤਮ ਅਤੇ ਸਾਰਥਕ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਹਨ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਆਦਰਸਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ, ਗੁਰਮੁਖ, ਸਾਧ, ਸੰਤ ਜਾਂ ਪੰਚ ਕਹਿ ਕੇ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਅਜਿਹੇ ਆਦਰਸ਼ਕ ਜੀਵਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਅਤਿ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਲੱਛਣ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਕਬੂਲੀ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਪਾਸੇ ਅੰਦਰਲੇ ਸੁਰਤੀ ਦੁਆਰ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਦੀ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ੁੱਭ ਕਰਮਾਂ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਜੀਵਨ ਜੁਗਤੀ ਵਿਚ ਮੋਢਾ ਪਿੱਛੇ ਮੋੜਨ ਦੀ ਫੁਰਸਤ ਨਹੀਂ, ‘‘ਅਗਾਹਾ ਕੂ ਤ੍ਰਾਂਘ’’ ਹੀ ਪ੍ਰਬਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਤਮਿਕ ਬਲ ਰਾਹੀਂ ‘‘ਗੁਰਮੁਖਿ ਬੁਢੇ ਕਦੇ ਨਾਹੀ ਜਿਨ੍ਾ ਅੰਤਰਿ ਸੁਰਤਿ ਗਿਆਨ॥ (ਪੰਨਾ ੧੪੧੩) ਦਾ ਜੀਵਨ ਜੀਊਂਦੇ ਹੋਏ ‘‘ਸਾਈਕਾਰ’’ ਦੀ ਕਮਾਈ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ‘‘ਸਚੁ ਵਰਤ ਸੰਤੋਖ ਤੀਰਥੁ, ਗਿਆਨੁ ਧਿਆਨੁ ਇਸਨਾਨ॥ ਦਇਆ ਦੇਵਤਾ ਖਿਮਾ ਜਪਮਾਲੀ, ਤੇ ਮਾਣਸ ਪਰਧਾਨੁ॥ (ਪੰਨਾ ੧੨੪੫) ਨੈਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਜਿਆ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ, ਸੰਤ ਜਾਂ ਮਹਾਂਪੁਰਖ ਗੁਰਮੁਖ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਭਾਵਨਾ ਵਾਲਾ ਆਦਰਸ਼ਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਪ੍ਰਭੂ-ਭਗਤੀ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਚ ਰੱਤਾ ਉਸਦਾ ਰਹੱਸ ਮਾਨਣ ਵਾਲਾ ਰਸੀਆ ਵੀ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ਕ ਵਿਅਕਤੀ ਗਿਆਨਵਾਨ ਵੀ ਹੈ, ਸਦਾਚਾਰੀ ਵੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭੂ ਦਾਤਿ ਭੋਗਣਹਾਰ ਵੀ ਹੈ। ਦੁਨੀਆਂ ਅੰਦਰ ਵਿੱਦਿਆ ਦੇ ਚਾਨਣ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਦੀ ਕੀਮਤ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਕਮਾਈ ਸਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਦਾ ਉਜਾਲਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਬੀਰ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਕੀਮਤ ਵੱਲ ਇੰਜ ਸੰਕੇਤ ਕੀਤਾ ਹੈ : ‘‘ਮਨ ਸਮਝਾਵਨ ਕਾਰਨੇ ਕਛੂਅਕ ਪੜੀਐ ਗਿਆਨ॥ (ਪੰਨਾ ੩੪੦) ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਹੈ_‘‘ਜੋ ਪ੍ਰਾਣੀ ਗੋਵਿੰਦੁ ਧਿਆਵੈ॥ ਪੜਿਆ ਅਣਪੜਿਆ ਪਰਮਗਤਿ ਪਾਵੈ॥ (ਪੰਨਾ ੧੯੭) ਆਦਰਸ਼ਕ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਸਾਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਵਿੱਦਿਆ ਨੇ ਹਉਮੈ ਦੀ ਝਖਣਾ ਝਾਖ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ, ਪੜ੍ਹ-ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਢੇਰ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਵੀ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਵਿੱਦਿਆ ਅਤੇ ਰੋਸ਼ਨ ਬੁੱਧੀ ਨੂੰ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਉੱਚ-ਸਥਾਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਗਤ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਸੁੱਧ-ਬੁੱਧ ਨਹੀਂ, ਜੋ ਸਿਰਿਓਂ ਹੀ ਅਕਲ ਤੋਂ ਕੋਰੇ ਹਨ, ਜੋ ਅੱਖਰ ਦਾ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਉਹ ਮਨੁੱਖ, ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜਾਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਵਿਚ ਖੋਤੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ। ਪ੍ਰਭੂ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸਿਮਰਨ ਲਈ ਵੀ ਅਕਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਅਟੱਲ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ : ਇਕਨਾਸਿਧਿ ਨ ਬੁਧਿ, ਨ ਅਕਲਿ ਸਰ; ਅਖਰ ਕਾ ਭੇਉ ਨ ਲਹੰਤਿ॥ ਨਾਨਕ ਤੇ ਨਰ ਅਸਲਿ ਖਰ, ਜਿ ਬਿਨੁ ਗੁਣ ਗਰਬੁ ਕਰੰਤ॥ (ਪੰਨਾ ੧੨੪੬) ਅਤੇ ਅੰਮਿ੍ਰਤ ਬਚਨ ‘‘ਅਕਲੀ ਸਾਹਿਬੁ ਸੇਵੀਐ ਅਕਲੀ ਪਾਈਐ ਮਾਨੁ॥ (ਵਾਰ ਸਾਰੰਗ, ਪੰਨਾ ੧੨੪੫) ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ‘‘ਜਬ ਲਗ ਦੁਨੀਆ ਰਹੀਐ ਨਾਨਕ ਕਿਛੁ ਸੁਣੀਐ ਕਿਛੁ ਕਹੀਐ॥’’ (ਪੰਨਾ ੬੬੦) ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਸੂਝ ਹੋਵੇ, ‘‘ਸੰਤ ਮਿਲੈ ਕਿਛੁ ਸੁਨੀਐ ਕਹੀਐ॥ ਮਿਲੈ ਅਸੰਤ ਮਸਟਿ ਕਰਿ ਰਹੀਐ॥ (ਪੰਨਾ ੮੭੦) ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਪਸਾਰੇ ਦੀ ਥਾਹ ਜਾਨਣ ਲਈ ਅੱਖਰੀ ਗਿਆਨ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਸੋਝੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਧਰਮ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਤੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਪਾਪਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਮੱਤ ਦੀ ਸਫਾਈ ਕਿੰਝ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਫੁਰਮਾਨ ਹੈ : ‘‘ਦੀਵਾ ਬਲੈ ਅੰਧੇਰਾ ਜਾਇ ਬੇਦ ਪਾਠ ਮਤਿ ਪਾਪਾਂ ਖਾਇ॥ ਉਗਵੈ ਸੂਰ ਨ ਜਾਪੈ ਚੰਦੁ॥ ਜਹ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਗਾਸੁ ਅਗਿਆਨੁ ਮਿਟੰਤੁ॥’ (ਪੰਨਾ ੭੯੧) ਦੇਖੋ ਭਾਈ ਗੵਾਨ ਕੀ ਆਈ ਆਂਧੀ॥ ਸਭੈ ਉਡਾਨੀ ਭ੍ਰਮ ਕੀ ਟਾਟੀ ਰਹੈ ਨ ਮਾਇਆ ਬਾਂਧੀ॥’’ (ਗਉੜੀ ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ, ਪੰਨਾ ੩੩੧)
ਇਸ ਲਈ ‘‘ਗਿਆਨੀਆ ਨੋ ਸਭੁ ਸਚੁ ਹੈ ਸਚੁ ਸੋਝੀ ਹੋਈ॥’’ (ਪੰਨਾ ੪੨੫) ਹਕੀਕਤ ਦੀ ਟੋਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਲਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੀ ਗਿਆਨਵਾਨ ਹੈ। ‘‘ਆਪ ਬੀਚਾਰੇ ਸੁ ਗਿਆਨੀ ਹੋਇ॥’’ (ਪੰਨਾ ੧੫੨) ਫਿਰ ਜੇਹਾ ਗਿਆਨੁ ਤਹ ਧਰਮੁ ਹੈ ਜਹਾ ਝੂਠੁ ਤਹ ਪਾਪੁ॥’’ (੧੩੭੨) ਵੀ ਅਟੱਲ ਸੱਚਾਈ ਹੈ। ਪਰਉਪਕਾਰੀ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਸ ਤੋਂ ਸੰਖੇਪ ਅਤੇ ਭਰਪੂਰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਵਿਦਿਆ ਵਿਚਾਰੀ ਤਾ ਪਰਉਪਕਾਰੀ॥’’ਅੱਖਰ ਦਾ ਭੇਦ ਪਾ ਕੇ ਵੀ ਜੇ ਆਚਰਣ ਨਾ ਸੁਧਰੇ ਤਾਂ ਵਿੱਦਿਆ ਵਿਅਰਥ ਹੈ। ‘‘ਮੰਦਾ ਕਿਸੈ ਨ ਆਖੀਐ ਪੜਿ ਅਖਰੁ ਏਹੋ ਬੁਝੀਐ॥ ਮੂਰਖੈ ਨਾਲਿ ਨ ਲੁਝੀਐ॥’’ (ਪੰਨਾ ੪੭੩) ਆਦਰਸ਼ਕ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਮਾਨਵਵਾਦ ਦਾ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰਵਾਦ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ। ਈਸ਼ਵਰ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਫਿਰ ਮਨੁੱਖਤਾ ਵਿਚ ਈਸ਼ਵਰ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਿਆਰਨ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਹੈ। ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਮਨੁੱਖੀ ਹਿਰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਪ੍ਰੇਮ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ, ਫਿਰ ਸੋਝੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ‘‘ਸਭ ਮਹਿ ਜੋਤਿ ਜੋਤਿ ਹੈ ਸੋਇ॥ ਤਿਸ ਦੈ ਚਾਨਣਿ ਸਭ ਮਹਿ ਚਾਨਣੁ ਹੋਇ॥’’ (ਪੰਨਾ ੧੩) ‘‘ਅਵਲਿ ਅਲਹ ਨੂਰੁ ਉਪਾਇਆ ਕੁਦਰਤਿ ਕੇ ਸਭ ਬੰਦੇ॥ ਏਕ ਨੂਰ ਤੇ ਸਭੁ ਜਗ ਉਪਜਿਆ, ਕਉਨ ਭਲੇ ਕੋ ਮੰਦੇ॥ (ਪੰਨਾ ੧੩੪੯) ਜਾਂ ‘‘ਸਭੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲ ਸਦਾਇਨਿ ਤੂੰ ਕਿਸੈਨ ਦਿਸਹਿ ਬਾਹਰਾ ਜੀਉ॥’’ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਸਮਾਦਤਾ ‘‘ਮਹਾ ਅਨੰਦੁ ਗੁਰ ਸਬਦੁ ਵੀਚਾਰਿ॥’’ ਹੀ ਹੈ। ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਹੈ। ‘‘ਮਨੁ ਸਾਚਾ ਮੁਖਿ ਸਾਚਾ ਸੋਇ॥ ਅਵਰੁ ਨ ਪੇਖੈ ਏਕਸੁ ਬਿਨੁ ਕੋਇ॥ ਨਾਨਕ ਇਹ ਲਛਮਣ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਹੋਇ॥ (ਪੰਨਾ ੨੭੨), ‘‘ਸਾਗਰ ਮਹਿ ਬੂੰਦ, ਬੂੰਦ ਮਹਿ ਸਾਗਰੁ’’ ਜਾਂ ‘‘ਪੁਰਖ ਮਹਿ ਨਾਰਿ, ਨਾਰਿ ਮਹਿ ਪੁਰਖਾ ਬੂਝਹੁ ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ॥’’ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਕ ਭੇਦ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ। ‘‘ਬ੍ਰਹਮ ਗਿਆਨੀ ਪਰਉਪਕਾਰ ਉਮਾਹਾ॥ (ਪੰਨਾ ੨੭੩) ਦੀ ਜੀਵਨ-ਜਾਚ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਆਦਰਸ਼ਕ ਜੀਵਨ ਸੰਤੁਲਨ, ਸਮਦਰਸ਼ੀ ‘‘ਨਾ ਕੋ ਬੈਰੀ ਨਹੀਬਿਗਾਨਾ॥’’ ਦਾ ਧਾਰਨੀ ਹੈ। ਉਹ ਸਦਾ ਨਿਰਲੇਪ ਅਤੇ ਨਿਰਦੋਖ ਹੈ, ਨਿਰਭੈਤਾ ਉਸ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਲੱਛਣ ਹੈ। ‘‘ਜੋ ਨਰੁ ਦੁਖ ਮੈ ਦੁਖੁ ਨਹੀ ਮਾਨੈ॥’’ (ਪੰਨਾ ੬੩੩) ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਸਰਵੋਤਮ ਅਵਸਥਾ ਹੈ। ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਨਹੀ ਬਲਕਿ ਜਿਊਂਦੇ ਜੀਅ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਲਾਭ ਲਈ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦਾ। ‘‘ਮੁਕਤਿ ਬਪੁੜੀ ਭੀ ਗਿਆਨੀ ਤਿਆਗੇ॥’’ (ਪੰਨਾ ੧੦੭੭) ਅਨੁਸਾਰ ਮੁਕਤੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੰਗਦਾ, ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਭੂ ਪ੍ਰੀਤ ਦਾ ਪਾਤਰ ਬਣਨਾ ਲੋਚਦਾ ਹੈ। ‘‘ਰਾਜੁ ਨ ਚਾਹਉਂ ਮੁਕਤਿ ਨ ਚਾਹਉਂ ਮਨਿ ਪ੍ਰੀਤਿ ਚਰਨ ਕਮਲਾਰੇ॥’’ (ਪੰਨਾ ੫੩੪) ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਿਰਦੇ ਤੋਂ ਹਉਮੈ ਨਾਸ਼ ਕਰ ਲਈ ਹੈ_‘‘ਜੀਵਨ ਮੁਕਤੁ ਸੋ ਆਖੀਐ ਜਿਸੁ ਵਿਚਹੁ ਹਉਮੈ ਜਾਇ॥ (ਪੰਨਾ ੧੦੦੯) ‘‘ਹਰਖੁ ਸੋਗੁ ਜਾ ਕੈ ਨਹੀ ਬੈਰੀ ਮੀਤ ਸਮਾਨਿ॥ (ਪੰਨਾ ੧੪੨੭) ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਜੀਵਨ ਜੁਗਤੀ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਅਜਿਹੀ ਜੀਵਨ ਜੁਗਤੀ ਲੱਭ ਲਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ‘‘ਹਸੰਦਿਆ, ਖੇਲੰਦਿਆ, ਪੈਨੰਦਿਆ, ਖਵੰਦਿਆ ਵਿਚੇ ਹੋਵੈ ਮੁਕਤਿ॥’’ (ਪੰਨਾ ੫੨੨) ਉੱਚਤਮ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਹੈ। ‘‘ਦਿਲਹੁ ਮੁਹਬਤਿ ਜਿਨ ਸੇਈ ਸਚਿਆ॥’’ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਮਨੁੱਖ ‘‘ਉਦਮੁ ਕਰੇਦਿਆ ਜੀਉ ਤੂੰ ਕਮਾਵਦਿਆ ਸੁਖ ਭੁੰਚੁ॥’’ (ਪੰਨਾ ੫੨੨) ਰਾਹੀਂ ਮਹਾਨ ਉੱਦਮੀ ਮਨੁੱਖ ਹੈ। ‘‘ਫਿਟੁ ਇਵੇਹਾ ਜੀਵਿਆ ਜਿਤੁ ਖਾਇ ਵਧਾਇਆ ਪੇਟੁ॥’’ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਜਮੀ ‘‘ਜੇ ਜੀਵੈ ਪਤਿ ਲਥੀ ਜਾਇ॥ ਸਭੁ ਹਰਾਮੁ ਜੇਤਾ ਕਿਛੁ ਖਾਇ॥ (ਪੰਨਾ ੧੪੨) ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਸੰਤੋਖੀ ਹੈ। ‘‘ਮਨਿ ਸੰਤੋਖ ਸਰਬ ਜੀਅ ਦਇਆ॥ ਇਨ ਬਿਧਿ ਬਰਤੁ ਸੰਪੂਰਨ ਭਇਆ॥’’ (ਪੰਨਾ ੨੯੯) ਅਨੁਸਾਰ ਖਿਮਾ ਤੇ ਦਇਆ ਦਾ ਪੁੰਜ ਹੈ। ‘‘ਜਗਿ ਗਿਆਨੀ, ਵਿਰਲਾ ਆਚਾਰੀ॥ ਜਗਿ ਪੰਡਿਤੁ, ਵਿਰਲਾ ਵੀਚਾਰੀ॥’’ (੪੧੨) ਤਾਂ ‘‘ਸੋ ਜਾਗੈ ਜੋ ਤਤੁ ਬੀਚਾਰੈ॥’’ ਦਾ ਗਿਆਨ ਰੱਖਦਾ ਹੋਇਆ ਆਦਰਸ਼ਕ ਦਾਸ ਪੁਰਸ਼ ਹੈ। ‘‘ਮਿਠਤੁ ਨੀਵੀ ਨਾਨਕਾ ਗੁਣ ਚੰਗਿਆਈਆ ਤਤੁ॥’’ (ਪੰਨਾ ੪੭੦) ਤੇ ‘‘ਜਿਥੈ ਜਾਇ ਬਹੀਐ ਭਲਾ ਕਹੀਐ॥’’ (ਪੰਨਾ ੭੬੮) ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਨਿਮਰਤਾ ਦਾ ਆਦਰਸ਼ ਹੈ। ‘‘ਮਨ ਰੇ! ਸਚੁ ਮਿਲੈ ਭਉ ਜਾਇ॥’’ ਉਸ ਦੀ ਨਿਰਭੈਤਾ ਹੈ। ‘‘ਜੈਸੇ ਜਲ ਮਹਿ ਕਮਲ ਨਿਰਾਲਮ॥’’ ਉਸ ਦੀ ਨਿਰਲੇਪਤਾ ਹੈ, ਉਹ ਥੋਥੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਰਲੇਪ ਰਹਿ ਕੇ ‘‘ਹਰਿ ਰਸੁ ਪੀਵੈ ਅਲਮਸਤੁ ਮਤਵਾਰਾ॥ ਆਨ ਰਸਾ ਸਭਿ ਹੋਛੇ ਰੇ॥ ੧॥’’ (ਪੰਨਾ ੩੭੭) ਜਾਂ ‘‘ਹਰਿ ਰਸ ਬਿਨੁ ਸਭਿ ਸੁਆਦ ਫਿਕਰੀਆ॥’’ (ਪੰਨਾ ੩੮੫) ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਅਰੋਗਤਾ ‘‘ਖੁਦੀ ਮਿਟੀ ਤਬ ਸੁਖ ਭਏ ਮਨ ਤਨ ਭਏ ਅਰੋਗ॥’’ ਹੀ ਹੈ। ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਆਦਰਸ਼ਕ ਜੀਵਨ ਜੁਗਤੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਮਾਤਰ ਨੂੰ ‘‘ਪਾਖੰਡਿ, ਮੈਲੁ ਨ ਚੂਕਈ ਭਾਈ ਅੰਤਰਿ ਮੈਲੁ ਵਿਕਾਰੀ॥’’ (ਪੰਨਾ ੬੩੯) ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਮਾਰਗ ਦਰਸਾਇਆ ਹੈ। ‘‘ਬਿਨੁ ਕਰਤੂਤੀ ਮੁਕਤਿ ਨ ਪਾਈਐ॥’’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ‘‘ਜੇਹੇ ਕਰਮ ਕਮਾਇ ਤੇਹਾ ਹੋਇਸੀ’’ ਵਲੋਂ ਖਾਸ ਸੁਚੇਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਗੱਲ ਕੀ ਆਦਰਸ਼ ਮਨੁੱਖਤਾ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੇ ਹਨ।
- ਸਾਚੀ ਬਾਣੀ ਸੂਚਾ ਹੋਇ॥ ਗੁਣ ਤੇ ਨਾਮ ਪਰਾਪਤਿ ਹੋਇ॥ (ਪੰਨਾ ੩੬੧)
- ਸੋ ਸੂਚਾ ਜਿ ਕਰੋਧੁ ਨਿਵਾਰੈ॥ ਸਬਦੇ ਬੂਝੈ ਆਪ ਸਵਾਰੇ॥ (ਪੰਨਾ ੧੦੮੯)
- ਸੇਵਾ : ਸਗਲ ਸਿਆਣਪ ਛਾਡਿ॥ ਕਰਿ ਸੇਵਾ ਸੇਵਕ ਸਾਜਿ॥ (ਪੰਨਾ ੮੯੮)
- ਦਇਆ : ਦੂਖ ਨ ਦੇਈ ਕਿਸੈ ਜੀਅ, ਪਤਿ ਸਿਉ ਘਰਿ ਜਾਵਉ॥ (ਪੰਨਾ ੩੨੨)
- ਵੀਚਾਰ : ਸੁਣਿ ਪੰਡਿਤ ਕਰਮਾਕਾਰੀ॥ ਜਿਤੁ ਕਰਮਿ ਸੁਖ ਉਪਜੈ ਭਾਈ! ਸੁ ਆਤਮ ਤਤੁ ਬੀਚਾਰੀ॥ (ਪੰਨਾ ੬੩੫)
- ਕਿਰਤ : ਘਾਲਿ ਖਾਇ ਕਿਛੁ ਹਥਹੁ ਦੇਇ॥ ਨਾਨਕ ਰਾਹੁ ਪਛਾਣੈ ਸੇਇ॥ (ਪੰਨਾ ੧੨੪੫)
- ਊਚ ਨੀਚ : ਸਭੁ ਕੋ ਊਚਾ ਆਖੀਐ ਨੀਚੁ ਨ ਦੀਸੈ ਕੋਇ॥ (ਪੰਨਾ ੬੨)
- ਸੰਗਤ : ਕਬੀਰ ਸਾਕਤ ਸੰਗੁ ਨ ਕੀਜੀਐ, ਦੂਰਹਿ ਜਾਈਐ ਭਾਗਿ॥ (ਪੰਨਾ ੧੩੭੧)
- ਅਭਿਮਾਨ : ਜਾ ਰਹਣਾ ਨਾਹੀ ਐਤੁ ਜਗਿ, ਤਾ ਕਾਇਤੁ ਗਾਰਬਿ ਹੰਢੀਐ॥ (ਪੰਨਾ ੪੭੩)
- ਬੋਲੀ : ਬੋਲੀਐ ਸਚੁ ਧਰਮੁ, ਝੂਠੁ ਨ ਬੋਲੀਐ॥ ਜੋ ਗੁਰੁ ਦਸੈ ਵਾਟ ਮੁਰੀਦਾ ਜੋਲੀਐ॥ (ਪੰਨਾ ੪੮੮)
ਸੱਚ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਧਿਆਤਮਕ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਆਦਰਸ਼ਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਅੰਤ੍ਰੀਵ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਸੇਧ ਦਾ ਮਾਰਗ ਹੈ। ਇਹ ਸੱਚ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਦੀ ਜੁਗਤੀ ਹੈ, ਹਿਰਦੇ ਦੀ ਸਵੱਛਤਾ ਮਾਨਣ ਦੀ, ਕੂੜ ਦੀ ਮੈਲ ਉਤਾਰਨ ਦੀ ਜੁਗਤੀ ਹੈ, ਸਰੀਰ ਰੂਪ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸਾਧ ਕੇ ਇਸ ਵਿਚ ਨਾਮ ਰਸ ਦਾ ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਦਾ ਵੱਤਰ ਵੇਲਾ ਹੈ। ਨਿਰੋਲ ਨੈਤਿਕ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚਲੇ ਸਦਾਚਾਰਕ ਤੱਤ, ਇਸ ਦੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰੀਤ ਤੇ ਮਾਨਵਵਾਦੀ ਰੁਚੀ ਅਤੇ ਸਦ-ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ (ਪੰਥਕ) (ਸਮਾਜੀ) ਜੀਵਨ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦਾ ਨਿੱਗਰ ਆਧਾਰ ਹਨ। ਉਹ ਗੁਰਮੁਖ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਾ ਸੋਧ ਲਿਆ, ਉਹ ਹੀ ਕਿਸੇ ਸੋਧੇ ਸੰਵਰੇ ਹੋਏ ਸਾਂਝੀਵਾਲ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਨੈਤਿਕਤਾ ਕੇਵਲ ਅਧਿਆਤਮਕ ਕਲਿਆਣ ਦੀ ਕੁੰਜੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸ਼ੁੱਭ ਕਰਮਾਂ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਅਤੇ ਸਰਬੱਤ ਦੇ ਭਲੇ ਦੀ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਓਤਪੋਤ ਉਚੇਰੀ ਜੀਵਨ ਜਾਚ ਵੀ ਹੈ। ਬਸ ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਇਹ ਆਦਰਸ਼ ਇੰਞ ਬਿਆਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਆਪੁ ਸਵਾਰਹਿ ਮੈ ਮਿਲਹਿ ਮੈ ਮਿਲਿਆ ਸੁਖੁ ਹੋਇ॥ ਫਰੀਦਾ ਜੇ ਤੂ ਮੇਰਾ ਹੋਇ ਰਹਹਿ, ਸਭੁ ਜਗੁ ਤੇਰਾ ਹੋਇ॥ (ਪੰਨਾ ੧੩੮੨)
