ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ; ਕੱਤਕ ਜਾਂ ੧ ਵੈਸਾਖ ?

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ; ਕੱਤਕ ਜਾਂ ੧ ਵੈਸਾਖ ?

ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਠਿੰਡਾ

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਲਈ ਤਿੰਨ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਮੰਨੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ; ਇੱਕ ਧਿਰ ਭਾਈ ਬਾਲੇ ਵਾਲੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਮੁਤਾਬਕ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ (ਸੰਨ 1469) ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਾਖੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ’ਚ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ੩ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਬਾਵਾ ਸਰੂਪ ਦਾਸ ਭੱਲਾ (ਮਹਿਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼), ਗਿਆਨੀ ਗਿਆਨ ਸਿੰਘ, ਸ: ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਹਿਸਟੋਰੀਅਨ, ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ, ਡਾ: ਗੰਡਾ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰਿੰ: ਸਤਿਬੀਰ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋ: ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ, ਡਾ: ਹਰੀ ਰਾਮ ਗੁਪਤਾ, ਡਾ: ਕਿਰਪਾਲ ਸਿੰਘ, ਡਾ: ਖੜਕ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ, ਪ੍ਰੋ. ਯੋਧ ਸਿੰਘ, ਖ਼ੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ, ਸ. ਸ. ਪਦਮ (ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਪਦਮ)), ਡਾ: ਗੁਰਬਚਨ ਕੌਰ, ਗਿਆਨੀ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਸੀਤਲ, ਡਾ: ਆਸਾ ਸਿੰਘ ਘੁੰਮਣ, ਡਾ: ਟਰੰਪ, ਡਾ: ਮਕਲੋਡ, ਐੱਮ.ਏ. ਮੈਕਾਲਿਫ਼, ਆਦਿਕ ਸਾਰੇ ਹੀ ਵਿਦਵਾਨ ਭਾਈ ਬਾਲੇ ਵਾਲੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਨੂੰ ਇਸ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਗਵਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਰੱਦ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਨਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸਯੋਗ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਸਰੋਤਾਂ (ਹੋਰ ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ) ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਮਿਤੀ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ੩ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ਜਾਂ ਇਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ਼ ਕੱਢੀ ਸੂਰਜੀ ਤਾਰੀਖ਼ 20 ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬/15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1469 ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਗੁਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ੯ ’ਚ ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ੩ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੂਸਰੀਆਂ ਪੱਧਤੀਆਂ ’ਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਿਆਂ ੪ ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬/30 ਮਾਰਚ 1469 ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਪ੍ਰੋ: ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਐੱਮ.ਏ., ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਛਪਵਾਇਆ ਹੈ; ’ਚ ਭੀ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ੩ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬, 20 ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬/15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1469 ਹੀ ਹੈ। ਸ੍ਰੋ. ਗੁ. ਪ੍ਰ. ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਵੈੱਬਸਾਈਟ ’ਚ ਵੀ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ 1469 ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। 

ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਛਪਵਾਈ ਸ਼ੁੱਧ ਗੁਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ’ਚ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ੩, ੨੯ ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੫੨੫ ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ/25 ਅਪ੍ਰੈਲ 1468 ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਗ਼ਲਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ੩, ੧੫੨੫ ਨੂੰ ੩੧ ਵੈਸਾਖ ਦਿਨ ਸੋਮਵਾਰ/25 ਅਪ੍ਰੈਲ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਕਿ ਜੇ ਤੁਹਾਡੀਆਂ ਛਪੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਤ ਵੈੱਬ ਸਾਈਟ ’ਚ 15 ਅਪ੍ਰੈਲ/੨੦ ਵੈਸਾਖ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਕੈਲੰਡਰਾਂ ’ਚ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ਼ ਹਰ ਸਾਲ ਬਦਲਵੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਕਿਉਂ ਦਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨਾ ਰਹੀ ਹੈ ? ਹਾਲਾਂ ਕਿ ਕਈ ਵਾਰ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਹੈਰਾਨੀਜਨਕ ਸਥਿਤੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਾਲੂ ਸਾਲ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਸੰਮਤ ੫੫੫ ’ਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ੧੨ ਮੱਘਰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਆਮ ਸਿੱਖ ਤਾਂ ਹੈਰਾਨ ਹਨ ਹੀ; ਬਹੁਤੇ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਕਮੇਟੀ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਮੱਘਰ ਮਹੀਨੇ ’ਚ ਕਿਵੇਂ ਆ ਗਈ !

ਤੀਸਰੀ ਧਿਰ ਸ: ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪੁਰੇਵਾਲ ਦਾ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਕੈਲੰਡਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗਣਿਤ ਅਨੁਸਾਰ ੧ ਵੈਸਾਖ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਇਸ ਲੇਖ ਰਾਹੀਂ ਵਿਚਾਰ ਇਹ ਕੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ, ਵੈਸਾਖ ਸੁਦੀ ੩ (੨੦ ਵੈਸਾਖ/15 ਅਪ੍ਰੈਲ) ਅਤੇ ੧ ਵੈਸਾਖ ’ਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਵੱਧ ਢੁਕਵੀਂ ਅਤੇ ਸਹੀ ਹੈ ?

ਪੜਤਾਲ ਅਤੇ ਵੀਚਾਰ

ਕੱਤਕ ਸੁਦੀ ੧੫ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ’ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ੧੮ ਕੱਤਕ, ਦਿਨ ਬੁੱਧਵਾਰ, ਨਛੱਤਰ ਅਨੁਰਾਧਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਨੇ ਦਿਨ ਵੀਰਵਾਰ, ਨਛੱਤਰ ਕ੍ਰਿਤਿਕਾ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਕੱਤਕ ਸੁਦੀ ੧੫ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਮੂਲ ਸੋਮਾ; ਭਾਈ ਬਾਲੇ ਵਾਲੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ 27ਵਾਂ ਨਛੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਰੇਵਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਵਾਮੀਕੰਨੂ ਪਿੱਲੇ ਦੀ 700 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2000 ਤੱਕ ਭਾਵ 13 ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਚੈੱਕ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕਦੀ ਵੀ ਰੇਵਤੀ ਨਛੱਤਰ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ। ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਕੇਵਲ ਚਾਰ ਹੀ ਨਛੱਤਰ (ਅਸ਼ਵਨੀ, ਭਰਣੀ, ਕ੍ਰਿਤਿਕਾ ਅਤੇ ਰੋਹਿਣੀ) ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ’ਚ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ੨੧ ਕੱਤਕ, ਦਿਨ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ, ਅਸ਼ਵਨੀ ਨਛੱਤਰ/20 ਅਕਤੂਬਰ 1469 ਸੀ। ਸੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਸੋਮਾ ਹੀ ਭਾਈ ਬਾਲੇ ਵਾਲੀ ਜਨਮਸਾਖੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦੱਸੀ ਗਈ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਿਕਲਿਆ ਕਿ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਇੱਕ ਪੱਧਤੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੱਧਤੀਆਂ ’ਚ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ; ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ਸਣੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਲਿਖੇ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਕੇਵਲ ਅਨੁਮਾਨ ਨਾਲ ਹੀ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਗਈਆਂ। ਚੂੜਾਮਣੀ ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ’ਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਉਮਰ 70 ਸਾਲ 5 ਮਹੀਨੇ 7 ਦਿਨ ਅਤੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀ ਮਿਤੀ ਅੱਸੂ ਵਦੀ ੧੦ ਸੰਮਤ ੧੫੯੬ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਐਨੀ ਉਮਰ ਵੈਸਾਖ ਵਦੀ ੩ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੁੰਨਿਆ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ਤੋਂ।

ਪੁਰਬ ਅਰਧ (ਪਹਿਲਾ ਅੱਧਾ ਭਾਗ) ਦੇ ਅਧਿਆਏ ੩੭ ਦੇ ਦੋਹਰਾ ਨੰ. ੧੩ ’ਚ ਉਹ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਭਾਗ ਦਾ ਆਧਾਰ ਭਾਈ ਬਾਲੇ ਵਾਲੀ ਉਹ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਮੁੱਖੋਂ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖਵਾਈ ਸੀ, ਪਰ ਅੱਗੇ ਚੌਪਈ ਨੰ: ੨੭, ੨੮ ’ਚ ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਹਿੰਦਾਲੀਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਬਾਲੇ ਵਾਲੀ ਅਸਲੀ ਪੋਥੀ ਦੇ ਪੰਨੇ, ਪਾੜ ਕੇ ਬਿਆਸ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਡਬੋ ਦਿੱਤੀ। ਸਵਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰ ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਜੀ ਸਮੇਤ ਕੱਤਕ ਸੁਦੀ ੧੫ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜਾ ਕਿਹੜੀ ਪੋਥੀ ਤੋਂ ਵੇਖ ਕੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਭੀ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਕਦੀ ਐਸਾ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਲਿਖਾਰੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜਨਮ ਮਿਤੀ ਖ਼ੁਦ ਬਦਲੀ ਹੋਵੇ ਤੇ ਮੁੱਦਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪ ਹੀ ਬਿਆਸਾ ਦਰਿਆ ’ਚ ਰੋੜ ਦਿੱਤੀ, ਵਾਲ਼ਾ ਸ਼ੋਸ਼ਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਚੇਤਾ ਨਾ ਰਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਜਨਮ ਮਿਤੀ ਬਦਲੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਮਰ ਵੀ ਬਦਲਣੀ ਪਵੇਗੀ ਜਾਂ ਐਸਾ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਜਦ ਖੋਜੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਬਾਲੇ ਵਾਲੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਨੂੰ ਨਕਲੀ ਸਿੱਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਬਾਲੇ ਨੂੰ ਸਹੀ ਸਿੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਹਿੰਦਾਲੀਆਂ ਨੇ ਭਾਈ ਬਾਲੇ ਵਾਲੀ ਅਸਲੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਨੂੰ ਬਿਆਸ ਦਰਿਆ ’ਚ ਰੋੜ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਜੋਕੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ’ਚ ਹਿੰਦਾਲੀਆਂ ਨੇ ਮਿਲਾਵਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਵਿਦਵਾਨ ਅੱਜ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਬਾਲੇ ਵਾਲੀ ਅਸਲ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਹਿੰਦਾਲੀਆਂ ਨੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਹ ਜਿਸ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਮਿਤੀ ਕੱਤਕ ਸੁਦੀ ੧੫, ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ਬੜੇ ਸ਼ਿੱਦਤ ਨਾਲ ਪੰਥ ਤੋਂ ਮੰਨਵਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਰਹੇ ਹਨ; ਉਹ ਅਸਲੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਦਾ ਕੋਈ ਉਤਾਰਾ ਕੀਤਾ ਭੀ ਕੌਮ ਨੂੰ ਵਿਖਾ ਕੇ ਤਸੱਲੀ ਕਰਾਉਣ।

ਹੁਣ ਸਾਡੇ ਵਾਸਤੇ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਰੋਲ-ਘਚੋਲੇ ’ਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਤਾਰੀਖ਼ ਦਾ ਨਿਤਾਰਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ? ਸ: ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪੁਰੇਵਾਲ ਨੇ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਲਈ ਵੱਖ ਵੱਖ 34 ਸੋਮਿਆਂ ਤੋਂ 10 ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ, ਗੁਰਗੱਦੀ ਪੁਰਬ ਅਤੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਪੁਰਬ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਵਾਲ਼ੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਵੱਖਰੀਆਂ ਸੂਚੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ। ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ’ਚ ਤਕਰੀਬਨ ਸਮਾਨਤਾ ਹੈ। ਗੁਰਗੱਦੀ ਪੁਰਬ ਬਹੁਤੇ ਕੇਸਾਂ ’ਚ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੀ ਹਨ ਜਾਂ ਕੁਝ ਥਾਂ ’ਚ 1 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੰਜ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹਿਲਾਂ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ’ਚ ਤਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਦਸ ਸਾਲ ਤੱਕ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਇਲਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿ ਇਸ ਬਾਲਕ ਨੇ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ‘ਗੁਰੂ’ ਜਾਂ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਬਣਨਾ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਰਿਕਾਰਡ ਨਾ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀ ਲਿਖਤ ’ਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਨਾਲ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂ ਇੱਧਰੋਂ ਓਧਰੋਂ ਨਕਲ ਮਾਰ ਕੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤਾ।  ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਸਮੇਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਸੇਵਕੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧਤਾ ਬਹੁਤ ਵਧ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਤਾਰੀਖ਼ ਨੂੰ ਨੋਟ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਲਈ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕੋਈ ਵਿਵਾਦ ਨਹੀਂ। ਕਰਤਾਰਪੁਰੀ ਬੀੜ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਹਿਲੇ ਛੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੇ ਦਿਵਸ ਸਹੀ ਅੰਕਿਤ ਹਨ (ਪਰ ਕਿਸੇ ਦਾ ਭੀ ਜਨਮ ਦਿਨ ਤੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦਿਵਸ ਦਰਜ ਨਹੀਂ), ਜੋ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਭੀ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਹੀ ਜਨਮ ਦਿਵਸ ਬਾਰੇ ਦਾਅਵੇ ਨਾਲ਼ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।

ਸਭ ਤੋਂ ਸਹੀ ਅਤੇ ਮੰਨਣਯੋਗ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਦਾ ਨਿਤਾਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਹੱਲ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਕੈਲੰਡਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਤਾ ਸਵ: ਸ: ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪੁਰੇਵਾਲ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਕੈਲੰਡਰ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਂਗਾਂ ’ਚ ਪੰਜ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ‘ਤਿੱਥ, ਵਾਰ, ਨਛੱਤਰ, ਕਰਨ ਤੇ ਯੋਗ’। ਗੁਰ ਪੁਰਬ ਦੇ ਪੁਰਾਤਨ ਸੋਮਿਆਂ ’ਚ ਗੁਰ ਪੁਰਬ ਦਿਹਾੜਿਆਂ ’ਚ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਤਿੱਥ, ਵਾਰ, ਨਛੱਤਰ ਅਤੇ ਕਈ ਕੇਸਾਂ ’ਚ ਸੰਗਰਾਂਦ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ਼ ਸੂਰਜੀ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ (ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੈਲੰਡਰ ਭਾਰਤ ’ਚ ਵੀ ਲਾਗੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ) ਵਾਲ਼ੇ ਸਾਰੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਜੂਲੀਅਨ ਕੈਲੰਡਰ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਸ ਲਿਖਾਰੀ ਜਾਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਈਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇ, ਇਹ ਨਿਰਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜੰਤਰੀਆਂ ਦੀ ਟੇਕ ਲੈਣੀ ਪੈਣੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਕਿ ਕਿਸ ਤਾਰੀਖ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਥ; ਪੰਚਾਂਗ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪੰਚਾਂਗ ਨਾਲ਼ ਮਿਲਣ ਵਾਲ਼ੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਾਲ਼ੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਸਹੀ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਗ਼ਲਤ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਐਨੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਜੰਤਰੀਆਂ ਮਿਲਣੀਆਂ ਭੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਜੀ ਪੁਰੇਵਾਲ ਨੇ 1469 ਤੋਂ 2100 ਤੱਕ ਭਾਵ 632 ਸਾਲਾ ਜੰਤਰੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਪੱਧਤੀ ’ਚ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਸ ਵੀ ਦਿਹਾੜੇ ਦੀ ਪੰਚਾਂਗ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਅਸਲ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦੇ ਹੋਣ, ਉਸ ਨੂੰ ਠੀਕ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ’ਚ ਅੰਤਰ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਸਮਝ ਕੇ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੁਰਬ ਦੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ’ਚ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਲੇਖਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਇਸ ਕਸਵੱਟੀ ’ਤੇ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਉੱਤਰਦੀਆਂ। ਇਸ ਹਾਲਤ ’ਚ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀ ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਤਾਰੀਖ਼ ’ਚੋਂ ਕੁੱਲ ਉਮਰ ਘਟਾ ਕੇ ਜਨਮ ਮਿਤੀ ਲੱਭੀ ਗਈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭਾਈ ਬਾਲੇ ਵਾਲੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ਼ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲਿਖਣ ਵਾਲੇ ਚੂੜਾਮਨੀ ਕਵੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਉਮਰ 70 ਸਾਲ 5 ਮਹੀਨੇ 7 ਦਿਨ ਅਤੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀ ਮਿਤੀ ਅੱਸੂ ਵਦੀ ੧੦ ਸੰਮਤ ੧੫੯੬ ਲਿਖੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਮਿਤੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰੀ ਬੀੜ ’ਚ ਲਿਖੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਹੈ। ਜੇ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕੁੱਲ ਉਮਰ ਘਟਾ ਦੇਈਏ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਸਹੀ ਜਨਮ ਮਿਤੀ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆ ਜਾਏਗੀ।  ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪੁਰੇਵਾਲ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀ ਮਿਤੀ ਅੱਸੂ ਵਦੀ ੧੦ ਸੰਮਤ ੧੫੯੬ ਨੂੰ ਸੰਗਰਾਂਦ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ਼ ਸੂਰਜੀ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ’ਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ੮ ਅੱਸੂ ਸੰਮਤ ੧੫੯੬/7 ਸਤੰਬਰ 1539 ਜੂਲੀਅਨ ਬਣਾਈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰਣੀ ਦੇ ਗਣਿਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁੱਲ ਉਮਰ 70 ਸਾਲ 5 ਮਹੀਨੇ 7 ਦਿਨ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਜਨਮ ਮਿਤੀ ੧ ਵੈਸਾਖ ਬਣੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੂਸਰੀਆਂ ਪੱਧਤੀਆ ’ਚ ਤਬਦੀਲ ਕੀਤਿਆਂ ਚੇਤ ਸੁਦੀ ੧੫ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬/27 ਮਾਰਚ 1469 ਜੂਲੀਅਨ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ; ਕੱਤਕ ਦੀ ਥਾਂ ਵੈਸਾਖ ’ਚ ਉਕਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨ ਮੰਨਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਾਰ ੧ ਅਤੇ ਪੰਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ ਭਸੌੜ ਦੀ ਲਿਖਤ ‘ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਹਿਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਭੀ ੧ ਵੈਸਾਖ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੰਨਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਜਨਮ ਤਾਰੀਖ਼ ਨਾਲ ਜੇਕਰ ਸਰਬ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਤਾਰੀਖ਼ ਅੱਸੂ ਵਦੀ ੧੦ ਸੰਮਤ ੧੫੯੬ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਸਮੇਤ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੀ ਗਈ ਕੁੱਲ ਉਮਰ 70 ਸਾਲ 5 ਮਹੀਨੇ 7 ਦਿਨ ਮਿਲਾਈਏ ਤਾਂ ਭੀ ਪੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਧਾਰਨਾ ਕਿ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਪ੍ਰਕਸ਼ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਹੋਇਆ, ਉਹ ਭੀ ਦਰੁਸਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ੧ ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ਨੂੰ ਚੇਤ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਹੀ ਸੀ। ਸੋ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜਨਮ; ਕੱਤਕ ਦੀ ਬਜਾਇ ੧ ਵੈਸਾਖ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਢੁੱਕਵਾਂ ਜਾਪਦਾ ਹੈ।

ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ’ਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਸਰਦਾਰ ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ: ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਹਿਸਟੋਰੀਅਨ ਨੇ ਵੀ ਇਹੋ ਤਾਰੀਕਾ ਵਰਤਿਆ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿਵਸ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਸਮੇਂ 2 ਕੁ ਤਰੁਟੀਆਂ ਰਹਿ ਗਈਆਂ। ਪਹਿਲੀ ਇਹ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਿਖਤ ’ਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣ ਦੀ ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਤਾਰੀਖ਼ ਅੱਸੂ ਵਦੀ ੧੦ ਦੀ ਥਾਂ ਅੱਸੂ ਸੁਦੀ ੧੦ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ। ਪੰਜਾਬ ’ਚ ਸੁਦੀ ਪੱਖ ਨਾਲੋਂ ਵਦੀ ਪੱਖ 15 ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਦੂਸਰੀ ਤਰੁਟੀ ਇਹ ਰਹੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਮਰ ਦੇ ਕੁੱਲ ਦਿਨ; ਸੂਰਜੀ ਕੈਲੰਡਰ ਦੀ ਥਾਂ ਚੰਦਰ ਕੈਲੰਡਰ ਨਾਲ਼ ਘਟਾ ਕੇ ਜਨਮ ਮਿਤੀ ਕੱਢੀ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਚੰਦਰ ਕੈਲੰਡਰ ਨਾਲ ਕਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਗਣਿਤ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਢੁੱਕਦਾ। ਜੇਕਰ ਪਿਛਲੇ 5 ਕੁ ਸਾਲਾਂ ਦੀਆਂ ਜੰਤਰੀਆਂ ’ਚੋਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਨੋਟ ਕਰਕੇ ਹਰ ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਨਤੀਜਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਟੇਬਲ ਮੁਤਾਬਕ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ :

ਉੱਪਰ ਬਣਾਈ ਸਾਰਣੀ ਤੋਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚੰਦਰਮਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੱਥਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਸੂਰਜੀ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਿਵੇਂ ਘਟਦੀ ਵਧਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸਹੀ ਉਮਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਸੂਰਜੀ ਸਾਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੀ ਕਰਨੀ ਯੋਗ ਤਰੀਕਾ ਹੈ।

੧ ਵੈਸਾਖ ਨਾਲ਼ ਅਸਹਿਮਤ ਸਿੱਖ ਅਕਸਰ ਸਵਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ’ਚ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅੱਸੂ ਵਦੀ/ਸੁਦੀ ੧੦, ਕਿਸੇ ਨੇ ਭੀ ੧ ਵੈਸਾਖ ਨਹੀਂ ਲਿਖਿਆ, ਇਸ ਲਈ ੧ ਵੈਸਾਖ ਕਿਵੇਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਜਵਾਬ : ਜਨਮ ਸਾਖੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਧੇਰੇ ਭਰੋਸਾ ਕਰਨਯੋਗ ਹੈ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਵਾਰ ੧ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਸ਼ਬਦਾਂ ’ਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਜਨਮ ਸਾਖੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਾਰ ੧, 27ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਸ਼ਬਦ ਵਿਸੋਆ (੧ ਵੈਸਾਖ) ਲਿਖਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਕਰਮਵਾਰ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ

ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਮੰਗਲਾਚਰਨ ਵਜੋਂ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਕਰਨ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤਿਕ ਹੈ।

ਨਮਸਕਾਰ ਗੁਰਦੇਵ ਕੋ; ਸਤਿ ਨਾਮ ਜਿਸ ਮੰਤ੍ਰ ਸੁਣਾਇਆ।

ਅਰਥ – ਗੁਰਦੇਵ (ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ) ਨੂੰ ਨਮਸਕਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ‘ਸਤਿ ਨਾਮ’ ਰੂਪ ਉਪਦੇਸ਼-ਮੰਤ੍ਰ ਉਚਾਰਿਆ ਹੈ।

ਭਵਜਲ ਵਿਚੋਂ ਕਢਿ ਕੇ; ਮੁਕਤਿ ਪਦਾਰਥ ਮਾਹਿ ਸਮਾਇਆ।

ਅਰਥ – (ਇਸ ਮੰਤ੍ਰ ਨੇ ਸਿੱਖ ਨੂੰ) ਸੰਸਾਰ ਸਮੁੰਦਰ ’ਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਜੀਵਨ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ’ਚ ਲੀਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਜਨਮ ਮਰਣ ਭਉ ਕਟਿਆ; ਸੰਸਾ ਰੋਗ ਵਿਯੋਗ ਮਿਟਾਇਆ….॥੧॥ ਅਰਥ – ਜਨਮ ਮਰਣ ਦਾ ਡਰ ਦੂਰ ਹੋ ਗਿਆ, ਰੋਗ ਤੇ ਵਿਯੋਗ ਦਾ ਸੰਸਾ ਵੀ ਮਿਟਾ ਦਿੱਤਾ।

ਦੂਜੀ ਪਉੜੀ ’ਚ ਜਗਤ ਰਚਨਾ ਬਣਨ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ‘‘ਪ੍ਰਿਥਮੈ ਸਾਸ ਨ ਮਾਸ ਸਨ; ਅੰਧ ਧੁੰਧ ਕਛੁ ਖਬਰ ਨ ਪਾਈ। ਰਕਤ ਬਿੰਦ ਕੀ ਦੇਹਿ ਰਚਿ; ਪਾਂਚ ਤਤ ਕੀ ਜੜਤ ਜੜਾਈ…ਚਉਰਾਸੀਹ ਲਖ ਜੋਨਿ ਉਪਾਈ ॥੨॥

ਇਹੀ ਪ੍ਰਸੰਗ ਚੱਲਦਾ ਚੱਲਦਾ 23ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਕਰਤਾਰ ਵੱਲੋਂ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ’ਚ ਭੇਜਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ‘‘ਸੁਣੀ ਪੁਕਾਰਿ ਦਾਤਾਰ ਪ੍ਰਭਿ (ਨੇ), ਗੁਰੁ ਨਾਨਕ ਜਗ ਮਾਹਿ ਪਠਾਇਆ..।੨੩।

24ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ, ‘‘ਪਹਿਲਾ, ਬਾਬੇ ਪਾਯਾ ਬਖਸੁ ਦਰਿ; ਪਿਛੋ ਦੇ ਫਿਰਿ ਘਾਲਿ ਕਮਾਈ।’ ਅਰਥ : ਗੁਰੂ ਬਾਬੇ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ (ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ) ਦਰ ਤੋਂ ਬਖ਼ਸ਼ਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ, ਬਾਅਦ ’ਚ ‘ਸਤਿ ਨਾਮ’ ਮੰਤ੍ਰ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਾਲ਼ੀ ਘਾਲਣਾ ਘਾਲੀ।

ਬਾਬਾ ਦੇਖੈ ਧਿਆਨ ਧਰਿ, ਜਲਤੀ ਸਭਿ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਿਸਿ ਆਈ। ਅਰਥ : ਬਾਬੇ ਨੇ ਦਿਬ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸੜਦੀ ਨਜ਼ਰ ਆਈ ਭਾਵ ਪਾਪਾਂ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਦੇਖੀ ਕਿਉਂਕਿ

ਬਾਝਹੁ ਗੁਰੂ ਗੁਬਾਰ ਹੈ; ਹੈ ਹੈ ਕਰਦੀ ਸੁਣੀ ਲੁਕਾਈ। ਅਰਥ : ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਘੁੱਪ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਹੈ ਤਾਹੀਓਂ ਮਾਨਵਤਾ ਕੁਰਲਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਬਾਬੇ ਭੇਖ ਬਣਾਇਆ, ਉਦਾਸੀ ਕੀ ਰੀਤਿ ਚਲਾਈ। ਅਰਥ : ਬਾਬੇ ਨੇ ਸਨਿਆਸੀ ਲਿਬਾਸ ਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਮਾਯਾ ਤੋਂ ਨਿਰਮੋਹ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੀ ਰੀਤ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀ ਭਾਵ ਰੱਬ ਦੀ ਬੰਦਗੀ ਕਰਨ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ।

ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੋਧਣਿ ਧਰਤਿ ਲੁਕਾਈ ॥੨੪॥ ਅਰਥ : ਮਾਨਵਤਾ ਨੂੰ ਸਹੀ ਰਾਹ ਪਾਉਣ ਲਈ ਉਦਾਸੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ।

ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਵਾਲ਼ਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸੰਗ ਚੱਲਦਾ-ਚੱਲਦਾ ਅਗਾਂਹ 27ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ‘ਵਿਸੋਅ’ ਸ਼ਬਦ ਹੈ :

ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਪ੍ਰਗਟਿਆ; ਮਿਟੀ ਧੁੰਧੁ, ਜਗਿ ਚਾਨਣੁ ਹੋਆ। ਜਿਉ ਕਰਿ ਸੂਰਜੁ ਨਿਕਲਿਆ; ਤਾਰੇ ਛਪੇ, ਅੰਧੇਰੁ ਪਲੋਆ।

ਅਰਥ : ਜਦ ਸਤਿਗੁਰ ਨਾਨਕ ਜੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ਭਾਵ ਜਨਮ ਧਾਰਿਆ ਤਾਂ ਅਗਿਆਨਤਾ/ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਮਿਟਾ ਕੇ ਜਗਤ ਭਾਵ ਹਿਰਦਿਆਂ ’ਚ ਇਉਂ ਚਾਨਣ ਹੋ ਗਿਆ; ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਦੇ ਚੜ੍ਹਿਆਂ ਤਾਰੇ ਛਿਪ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਮਿਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਹੋਏ ਆਤਮ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਭੀ ਇਉਂ ਕੀਤਾ ਹੈ, ‘‘ਜੇ ਸਉ ਚੰਦਾ ਉਗਵਹਿ; ਸੂਰਜ ਚੜਹਿ ਹਜਾਰ ॥ ਏਤੇ ਚਾਨਣ ਹੋਦਿਆਂ; ਗੁਰ ਬਿਨੁ ਘੋਰ ਅੰਧਾਰ ॥’’ (ਮਹਲਾ ੨/੪੬੩)

ਸਿੰਘ ਬੁਕੇ, ਮਿਰਗਾਵਲੀ ਭੰਨੀ ਜਾਇ; ਨ ਧੀਰਿ ਧਰੋਆ।  ਅਰਥ : (ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਇਉਂ ਚਲਾ ਗਿਆ ਜਿਵੇਂ) ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੀ ਦਹਾੜ ਨਾਲ਼ ਹਿਰਨ ਭਾਵ ਵਿਕਾਰ ਭੱਜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ, ਸ਼ੇਰਾਂ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਨੂੰ ਸਹਾਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ।

ਜਿਥੇ ਬਾਬਾ ਪੈਰ ਧਰੇ; ਪੂਜਾ ਆਸਣੁ ਥਾਪਣਿ ਸੋਆ।  ਅਰਥ : ਜਿੱਥੇ ਭੀ ਬਾਬਾ ਚਰਨ ਪਾਉਂਦਾ ਓਹੀ ਸਥਾਨ ਪੂਜਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਦਾ ਗਿਆ।

ਸਿਧ ਆਸਣਿ ਸਭਿ ਜਗਤ ਦੇ; ਨਾਨਕ ਆਦਿ ਮਤੇ ਜੇ ਕੋਆ। ਅਰਥ : ਜਿਵੇਂ ਸਿੱਧਾਂ ਦੇ ਗੋਰਖ ਮੱਤੇ ਦੀ ਥਾਂ ਨਾਨਕ ਮਤਾ ਬਣ ਗਿਆ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਹੜੇ ਭੀ ਜਗਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਸਥਾਨ ਸਨ, ਉਹ ਨਾਨਕ ਦੇ ਨਾਮ ’ਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋ ਗਏ ਭਾਵ ਜੋਗੀਆਂ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਦੀ ਥਾਂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਮਰਯਾਦਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ।

ਘਰਿ ਘਰਿ ਅੰਦਰਿ ਧਰਮਸਾਲ; ਹੋਵੈ ਕੀਰਤਨੁ ਸਦਾ ‘ਵਿਸੋਆ’। ਅਰਥ : ਘਰ ਘਰ ਵਿਖੇ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਕੀਰਤਨ ਹੋਣ ਲੱਗਾ (ਮਾਨੋ) ਸਦਾ ਵਿਸਾਖੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਬਾਬੇ ਤਾਰੇ ਚਾਰਿ ਚਕਿ; ਨਉ ਖੰਡਿ ਪ੍ਰਿਥਮੀ ਸਚਾ ਢੋਆ।  ਅਰਥ : ਬਾਬੇ ਨੇ ਚਾਰੇ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਤਾਰ ਦਿੱਤੀਆਂ, 9 ਖੰਡ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਭਵ ਸਾਰੀ ਮਾਨਵਤਾ; ਸੱਚ ਦੀ ਟੇਕ ਲੈਣ ਲੱਗੀ।

ਗੁਰਮਖਿ, ਕਲਿ ਵਿਚ ਪਰਗਟੁ ਹੋਆ ॥੨੭॥ ਅਰਥ : ਕਲਿਜੁਗ ’ਚ ਸ੍ਰੋਮਣੀ ਗੁਰੂ (ਨਾਨਕ) ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਪਿਆ ਯਾਨੀ ਕਲਿਜੁਗ ਦੀ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਬਿਆਨ ਕਰ, ਉਸ ਦੇ ਉਧਾਰ ਲਈ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਸ ਜਗਤ ’ਚ ਜਨਮ ਲਿਆ ਤੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ’ਚ ਸੜਦੀ-ਤਪਦੀ ਲੁਕਾਈ ਦੇ ਹਿਰਦੇ ’ਚ ਠੰਢ ਪਈ।

ਅਗਾਂਹ 28ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਸੁਮੇਰ ਪਰਬਤ ’ਤੇ ਸਿੱਧਾਂ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ‘‘ਬਾਬੇ ਡਿਠੀ ਪਿਰਥਮੀ, ਨਵੈ ਖੰਡਿ ਜਿਥੈ ਤਕਿ ਆਹੀ। ਫਿਰਿ ਜਾਇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਸੁਮੇਰ ਪਰ, ਸਿਧ ਮੰਡਲੀ ਦ੍ਰਿਸਟੀ ਆਈ.. ॥੨੮॥’’

ਸੋ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਪਉੜੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 44ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਤੱਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਸਾਰਕ ਯਾਤਰਾ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਿਹਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ 45ਵੀਂ ਪਉੜੀ ’ਚ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ, ‘‘ਮਾਰਿਆ ਸਿਕਾ ਜਗਤ੍ਰਿ ਵਿਚਿ, ਨਾਨਕ ਨਿਰਮਲ ਪੰਥ ਚਲਾਇਆ। ਥਾਪਿਆ ਲਹਿਣਾ ਜੀਵਦੇ; ਗੁਰਿਆਈ ਸਿਰਿ ਛਤ੍ਰ ਫਿਰਾਇਆ…॥੪੫॥’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਵਾਰ ੧, ਪਉੜੀ ੪੫)

ਉਕਤ ਕੀਤੀ ਸਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚੋਂ 27ਵੀਂ ਪਉੜੀ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ‘ਵਿਸੋਅ’ (ਵਿਸਾਖੀ) ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੋਣਾ, ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਵਿਸਾਖੀ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਜਾਪਦਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੰਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਦੀਵਾਨ, ਸਿੰਘ ਸਭਾ ਭਸੌੜ ਵੱਲੋਂ ਭੀ ਤਕਰੀਬਨ 100 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ ਰਿਟਾਇਰਡ ਐੱਸਡੀਓ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੀ ‘ਖ਼ਾਲਸਾ ਰਹਿਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼’ ਨਾਮ ਦੀ ਛਪਵਾਈ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪੰਨਾ ਨੰ: 63 ’ਤੇ ਭੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ੧ ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ/27 ਮਾਰਚ 1468 ਲਿਖਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਐਤਵਾਰ ਤੇ ਸੰਨ 1468 ਦੀ ਥਾਂ ਸੋਮਵਾਰ ਤੇ ਸੰਨ 1469 ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਐਸੀ ਗ਼ਲਤੀ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ’ਚ ਹੋਣੀ ਸੁਭਾਵਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਤਰੀਖ਼ਾਂ ਤਬਦੀਲ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਈ ਹੋਵੇ। ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੁਸਤਕ, ਜੋ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ’ਚ ਲਗਭਗ 1880 ਸੀਈ ’ਚ ਛਪੀ ਸੀ, ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਪੰਨੇ ਦੀ ਫੋਟੋ ਭੀ ਮੈਨੂੰ ਸਵ: ਸ. ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਪੁਰੇਵਾਲ ਨੇ ਭੇਜੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ‘ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ੧ ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ਮੰਨਦੇ ਹਨ’। ਸੋ ਸਾਰੀ ਵਿਚਾਰ ’ਚ ਇਹੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕੱਤਕ ਦੀ ਥਾਂ ੧ ਵੈਸਾਖ ਦਾ ਹੀ ਹੈ।

ਧਿਆਨ ਰਹੇ ਕਿ ਸ: ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਹਿਸਟੋਰੀਅਨ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖੀ 15 ਅਪਰੈਲ ਜੂਲੀਅਨ ਕੈਲੰਡਰ ਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਹੁਣ (ਸੰਨ 1752 ਤੋਂ ਬਾਅਦ) ਗ੍ਰੈਗੋਰੀਅਨ ਕੈਲੰਡਰ ਵਿੱਚ 28 ਅਪਰੈਲ ਬਣ ਗਈ। ਵੈਸੇ ਜੂਲੀਅਨ ਦੀਆਂ ਤਾਰੀਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਚੇਤ, ਵੈਸਾਖ ਆਦਿ ਮਹੀਨਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵਿਸ਼ਟਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਹਿਸਟੋਰੀਅਨ ਨੇ 15 ਅਪਰੈਲ 1469 (ਜੂਲੀਅਨ) ਦੇ ਨਾਲ਼-ਨਾਲ਼ ੨੦ ਵੈਸਾਖ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਹੈ।  ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਗੁਰ ਪੁਰਬ ੨੦ ਵੈਸਾਖ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ 15 ਜਾਂ 28 ਅਪਰੈਲ ਕਿਉਂਕਿ ੨੦ ਵੈਸਾਖ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਬਿਕ੍ਰਮੀ ਕੈਲੰਡਰ ’ਚ 2/3 ਮਈ ਨੂੰ ਅਤੇ ਨਾਨਕਸ਼ਾਹੀ ਕੈਲੰਡਰ ’ਚ ਹਰ ਸਾਲ 3 ਮਈ ਨੂੰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਕਬਿੱਤ ਨੰ: 345 ’ਚ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਦਾ ਭੀ ਜ਼ਿਕਰ ਹੈ।  ੧ ਵਿਸਾਖ ਨਾਲ਼ ਅਸਹਿਮਤ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖ ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਇਸ ਕਬਿੱਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ :

ਕਾਰਤਕ ਮਾਸ, ਰੁਤਿ ਸਰਦ, ਪੂਰਨਮਾਸੀ, ਆਠ ਜਾਮ ਸਾਠਿ ਘਰੀ; ਆਜੁ ਤੇਰੀ ਬਾਰੀ ਹੈ।

ਅਰਥ : ਹੇ ਸਖੀ  ! ਇਸੇ ਜਨਮ ’ਚ ਤੇਰੇ ਕੋਲ਼ ਸਫਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ। ਵੇਖ ਕੱਤਕ ਦਾ ਮਹੀਨਾ, ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਤੇ ਪੁੰਨਿਆ ਦਾ ਦਿਨ ਯਾਨੀ ਕਿ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਆ ਗਈ ਭਾਵ ਬਾਹਰ ਚਾਨਣ ਅਤੇ ਠੰਢਕ ਹੈ, ਪਰ ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦਾ ਹਨ੍ਹੇਰਾ ਤੇ ਵਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਤਪਸ਼ ਹੈ, ਜੋ 8 ਪਹਿਰ ਅਤੇ 60 ਘੜੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਹੀ ਉਪਦੇਸ਼ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇਉਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ‘‘ਭਈ ਪਰਾਪਤਿ ਮਾਨੁਖ ਦੇਹੁਰੀਆ ॥ ਗੋਬਿੰਦ ਮਿਲਣ ਕੀ ਇਹ ਤੇਰੀ ਬਰੀਆ ॥’’ ਮਹਲਾ ੫/੧੨)

ਅਉਸਰ ਅਭੀਚ ਬਹੁਨਾਇਕ ਕੀ ਨਾਇਕਾ ਹੁਇ; ਰੂਪ ਗੁਨ ਜੋਬਨ ਸਿੰਗਾਰ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੈ।

ਅਰਥ : ਸੁੰਦਰ ਲਗਨ ਦਾ ਸਮਾਂ (ਮੌਕਾ) ਹੈ। ਅਣਗਿਣਤ ਪਤਨੀਆਂ ਵਾਲ਼ੇ ਪਤੀ (ਪ੍ਰਭੂ) ਦੀ ਪਤਨੀ ਬਣ ਕੇ ਮਾਲਕ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨਾਲ਼ ਸੁੰਦਰ ਰੂਪ ਤੇ ਸੁੰਦਰ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣਾ ਯਾਨੀ ਕਿ ਅੰਦਰੋਂ ਅਤੇ ਬਾਹਰੋਂ ਸੁੰਦਰ ਹੋ ਜਾਹ।

ਨੋਟ : ਗੁਰਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਪ੍ਰਭੂ ਹੀ ਇੱਕ ਪੁਰਖ ਹੈ, ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਜੀਵ-ਇਸਤਰੀਆਂ ਹਨ, ‘‘ਇਸੁ ਜਗ ਮਹਿ ਪੁਰਖੁ ਏਕੁ ਹੈ; ਹੋਰ ਸਗਲੀ ਨਾਰਿ ਸਬਾਈ ॥ (ਮਹਲਾ ੩/੫੯੧) ਇਸ ਲਈ ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਇਸਤਰੀ ਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ‘ਧਨ, ਸਾਧਨ (ਔਰਤ), ਮਾਇ, ਸੁਹਾਗਣਿ, ਕਾਮਣਿ (ਔਰਤ), ਕੁਲਖਣੀ, ਸੁਲਖਣੀ, ਸੁੰਦਰਿ, ਨਾਰਿ, ਸੀਲਵੰਤਿ’ ਆਦਿ ਵਰਤੇ ਗਏ ਹਨ।

ਉਕਤ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ‘ਅਉਸਰ ਅਭੀਚ’ ਦਾ ਅਰਥ ਅਕਸਰ ‘ਸੁੰਦਰ ਅਭੀਚ ਨਛੱਤਰ’ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਈ ਕਾਹਨ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਭਾ ਮਹਾਨ ਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ‘ਅਭੀਚ’ ਨੂੰ ‘ਅਭਿਜਿਤ’ ਸ਼ਬਦ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਕਈ ਅਭਿਜਿਤ ਨੂੰ ਨਛਤ੍ਰ ਸਮਝਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ ਲਗਨ ਹੈ, ਨਛੱਤਰ ਨਹੀਂ। ਇਸ ਲਗਨ ਵਿੱਚ ਅਭਿ (ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਹੋ ਕੇ) ਵੈਰੀ ਨੂੰ ਜਿੱਤੀਦਾ ਹੈ’। ਗੁਰਬਾਣੀ ’ਚ ਦੋ ਵਾਰ ਦਰਜ ‘ਅਭੀਚੁ’ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਇਹੀ ਅਰਥ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਭੀ ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਆਪਣੇ ਕਬਿੱਤਾਂ ’ਚ 5 ਵਾਰ ਵਰਤਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਹੋਰ ਜਗ੍ਹਾ ਭੀ ਇਸ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿਚਾਰਨੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ, ‘‘ਗੰਧਰਬ ਨਗਰ ਗਤ ਰਜਨੀ ਬਿਹਾਤ ਜਾਤ; ਆਸੁਰ ਅਭੀਚ ਅਤਿ ਦੁਲਭ ਕੈ ਜਾਨੀਐ।’’ (ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ/ਕਬਿੱਤ ੬੫੯) ਅਰਥ : ਧੂੰਏਂ ਦੇ ਪਹਾੜ/ਗ਼ੁਬਾਰ ਵਾਙ ਜਲਦੀ ਹੀ ਜੀਵਨ-ਰਾਤ ਬੀਤ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸਹੀ ਲਗਨ (ਮੌਕਾ ਭਾਵ ਜ਼ਿੰਦਗੀ) ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ਼ ਮਿਲੀ ਸਮਝਣੀ ਹੈ ਭਾਵ ਕਈ ਜੂਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਲੇ ਇਸ ਜੀਵਨ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ।

ਸੋ ਉਕਤ ਪੰਕਤੀਆਂ ਦੇ ਇਹ ਅਰਥ ਕਰਨੇ ਕਿ ਹੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ  ! ਕੱਤਕ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ’ਚ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਸ਼ੁਭ ਅਭੀਚ ਨਛੱਤਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ ਜਗਤ ਦਾ ਉਧਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਹੁਣ ਤੇਰੀ ਵਾਰੀ ਹੈ, ਮਨਮਤੀ ਅਰਥ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਅਰਥ ਕੀਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਾਲ਼ ਸਤਜੁਗ, ਤ੍ਰੇਤਾ, ਦੁਆਪਰ ਆਦਿ ’ਚ ਹੋਰਾਂ ਅਵਤਾਰਾਂ ਨੇ ਧਾਰੇ ਜਨਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਕਲਜੁਗ ਵਿੱਚ ਨਾਨਕ ਦੇ ਜਨਮ ਲੈਣ ਦੀ ਵਾਰੀ ਹੈ ਭਾਵ ਜੋ ਉਹ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਉਹ ਹੁਣ ਤੈਂ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਆਦਿ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੀਤੇ ਅਰਥ ਵਾਕ ’ਚ ਚੱਲਦੇ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨਾਲ਼ ਉੱਕਾ ਭੀ ਮੇਲ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ।

ਇੱਥੇ ਇਹ ਭੀ ਧਿਆਨ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ਼ ਸੰਬੰਧਿਤ ਆਪਣੀ ਵਾਰ ੧ ’ਚ ਵਾਰ ਵਾਰ ‘ਗੁਰੂ, ਨਾਨਕ ਜਾਂ ਬਾਬਾ’ ਸ਼ਬਦ ਸਤਿਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਇਸ ਕਬਿੱਤ ਨੰ: 345 ’ਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਭੀ ਐਸਾ ਸੰਕੇਤ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਕੇਵਲ ‘ਕੱਤਕ, ਪੂਰਨਮਾਸੀ ਜਾਂ ਅਭੀਚ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕਬਿੱਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਜਨਮ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਨਾ, ਕੋਰੀ ਕਪਲਨਾ ਹੀ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ‘‘ਆਜੁ ਤੇਰੀ ਬਾਰੀ ਹੈ।’’ ਦੇ ਅਰਥ ਕਰੀਏ ਕਿ ‘ਹੇ ਨਾਨਕ  ! ਹੁਣ (ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ ਉਧਾਰ ਕਰਨ ਦੀ) ਤੇਰੀ ਵਾਰੀ ਹੈ’ ਤਾਂ ਇਹ ਭੀ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਾਕ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ, ਜੋ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ (ਸੰਨ 1539) ਤੋਂ ਤਕਰੀਬਨ 50 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਰਚੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਉਂ ਲਿਖਣਾ ਬਣਦਾ ਸੀ ‘ਆਜੁ ਤੇਰੀ ਬਾਰੀ ਸੀ’।, ਤਾਂ ਭੀ ‘ਆਜੁ’ ਵਰਤਮਾਨ ਨੂੰ ਭੂਤਕਾਲ ’ਚ ਉਲਥਾਉਣਾ ਅਸਾਨ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਐਸਾ ਅਰਥ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਹੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ! ਹੁਣ (ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ ਜਗਤ ਦਾ ਉਧਾਰ ਕਰਨ ਦੀ) ਤੇਰੀ ਵਾਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀਂ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸਨ।

ਜੋਤਿਸ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਅਭੀਚ (ਅਭਿਜਿਤ) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ‘ਜੋ ਜਿੱਤਿਆ ਨਾ ਜਾ ਸਕੇ’ ਕਿਉਂਕਿ ਅਭੀਚ ਨਛੱਤਰ ਨੂੰ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਭਾਗਸ਼ਾਲੀ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਗੂਗਲ ’ਤੇ ਅਭੀਚ ਨਛੱਤਰ ਦੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ’ਚ ਇਹ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ “In ancient times – as against the modern times when only 27 Nakshatras are counted – there was a 28th Nakshatra called Abhijit, which lies from 6°40′ to 10°53′ in Capricorn in the Sidereal Zodiac. This overlaps the last phase of the 21st Nakshatra Uttarashada and the early phase of the 22nd Nakshatra, Shravan.” ਭਾਵ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ’ਚ ਸਿਰਫ 27 ਨਛੱਤਰ ਗਿਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਉਲ਼ਟ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ’ਚ ਅਭਿਜੀਤ ਨਾਮਕ ਇੱਕ 28ਵਾਂ ਨਛੱਤਰ ਸੀ, ਜੋ ਕਿ ਮਕਰ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ 6040′ ਤੋਂ 10053′ ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ, 21ਵੇਂ ਨਛੱਤਰ ਉੱਤਰਾਸ਼ਦਾ ਦੇ ਆਖਰੀ ਪੜਾਅ ਅਤੇ 22ਵੇਂ ਨਛੱਤਰ ਸ਼ਰਵਣ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ, ਨੂੰ ਓਵਰਲੈਪ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਜੇ ਇਸ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਸਹੀ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਮਕਰ ਰਾਸ਼ੀ ’ਚ ਤਾਂ ਮੱਘਰ ਦਾ ਮਹੀਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕੱਤਕ ਦਾ। ਤਾਂ ਤੇ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ‘ਅਭਿਜਿਤ ਨਛੱਤਰ’ ਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ। ਜੇਕਰ ਫਿਰ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਸੰਮਤ ੧੫੨੬ ਨੂੰ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਉਸ ਦਿਨ ‘ਅਸ਼ਵਨੀ ਨਛੱਤਰ’ ਸੀ, ਨਾ ਕਿ ‘ਅਭੀਚ ਨਛੱਤਰ’।

ਸੋ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਉਕਤ ਵਾਕਾਂ ’ਚ ‘ਕਾਰਤਕ ਮਾਸ, ਰੁਤਿ ਸਰਦ, ਪੂਰਨਮਾਸੀ, ਅਉਸਰ ਅਭੀਚ’ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਕੇਵਲ ਅਲੰਕਾਰ ਮਾਤਰ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਹੀਂ ਸੁਹਾਵਣੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਮੌਸਮ ਵਾਙ ਅੰਦਰਲੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁਲਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਮਨਹੱਠ ਨਾਲ਼ ਫਿਰ ਭੀ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਦੇ ਰਹੇ ਤਾਂ ਬਤੌਰ ਪਾਠਕ ਸਿੱਖ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੀ ਸੇਧ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰੀਰਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਅੱਜ ਸਾਮ੍ਹਣੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਕੋਈ ਹੋਰ ਦੁਬਿਧਾ ਨਾ ਉਪਜੇ ਇਸ ਲਈ ਇਸ 345ਵੇਂ ਕਬਿੱਤ ਦੀਆਂ ਬਾਕੀ ਦੋ ਪੰਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭੀ ਸੰਖੇਪ ’ਚ ਵਿਚਾਰ ਲੈਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ :

ਚਾਤਿਰ ਚਤੁਰ ਪਾਠ, ਸੇਵਕ ਸਹੇਲੀ ਸਾਠਿ, ਸੰਪਦਾ ਸਮਗ੍ਰੀ, ਸੁਖ ਸਹਜ ਸਚਾਰੀ ਹੈ।

ਅਰਥ : ਹੇ ਸਖੀ ! ਤੂੰ ਵਿਦਿਆ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਬੀਨ ਹੈ, ਹੁਸ਼ਿਆਰ ਹੈਂ।  60 ਸਹੇਲੀਆਂ ਭਾਵ 60 ਨਾੜੀਆਂ ਵਾਲ਼ਾ ਸਰੀਰ ਭੀ ਤੇਰਾ ਆਗਿਆਕਾਰੀ ਹੈ। ਸਹਿਜ, ਸੁੱਖ ਰੂਪ ਧਨ-ਸੰਪਤੀ ਦਾ ਸੁਭਾਗ ਭੀ ਤੈਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਭਾਵ ਤੇਰੇ ਕੋਲ਼ ਦਾਤੇ ਦੀਆਂ ਬਖ਼ਸ਼ੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦਾਤਾਂ ਹਨ, ਫਿਰ ਭੀ ਤੂੰ ਉਸ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ?

ਸੁੰਦਰ ਮੰਦਰ, ਸੁਭ ਲਗਨ, ਸੰਜੋਗ ਭੋਗ, ਜੀਵਨ ਜਨਮ ਧੰਨਿ, ਪ੍ਰੀਤਮ ਪਿਆਰੀ ਹੈ ॥੩੪੫॥

ਅਰਥ : ਹੇ ਸਖੀ ! ਇਸ ਸ਼ੁੱਭ ਲਗਨ ਸਮੇਂ ਸਰੀਰ ਰੂਪੀ ਸੁੰਦਰ ਮੰਦਿਰ ਦੀ (ਹਿਰਦੇ ਰੂਪ) ਸੇਜਾ ਉੱਤੇ ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਨਾਲ਼ ਭੋਗ-ਬਿਲਾਸ ਮਾਣਿਆਂ ਤੇਰਾ ਮਨੁੱਖਾ ਜੀਵਨ ਧੰਨਤਾਯੋਗ ਹੋ ਜਾਣਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਤੂੰ ਪਿਆਰੇ ਪ੍ਰੀਤਮ ਦੀ ਪਿਆਰੀ ਇਸਤਰੀ ਬਣ ਜਾਣਾ ਹੈ।

ਨੋਟ : ਉਕਤ ‘ਅਭੀਚ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ; ਇਸ ਅੰਤਮ ਪੰਕਤੀ ’ਚ ‘ਸੁਭ ਲਗਨ’ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ਼ ਸਪਸ਼ਟ ਭੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ;  ੧ ਵਿਸਾਖ ਦੀ ਥਾਂ ਕੱਤਕ ਦੀ ਪੂਰਨਮਾਸ਼ੀ ਮੰਨਣਾ, ਮਨ ਦੀ ਨਿਰੀ ਕਠੋਰਤਾ ਅਤੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਹੀ ਹੈ।